نمازنیایش یا عملی است که با هدف برقراری ارتباط نزدیک با معبود انجام می‌شود. در معنایی محدود، بهاستغاثه یا درخواستشفاعت از یکخدا یا اجدادی که به عنوان خدا پرستیده می‌شوند نماز گفته می‌شود. در معنایی جامع، می‌تواند بهشکرگزاری یا ستایش نیز اشاره داشته باشد.
واژهٔ نماز واژه‌ای اززبان پارسی میانه است که تلفظ درست آن نماژ می‌باشد و نیایشزرتشتیان بوده وایرانیان آن را برای واژهٔ «صلاة»عربی به کار بردند. این واژه در واژه‌نامهٔ پارسی به معنای خم شدن، سر فرودآوردن برای ستایشپروردگار، ارج نهادن و بیان بندگی و پیروی از یزدان است.[۱][۲] واژهٔ نماز نام‌واژه‌ای از فعل نمیدن فارسی به معنی کرنش، بزرگداشت (تعظیم) است. پیش ازحمله اعراب به ایران و ورود دین اسلام به این کشور، نیایش ایرانیانزرتشتی در زبان پهلوی نماژ یا نماچ نام داشت.[۳] سپس ایرانیان از همان واژه برای خواندنالصلاة فی الإسلام به زبان عربی استفاده کردند. نماز یهودیان نیزتِفیلا نام دارد. برخی حدس زده‌اند که این واژه از واژهٔ «ناماسته» در زبانسانسکریت گرفته شده‌باشد که محتمل نیست؛ زیرا واژهٔ نماز خود واژه‌ای ترجمه شده اززبان پارسی باستان به زبان پهلوی ساسانی است و واژهٔ درست و اصیل آن در نیایش‌هایمزدیسنان،نِمَنگه نام دارد.[۴][۵]
«صلاة» اعراب که درزبان شرع برای فعل عبادی خاصی یعنی همان «نماز» به کار برده شده‌است، در لغت به معنای دعا، استغفار، رحمت و مغفرت، عبادت، سلام و تعظیم است و اگر بهالله نسبت داده شود، به معنای رحمت و ثنای بر بندگان می‌باشد و در اصطلاح نیز به عملی عبادی گفته می‌شود که متّشکل از اجزاء و شرایط خاصّی است و باید با قصد قربت بهپروردگار هر روز در چند نوبت به زبان عربی به جا آورده شود.
نماز به عنوان فعلی عبادی که به منظوردعا و نیز تعظیم الهی انجام می‌شود، یکی از مشترکات ادیان الهی است، هرچند شکل و نحوهٔ انجام آن در ادیان مختلف متفاوت می‌باشد. از همین روست که در کتاب مقدس مسلمانان به شکل «صلاة» آمده و در معنای واژه نماز است: «نماز معروف است و یکی از واجبات دینیه هر روز تمام ملل و مذاهب است، چه منفرداً و چه جماعتاً…» و پس از آن به شرح معنای نماز بر مبنایتورات وانجیل پرداخته تا آنکه می‌نویسد: «احدی جز منکرین خدا منکر نماز و دعا نیست…».
در نوشتار حاضر نیز از «نماز» همین معنای فوق اراده شده‌است و حقیقت شرعیهٔ آن که در اسلام از این اصطلاح اراده می‌شود، مدّ نظر نمی‌باشد.
محمد مسعود نوروزی معتقد است کلمه نماز از ریشه نماچ که در پارسی میانه (پهلوی زمانساسانیان) است گرفته شده و فعل نماچ پورتن به معنای نماز بردن و تعظیم کردن به کار رفته‌است؛ و قبل از آن درایران باستان از ریشه نم به معنای خم شدن و سر فروآوردن مشتق شده‌است. دراوستا نماز به صورتنِمَنگه یا نِمَه به معنای دعا و درود آمده‌است.[۶] این واژه در زبان پهلوی به صورت نماژ یا نماچ آمده‌است که پس از حملهٔ اعراب به ایران به دلیل کمبود حرف پایانی این واژه در الفبای عربی، حرف پایانی آن تبدیل بهز گشته و کل واژه به شکل نماز درآمده است.
نماز پنج نوبت در شبانه روز (۱۷ رکعت) رو به قبلهٔ -کعبه - به صورت فردی (فرادا) یا گروهی (نماز جماعت) برگزار می‌شود.
در این عبادت در رکعت‌های اول و دومسورهٔ حمد و معمولاً آیه یا سورهٔ کوتاهی ازقرآن ـ مثلسورهٔ توحید ـ و در رکعت های بعدی تعدادی اذکار به زبانعربی خوانده می‌شود.جزئیات این عبادت درفرقه‌های مختلف اسلام با هم تفاوت دارد.[۷]نماز یک فرهنگ جهانی می‌باشد.نماز در قرآن با واژه صلاة مشخص شده‌است که به همراه مشتقاتش ۹۸ بار در قرآن تکرار شده‌است.[۸] ریشه صلاة می‌تواند دارای سه معنی باشد:
از ریشه صل: شراب را از صافی می‌گذرانند و آن گاه ماده‌ای روشن و شفاف به دست می‌آورند
خواندن نماز به صورت دست بسته:اهل سنت در قیام نماز دست راست خود را روی دست چپ می‌گذاردند و هر دو دست را رویناف یا بالای آن قرار می‌دهند البته در این مسئله میان مذاهب چهارگانه اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد حنیفه شافعیه و حنبلیه این کار را لازم و یکی از سنت‌های نماز می‌دانند ولی مالکیه آن را لازم و سنت نمی‌دانند[۱۰]برگرداندنصورت به چپ و راست در حال خواند سلام:شافعی‌ها و حنفی‌ها و حنبلی‌ها عقیده دارند که مستحب است نمازگزار در حال خواندنسلام نماز در سلام اول صورت خود را به طرف راست و در سلام دوم به طرف چپ برگرداند آن هم به اندازه‌ای که از پشت سر صورت او دیده شود. مالکی‌ها نیز این کار رامستحب می‌دانند ولی آن را بهسلام آخر اختصاص داده‌اند. از نظر شیعه نمازگزار هنگام سلام نماز نباید صورتش از قبله منحرف شود.[۱۱]عبور از مقابل نمازگزار:از نظراهل‌سنت عبور کردن از مقابل نمازگزارحرام است حتی در بعضی از کتاب‌های حدیثی آنان آمده‌است که نمازگزار باید مانع عبور عابر از مقابل خود باشد به همین جهت وقتی درمکه یامدینه از مقابل کسی که نماز می‌گذارد عبور کنید با اعتراض شدید او و دیگران روبرو می‌شوید اما از نظر شیعه عبور از مقابل نمازگزار حرام نیست[۱۲]
در اسلام انواع نماز متعدد است. از جمله نمازروزانه است که ۱۷ رکعت در پنج وقت دارد: دو رکعت صبح، چهار رکعت ظهر، چهار رکعت عصر، سه رکعت در غروب و چهار رکعت قبل از خواب (صَلوةالْعَتَمَه)(عَتَمَة به معنی ثلث اول شب، تاریکی شب، تأخیر و اهمال است). دیگر نمازهاینافله است که تعداد رکعات و کیفیت آن‌ها در بین شیعه و سنی متفاوت است.این نمازها مستحب هستند.[نیازمند منبع] این نمازها همراه نمازهای روزانه خوانده می‌شودنافله: دو رکعت به نیت نافله قبل از نماز صبح، هشت رکعت به نیت نافله بعد از اذان ظهر و قبل از نماز ظهر، نافله نماز ععر همانند نافله ظهر قبل از نماز عصر و هشت رکعت است، نافله نماز مغرب چهار رکعت و بعد از نمازمغرب خوانده می‌شود، نافله عشاء دو رکعت است و بعد از نماز عشاء خوانده می‌شود، نماز نافله شب (نماز شب): یازده رکعت است. هشت رکعت از آن به عنوان نماز شب، دو رکعت نماز شَفع و یک رکعت نماز وِتر است. وقت نافله شب از نصف شب تا اذان صبح است. دیگر صَلوةقَصْر است یعنی نماز کوتاه برای مسافر که آن را نماز شکسته نیز می‌گویند. در این نماز چهار رکعت‌های ظهر و عصر و عشاء نیز دو رکعتی می‌گردد و نتیجه می‌شود:دو رکعت صبح، دو رکعت ظهر، دو رکعت عصر، سه رکعت غروب و دو رکعت عشاء. دربارهٔ حدّ سفر بین مذاهب مختلفه اتفاق نیست. دیگر نمازجمعه و نماز اعیادفطر وقربان و نمازمیت و نمازخسوف وکسوف وآیات (در حوادث سمائیه و ارضیه) و نمازحاجت و نمازتسبیح و نمازجعفر و نمازاستسقاء (طلب باران) که بعضی واجب است و بعضی مستحب و متفاوت در نظر شیعه و اهل سنت .[۱۳]
یکی از قدیمی‌ترین عباداتی که در تمامیادیان گذشته وجود داشته، نماز است. در برخی از روایات به نماز تعدادی ازانبیاء الهی ازآدم تا خاتم اشاره شده‌است که برخی از آن‌ها به این شرح است:
۱- نماز آدم: از صُحُف ادریس نقل شده که در نخستین روز اقامت آدم و حوا در زمین، خداوند، نماز عصر و مغرب و عشاء را مجموعاً ۵۰ رکعت به آدم واجب کرد.
نماز شیث: وقتی آدم فوت کرد شیث او راغسل داد و بر وی نماز خواند.
نماز ادریس: در روایتامام صادق به یکی از یاران خود سفارش می‌فرمایند: وقتی بهمسجد کوفه شرفیاب شدی بهمسجد سهله نیز برو در آنجا نماز بخوان و از خدا طلب حاجت کن زیرا مسجد سهله خانهٔ ادریس است که در آنخیاطی می‌کرد و در آن نماز می‌خواند.
نمازنوح:کشتی نوح دارای پنجره‌ها و سوراخ‌هایی بود که از آن نورخورشید به داخل منعکس می‌شد و از این طریق وقت نماز را تعیین می‌کردند.
۵- نماز شعیب: در آیهٔ ۸۷سوره هود آمده‌است: (قَالُواْ یا شُعَیْبُ أَصَلاَتُکَ تَأْمُرُکَ أَن نَّتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَن نَّفْعَلَ فی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاء إِنَّکَ لَأَنتَ الْحَلِیمُ الرشیدُ) ﴿۸۷﴾ «گفتند ای شعیب آیا نمازت به تو دستور می‌دهد که ما آنچه را پدرانمان می‌پرستیدند ترک گوییم و آنچه را می‌خواهیم، در اموالمان انجام ندهیم؟ که همانا تو مرد بردبار و رشیدی هستی.»
این جمله گفتار مردم مدین در ردّ حجّت شعیب است. اهل مدین دعوت شعیب را مستند به نماز او کردند، چون در نماز دعوت به معارضهٔ با آن قوم دربت‌پرستی و کم فروشی آنهاست و این همان سرّی است که آن‌ها از آن اینگونه تعبیر کرده‌اند؛ «اَصَلاَتُک تَامُرُکَ اَن نَترُک…» یعنی آیا نمازت، تو را امر کرده که ما بت‌پرستی را ترک کنیم.
۶- نماز الیاس: روزی الیاس به گریه و زاری درآمد. خداوند بهفرشته مرگ فرمود: از الیاس سؤالی کن که سبب گریه‌ات چیست؟ برای دنیا است یا مرگ؟ الیاس جواب داد نه این است و نه آن است، بلکه گریهٔ من بخاطر این است که دیگر زنده نخواهم بود تا به ذکر و مناجات خدا پردازم. خداوند به فرشته‌اش فرمود: از او دست بردار و روح او را قبض نکن چرا که او زندگی را برای بندگی و ذکر می‌خواهد.[۱۴]
نماز در مسیحیت برای ارتباط با پدر یاخداوند یا دیگر عناصرتثلیث یعنیپسر یاروح القدس برگزار می‌شود.در میان فرقه‌های مختلف مسیحیت نماز به صورتهای مختلف گزارده می‌شود. همچنین نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش سرایی) باشد مانند مراسمعشای ربانی یا به صورت فردی برگزار شود.دربارهٔ مسیح آیاتی درسوره مریم، نشانگر انجام این عبادت الهی، توسّط اوست. خود عیسی گفت: «و اوصانی بالصلوة و الزکاة» یعنی خالق متعال مرا به نماز سفارش کرده که نه تنها نماز بخوانم بلکه نماز را درجامعه گسترش دهم.
مسیح در جای دیگر می‌فرمایند: درست به شما می‌گویم: چیزی به شرفآخرت رساننده‌تر و در برابر حوادثدنیا کمک‌کننده تر از نماز پیوسته نیست و چیزی به خداوند رحمان نزدیکتر از آن نیست. پس آن را بپا دارید و بر آن بیفزایید، نسبت به هر کار خوبی که به خدا نزدیک می‌کند، باز نماز بدو نزدیکتر و برگزیده‌تر است.
دکتر احمد شلبی در کتاب خود می‌گوید: «مهم‌ترین عبادات نزد مسیحیان روزه و نماز است، ولی محدودهٔ آن‌ها متفّق علیه نیست، بسیاری از مسیحیان معتقدند که انتظامات و قانون در روزه و نماز اختیاری است نه اجباری. مسیحیان هفت نماز در روز و شب دارند که عبارتند از: نماز صبحگاهان (بکور) و نماز ساعت سوم و ششم و نهم و یازدهم و دوازدهم و نیمهٔ شب؛ و اهتمام و توجه آن‌ها به نماز، بیشتر از روزه است و نماز، ترتیبی خاص ندارد.»همچنین در مورد کیفیت نماز عیسویان آمده‌است که هیئت خاصّی در قیام و قعود نزد آن‌ها مراعات نمی‌شود بلکه قصد کلّی، نیّت خالص و پاک وطهارت فکر می‌باشد؛ و بهترین نماز آن است که مختصر و مفید و باحرارت تقدیم شود.
اگر چه برخی از آداب نماز و نیایش کنونی مسیحیان مانند خطاب به اقنوم ثلاثه در نماز با وحی الهی سازگاری ندارد و تحریفاتی است که توسطکاهنان مسیحی با نظر خود واردکتاب آسمانی انجیل نموده و به عیسی نسبت داده‌اند، اما همین امر ما را به این نتیجه می‌رساند که اصل نماز در این شریعت الهی وجود داشته‌است.[۱۵]
نماز در یهودیت (درعبری:تفیلاתְפִלָה) و در جمعتفیلیم یاتفیلوت خوانده می‌شود. توضیحات دقیق در باب آن‌ها را می‌توان درسیدور یا بخش‌هایمیشنا کتب سنتی دعای دیانت یهودی جست.
معمولاً در هر روز سه نماز می‌خوانند و در روزشبات شنبه و سایر روزهای مقدس فرقه‌های ارتدکس و محافظه کار یک نماز اضافی هم به نام موسف خوانده می‌شود.زمانیکه موسی در جهت انجام رسالت الهی خویش به همراه همسرش از وطن هجرت کردند و دچار سختی‌ها شدند، خداوند برای آرامش او به ویوحی نمود که: «واَقم الصلوة لذکری» یعنی نماز را برای یاد من بپادار؛ و در آیه دیگری بهموسی وهارون دستور داده شده که نماز را به پا دارید.
همچنین درقرآن کریم درآیه ۸۳سوره بقره، ضمن اشاره به پیمانی که ازبنی اسرائیل گرفته شده نماز به عنوان یکی از ارکان این پیمان شمرده شده‌است. در این آیه می‌خوانیم:
«وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّـهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِّنکُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ» (و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید، و نماز را به پا دارید، وزکات را بدهید؛ آنگاه، جز اندکی از شما، [همگی] به حالت اعراض روی برتافتید)این آیه به صورت آشکار، به پا داشتن نماز را به عنوان میثاقی معرفی کرده که از بنی اسرائیل، دوشادوش مسئله عبادت خداوند و نیکی به والدین گرفته شده‌است؛ که این خود بیانگر اهمیت نماز در شریعت موسی است.
طبری در تفسیر خود، قولمحمد باقر را در مورد این آیه نقل می‌کند که گفت: یهود و منافقین، مردم را به اقامهٔ نماز و دادن زکات فرمان می‌دادند ولی خود انجام نمی‌دادند پس خداوند فرمان داد به آن‌ها که با مسلمانان تصدیق‌کنندهٔپیامبر باشند و اقامهٔ نماز کنند.
علاوه بر آیات، روایاتی نیز وجود دارد که به این مطلب اشاره دارند. در روایت آمده‌است که خدا به موسی می‌فرماید: بر تو باد نماز! زیرا آن جایگاهی خاص نزد من دارد و نزد من پیمانی محکم دارد. همین‌طور در خطابی دیگر به موسی دستور داده می‌شود در میان مردم خود امامت نمازشان را به عهده بگیرد: «ای موسی در نمازشان و آنچه اختلاف دارند امام باش» از اینرو می‌توان نتیجه گرفت که نماز درشریعت موسی نیز وجود داشته‌است و دعا و نیایش اوقات معینی داشته که براساس زمان‌های برگزاری مراسم عمومی قربانی در معبد تعیین می‌شده‌است.[۱۶]
نماز یکی از عبادت‌هایمزدیسنا است که برای داشتن توجه همیشگی به دستورهای دینی و سپاسگزاری خدا گزارده می‌شود. این دستورها عمدتاً ماهیتی اخلاقی دارند.[۱۷] امروزه نماز پنجگانه را معمولاًموبدان می‌گزارند و بیشتر زرتشتیان به خواندن دعاهای صبحگاه و شامگاه اکتفا می‌کنند. نماز در دینزرتشت به اینصورت است که آتشی افروخته می‌شود و در حالی که دست‌ها به سوی آسمان بلند است و سر نیز به احترام تعظیم الهی خم شده، برگرداهورا مزدا می‌چرخند و سرودها و شعرهایی نیز با آوازی رسا و زیبا خوانده می‌شود.
این نماز، نمازی بی‌پیرایه و همراه با تفکر در وجود خود و اهورا مزدا است که شخص را به اهورا مزدا نزدیکتر می‌کند. شخص زرتشتی در هنگام نماز، آتش سوزانمادی را نمی‌بیند و به آن توجهی نمی‌کند؛ بلکه چیزی که توجه او را جلب می‌کند، آتش فروزان مینوی است که در دل همهٔ افراد وجود دارد.
بنابرسنت زرتشتی، پنج بار در شبانه روز نماز خوانده می‌شود که خواندن آن نیز بر آن‌هاواجب نیست و اختیاری است. هر نماز با این مضامین آغاز می‌شود: «خشن‌اتره، اهورامزدا» یعنی خشنود می‌گردانم اهورا مزدا را؛ و آنگاه ادامه می‌دهند: «ایمان دارم بهکیش مزدا پرستی که آوردهٔ زرتشت است.پیرو آموزه‌های اهورایی هستم که ازدروغ و دوگانه پرستی به دور است».
زرتشتیان هر ۲۴ ساعت را به ۵ گاه تقسیم می‌کنند و آداب مذهبی تابع این زمان‌های مشخّص هستند.
نمازهای پنجگانه به صورت زیر می‌باشد:
نمازگاه هاون (هاونی، ونگاه): نمازبامداد است و هنگام آن ازطلوعآفتاب تانیمروز است. بعد از مضامینی که در بالا ذکر کردیم در ادامه می‌گویند: «منستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان بامداد پاک و سازنده را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آنسرور دهکده (ویس) را که پاک و دادگستر و سازنده است.
نمازگاه درپتون (رپیتون، رپیتوهنگاه) هنگام آن از نیمروز تا سه ساعت بعدازظهر است. بعد از فقرات ابتدایی می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنمفرشته پاسبان نیمروز پاک را (رپیتون). من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور شهر (نه نتو) را که پاک و دادگستر و سازنده است.
نمازگاه ازیران (ازیرینگاه) موقع آن از سه ساعت بعد از ظهر تا غروب آفتاب است. بعد از فقرات مشترکی که در همهٔ نمازها وجود دارد، می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان پیشین پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور کشور (رفیو) را که پاک و دادگستر و سازنده است.
نمازگاه سروترم: (ایویسروتریم، اویسروتریمگاه) وقت آن از غروب آفتاب تا نیمه شب است. بعد از فقرات مشترک می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان شب پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم همه رهروان راه اشویی زرتشت را و سرور اشوان را.
نمازگاه اوشهی نا ای (اوشهین، اوشهین گاه) هنگام آن از نیمه شب تا طلوع خورشید است. بعد از مضامین: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان پگاه پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور خانه که پاک و سازنده و دادگر است.
زرتشتیان، نمازهای دیگری نیز دارند که در شبانه روز می‌خوانند. معروف‌ترین این نمازها، نماز سروش باج است.[۱۸]
