
نزهةالقلوب کتابی دانشنامهگونه ازحمدالله مستوفی است. وی این کتاب را در سال۷۴۰ قمری نگاشته و بنیادش را بر یک فاتحه، سه مقاله و یک خاتمه نهاده است. فاتحه، مشتمل بر یک مقدمه در ذکر ترتیب ابداع افلاک، نجوم، عناصر و … و یک دیباچه در ذکر ربع مسکون، شرح طول و عرض عالم بوقلمون و صفت اقالیم سبعه و اطراف آن است. مقالهٔ اول درکانیشناسی،گیاهشناسی وجانورشناسی و مقالهٔ دوم در تن و روان انسان است. مقالهٔ سوم درجغرافیا، مفصلترین بخش کتاب بوده و همین مقاله چند بار به چاپ رسیده است.[۱]
مقالهٔ سوم در چهار قسم، قسم اول در ذکرحرمین شریفین ومسجد اقصی، قسم دوم در شرح احوالایرانزمین و خود مشتمل بر مطلع و مقصد و مخلص است و قسم سوم در ذکر بلادی که جزءایران نیست اما حکام ایرانی آن را بنا نهادهاند، و قسم چهارم در ذکرعمارات عالیه مشهور که در دیگر ولایات ربع مسکون است و از عظمت ابنیه است. خاتمه اثر در ذکر عجایبی است که در سایر ولایاتربع مسکون است و در بر و بحر و بیرون از آنچه درایرانزمین است.[۱]
حمدالله مستوفی که مأمور ارشد مالیاتی در دولتایلخانان بوده، در نوشتارهایاقتصادیاش از دفاتر مالیاتی ایلخانان بهره فراوان برده است. همچنین در توصیف شرایط طبیعی و وضعیت شهرها و روستاهای فعالایران در آن زمان، به مواردی همچونرودخانهها، نهرهای آب،معادن و راههای کاروانرو اشاره کرده است.
نویسنده در مقدمه از منابع خود چونصورالاقالیمابوزید بلخی،المسالک و الممالکابن خردادبه،عجایبالمخلوقاتزکریای قزوینی،آثار البلاد قزوینی،فارسنامه ابن بلخی،آثار الباقیهابوریحان بیرونی، ولایت کرمان خواجه ناصرالدین منشی کرمانی،التفهیمابوریحان بیرونی،تاریخ اصفهان عبدالرحمن بن محمد بن اسحق اصفهانی،عجایبالاخبار،معجمالبلدانیاقوت حموی،صور الکواکب شیخ ابوالحسن صوفی،اخلاق ناصریخواجه نصیرالدین طوسی،تنسوقنامه ایلخانیخواجه نصیرالدین طوسی، وجهاننامه یادکرده است.
نخستین بار نزهةالقلوب در ۱۳۱۱ قمری بهطور کامل دربمبئی، بهچاپ سنگی رسیده و بار دیگر مقالهٔ سوم کتاب در ۱۹۱۵ میلادی بر مبنای چاپ سنگی و مقابله با چند نسخهٔ خطی، به کوششگای لسترنج در مجموعهاوقاف گیب به چاپ رسیده است. پس از او در ۱۹۲۸ میلادی، استفنسن این اثر را درلندن تصحیح و به انگلیسی ترجمه نموده و بعدهامحمد دبیرسیاقی چاپ منقحی از مقالهٔ سوم آماده کرده است. نزهةالقلوب در ۱۳۹۶ خورشیدی به کوششمیرهاشم محدث درتهران به صورت کامل، به چاپ رسیده است. نزهةالقلوب از آثار برجسته و مهم تاریخی، جغرافیایی و ادبی قرن هشتم هجری است که از روی متن تصحیح شده چاپ اروپا با مقابله مجدد با چند نسخهٔ خطی معتبر قدیم و اصلاح و تهذیب کلی متن و حواشی و فهرستهای دقیق فراهم آمده است.تألیف: حمداللّه مستوفیبه کوشش: دکتر محمّد دبیرسیاقیقطع: وزیری / ۲۸۴ صفحه، ۱۳۳۶ ش. انتشارت طهوری