| بخشی ازمجموعهٔ مقاله‌های |
| دین در ایران |
|---|
| مذاهب |
| مرتبط |
| دیگر |
| کتاب‌ها |
| جدول |
مِهرپرستی یاآیین مهر یامیترائیسم یک آیین ایرانی بود که بر پایه پرستش «میترا» (درپارسی میانه «مهر») بنیان نهاده شد. میثرِه یا مهر از ایزدان کهن ایرانی است که درایران باستان، از دوران پیش ازآیین زرتشت تا پایان دورانساسانی، به عنوان ایزد عهد و پیمان، روشنایی، جنگاوری، پاکی و ناآلودگی مورد پرستش بوده است. میترائیسم برداشت رومیان از مهرپرستی بود کهاسرار میترائی نیز نامیده می‌شود. میترائیسم در زمان اوج گستردگی جهانی خود در سده‌های دوم و سوم میلادی ازهندوستان تاانگلستان واسپانیا پیروانی داشت.[۱]
پرستندگانمیتراس از نظام پیچیده‌ای مبتنی بر هفت درجه ازتشرف و ضیافت‌های آیینی همگانی پیروی می‌کردند. تشرف‌یافتگان خود راsyndexioi به معنی «کسانی که دست در دست هم متحد شده‌اند»، می‌نامیدند.[۲] آنان در نیایشگاه‌های زیرزمینی که اکنون به آنmithraea (مفردmithraeum) گفته می‌شود و در دین ایرانیمهرابه می‌گفتند، یکدیگر را ملاقات می‌کردند. تعداد زیادی از این پرستشگاه‌ها باقی مانده است. به نظر می‌رسد خاستگاه این دین ایران بوده[۳] و مرکز این آیین درروم بوده،[۴] و در سراسرامپراتوری روم غربی تا منتهی‌الیه جنوبیآفریقای رومی ونومیدیا، منتهی‌الیه شمالیبریتانیای رومی،[۵] و به میزان کمتری درسوریه رومی در شرق، محبوب بوده است.
میترائیسم رقیبمسیحیت اولیه پنداشته می‌شود.[۶] در قرن چهارم، میتراپرستان مورد آزار و اذیت مسیحیان قرار گرفتند و متعاقباً این آیین تا پایان همان قرن در امپراتوری روم سرکوب شد و از میان رفت.[۷]
یافته‌های بی‌شمار باستان‌شناسی، از جمله مکان‌های ملاقات، بناها و مصنوعات، به دانش مدرن دربارهٔ میترائیسم در سراسر فرمانروایی روم کمک کرده است.[۸]شمایل میتراس نشان می‌دهد که وی از یک سنگ متولد می‌شود، گاوی را ذبح می‌کند، و ضیافتی را با خدای Sol (خورشید) برگزار می‌کند. نمونه‌های مرتبط با این آیین تا کنون در تقریباً ۴۲۰ مکان مختلف کشف شده است که از میان این آثار می‌توان به حدود ۱۰۰۰ کتیبه، ۷۰۰ نمونه از صحنه ذبح گاو نر (تاورکتونی) و حدود ۴۰۰ اثر تاریخی دیگر اشاره کرد.[۹] تخمین زده می‌شود که حداقل ۶۸۰مهرابه تنها در شهر رم وجود داشته است.[۱۰] هیچ روایت یا مطالبیزدان‌شناختی مکتوب از این آیین به جا نمانده است. اطلاعات محدودی را می‌توان از حجاری‌ها و اشارات مختصر یا گذرا درادبیاتیونانی ولاتین استخراج کرد. تفسیر شواهد فیزیکی پیدا شده در ارتباط با این آیین همچنان مسئله‌ساز و محل بحث است.[۱۱]
«مهرپرستی» یا «کیش مهر» نام ایرانی این آیین است. میترائیسم برداشت رومیان از مهرپرستی بود که «اسرار میترایی» نیز نامیده می‌شود نویسندگان رومی برای نام بردن از آن واژه‌هایی همچون «اسرار میترائیک»، «اسرار میتراس»، «اسرار پارسیان» و «اسرار ایرانیان» به کار می‌بردند.[۱۲] منابع مدرن گاهی جهت اشاره به این مذهب یونانی-رومی، عبارت «میترائیسم رومی» یا «میترائیسم غربی» را بکار می‌برند تا آن را از پرستش میترا توسط ایرانیان تمایز دهند.[۱۳][۱۴]
ناممیتراس یامیدراس (لاتین، معادل یونانی "Μίθρας "[۱۵]) شکلی ازمیثر، نام یک خدایایرانی قدیمی است[۱۶][۱۷] – این رابطه از زمانفرانس کومون توسط پژوهشگران میتراشناسی درک شده است.[۱۸] یک نمونه آغازین از شکل یونانی این نام درکوروش‌نامه‌یگزنفون که در سده ۴ پیش از میلاد نوشته شده، در دست است. این کتاب زندگینامه[۱۹] پادشاه ایرانی، کوروش دوم (بزرگ) می‌باشد.[۲۰]
نگارش درست لاتین یا یونانی کلاسیک این واژه، با نگاهی به فرایند دستوری ازصرف کلمات متغیر است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در زبان لاتین، پرستندگان شکلفاعلی نام خدا را به گونه «میتراس» می‌نوشته‌اند. با این همه در نوشته‌های یونانیپورفیری،De Abstinentia (Περὶ ἀποχῆς ἐμψύχων)، اشاره‌ای به نگارش تاریخ اسرار میترایی به‌دست یوبولوس و پالاس می‌شود، که نشان می‌دهد که این دو نویسنده با نام «میترا» همانند یک واژه بیگانهصرف‌نشدنی رفتار می‌کرده‌اند. نوشته‌های یادشدهٔ پورفیری اکنون از بین رفته‌اند.[۲۱]
نام‌های وابسته به این خدا در دیگر زبان‌ها عبارتند از:
مورخان مدرن تصورات متفاوتی در مورد اینکه آیا این نام‌ها به خدایی یکسان اطلاق می‌شوند یا نه، دارند.جان هینلز نوشته است که میترا / میثرا / میتراس خدای واحدی است که در چندین دین متفاوت مورد پرستش قرار گرفته است.[۲۷] از سوی دیگر،دیوید اولانسی معتقد است کهمیتراس ذبح کننده گاو، خدایی جدید است که پرستش آن از قرن یکم پیش از میلاد آغاز شده و نامی قدیمی جهت اطلاق به آن مورد استفاده قرار گرفته است.[۲۸]
مری بویس، محقق ادیان باستانی ایران، می‌نویسد که اگرچه به نظر می‌رسد میترائیسم امپراتوری روم مشخصه‌های ایرانی کمتری نسبت به آنچه مورخان پیش‌تر تصور می‌کردند، داشته است اما «همان‌طور که ناممیتراس به تنهایی نشان می‌دهد، این مشخصه‌ها تا حدودی مهم بوده است».[۲۹]
مِهرپرستی یا آیین مهر آیینی بود که بر پایه پرستش «میترا» (درپارسی میانه «مهر») ایزد جنگاوری، پاکی و نا آلودگی درایران باستان پیش ازآیین زرتشت بنیان نهاده شد.
پیش اززرتشت، پیامبر باستانی ایران، ایرانیان دینیچندخدایی داشتند ومیترا گرانقدرترین ایزد آنان محسوب می‌شد. او خدای پیمان و تعهد و سرسپردگی متقابل بود. در لوحی بهخط میخی متعلق به پانزده قرن پیش از میلاد که شامل پیمان‌نامه‌ای بینهیتیها ومیتانیها می‌باشد، به میترا سوگند یاد شده است.[۳۰]
دراوستا سرودی به نام «مهریشت» وجود دارد. طبق سنت زرتشتی،پل چینوَد محل قضاوت در مورد اعمال درگذشتگان است و آنجا سه ایزد میترا، سروش و رشن به ریاست میترا در مورد اعمال درگذشتگان داوری می‌کنند.
تا زماناردشیر دوم هخامنشی از میترا نامی نیست.اردشیر سوم درتخت جمشید در دیوار شمالی کاخ اردشیر نوشته است:آناهیتا و میترای خدا، مرا و این کشور را و آنچه را که من کردم بپایاد.
پلوتارخ نیز نوشته جالب توجهی دربارهٔداریوش سوم دارد. هنگامی که او خبر مرگ همسرش را که اسیر یونانیان شده بود می‌شنود، به تریئوس می‌گوید «اگر هنوز مرا خواجه خود می‌دانی تو را به فروغ میترا سوگند می‌دهم راست بگو…». جز اینها سندی از میترا در محدوده ایران امروزی پس از ظهور زرتشت نداریم.
داریوش و جانشینانش قصد نداشتند شرایط سیاسی سختگیرانه‌ای ایجاد کنند تا باورهای قدیمی را که همچنان نزد بسیاری از نجیب‌زادگان محبوب بود، از میان بردارند. بدینسان آیین زرتشت، رفته‌رفته با عناصر آیین چندایزدی قدیم در هم آمیخت ویَشت‌هایی در ستایش ایزدان کهن سروده شد. یشتی در اوستا به ناممهریَشت به مهر یا میترا اختصاص داده شده است که در آن مهر، ایزدی نظاره‌گر بر همه چیز، روشنایی آسمانی، نگاهبان پیمان‌ها، محافظ نیکوکاران در این گیتی و در آخرت و بالاتر از هر چیز، دشمن بزرگ اهریمن و تاریکی و خداوند نبرد و پیروزی‌ها تصویر شده است.[۳۰]
در آیین مختلط دوران پایانی سلسلهٔ هخامنشیان، جنبه زرتشتی به وضوح بر جنبه چندخدایی پیشین آن چیرگی یافته و دیگر از قربانی‌کردن، که پیروان زرتشت از آن نفرت داشتند، یادی نمی‌شود.[۳۰]
در زماناشکانیان مهرپرستی به غرب رخنه می‌کند. مهرپرستی و آیین‌های آن با روحیهٔ جنگجویی اشکانیان سازگار بوده است. بنا به روایتمغی به نام اوستانس برای نخستین بار مهرپرستی را به غرب ایران می‌برد و در آنجا رواج می‌دهد. پس از آن کاهنان همسایگان غربی ایران، آیین‌های میتراگان، مانند قربانی کردن برای میترا را اجرا می‌کنند.
استرابون خود در یکی از این مراسم شرکت کرده و آن را گزارش کرده است. هنگامی کهتیرداد اول اشکانی (اشکانیان ارمنستان) به روم می‌رود تا از امپراتور نرون تاج پادشاهی ارمنستان را بگیرد به او گفت: فرمانروا منم، از تخم ارشک… اما برده تو ام و نزد تو آمده‌ام تا میترا را، در لباس تو نیایش کنم.
شاپور دوم ساسانی به مهر سوگند خورد که آسیبی به پادشاه ارمنستان نمی‌رساند. در نقش رستم هم میترا دیده می‌شود.
در آیینزروانی، میترا داور بیناهورامزدا واهریمن می‌باشد. در اعتقادات زروانیان در ابتدای عمر هستی زروان (خدای زمان) به هدفمند بودن جهان شک کرده و گمان عبث بودن جهان را می‌برد و از این شک و تردید اهریمن پدید می‌آید و حق و حقیقت که تولد اهریمن را برنمی‌تابد ناخواه از عالم یقین اهورامزدا را برای مبارزه با آن پدیدمی‌آورد. اهورامزدا و اهریمن هر دو در شکم زروان رشد می‌کنند. اهریمن که طمع دارد تا زودتر از اهورامزدا به دنیا بیاید شکم مادر (زروان) را پاره کرده و بیرون می‌جهد. بسیاری از این اعتقادات، مفاهیمی بسیار قابل تعمق و تفکر در خود گنجانده و جای اندیشه و تفکر بسیار دارد. این اعتقاد می‌تواند بیانگر این امر باشد که خیر و شر هر دو مولود زمان می‌باشند و در گذر زمان نمایان می‌شوند.
نماد دو مار که بر دور یک چوب اقاقیا حلقه زدند جزو کهن‌ترین نمادهای آیین مهرپرستی است. این نماد در مهرپرستی نوین که در زمان حکومت هخامنشی رواج یافت بکل فراموش شد. در این نماد مار نماد تندرستی و چوب سبز اقاقیا به معنای راستی است و پیوند این دو به معنای پاکی در راستی است.
علامتصلیب (چلیپا) رازهای زیادی دارد. این علامت از مصر در زمان فراعنه تا هند باستان وجود دارد و به نظر می‌رسد از مهم‌ترین نشانه‌های مهرپرستان باشد. به نظر می‌رسد که صلیب + ساده شده از شکلها و تصوراتی است که از خورشید وجود داشته مانند دایره‌هایی با ۱۶- ۲۴- ۱۲ شعاع یا پرتو به نظر می‌رسد در یک دورهٔ تکاملی تصویر خورشید از شکلگل آفتاب گردان به علامت+ ساده‌تر شده است و تنها با شکل + یا ضرب‌در و شکل ستارهٔ پنج‌پر * درآوردند. گفتنی است که علامت * که بر روی کلاه کوروش بزرگ دیده می‌شود نیز نماد خورشید است ولی امروزه آن را با علامت ستاره می‌شناسیم. شکل ۱۲ پر صلیب هم وجود دارد که ممکن است هم‌زمان آیکون خورشید و ۱۲ ماه سال باشد. اما در مجموع می‌توان گفت + صلیب یا چلیپا یا چهارپایه یا چهار پره آیکون سادهٔ خورشید تابان است. ممکن است ۴ خط آن نماد فصل‌های سال یا نماد ۴ عنصر اصلی آب و باد و خاک و نور باشد. خورشیدپرستی و آیین مهر یا میثرا در مصر و ایران و هند و بخشی از اروپا قرن‌ها قبل از مسیحیت وجود داشته است. احتمالاً آیین مهرپرستی ابتدا در شمال غرب ایران رایج بوده است اما نشانه‌های بارز این آیین در ۴صلیب آریایی نقش رستم قابل مطالعه است.[۳۳] مهریان به نشانهٔ خورشید، صلیبی را در یک دایره ترسیم می‌کردند و برای آنان چهار گوشهٔ صلیب، نشانهٔ سال خورشیدی آغازین بود. دو گوشهٔ آن نشان از روز و شب و دو گوشهٔ دیگر نماد انقلاب خورشیدی بود. صلیب درون دایره در نقش‌های شام مقدس میترا به تصویر کشیده شده است.[۳۴]
اگرچه پس از حملهٔاسکندر مقدونی و فتح سرزمین‌هایشاهنشاهی ایران توسط او در حدود ۳۳۰ سال پیش از میلاد، ساختار اجتماعی پیشین ایران از هم پاشید و برای مدت‌ها اثری از مهرپرستی در این سرزمین نبود، نجیب‌زادگان مناطق مختلف در سرزمین‌های غربی شاهنشاهی پیشین ایران، پرستش میترا یا مهر را از سرگرفتند. شاهان و نجبای مرز ایران و دنیای روم و یونان از جمله سرزمین آناتولی (آسیای صغیر) همچنان بر این کیش بودند.[۳۰]تیرداد اول شاهارمنستان، در هنگام تاجگذاری خویش به سال ۵۷ پس از میلاد،نرون امپراتور روم را حکمران بزرگ خود اعلام نمود و آداب و تشریفات مهرپرستی را به نمایش گذاشت و اعلام نمود که ایزد پیمان و دوستی، رابطهٔ دوستانه‌ای را بین ارمنیان و رومیان مقتدر برقرار نموده است. میترادات یامهرداد ششم، شاهپُنتوس، احتمالاً یک مهرپرست بوده است و متحدانش یعنی دریانوردانکیلیکیه در حدود ۶۷ سال پیش از میلاد، آداب و مناسک میترایی را برگزار می‌نمودند. همچنینآنتیوخوس یکم پادشاهکُماژِن (جنوب شرق آسیای صغیر) میترا را تکریم می‌کرد و می‌ستود.[۳۰]
تا آغاز سدهٔ دوم میلادی، آثار کمی دربارهٔمیترا ایزد ایرانی در سرزمین روم یافت شده است؛ در صورتی که از سال ۱۳۶ میلادی به بعد صدهاکتیبه وسنگ‌نبشته وقف‌شده به این ایزد وجود دارند. شرح سبب این تجدید محبوبیت آسان نیست و امروزه یک نظریه این است که شاید آیین میترائیسم قدیمی، توسط نابغه‌ای مذهبی که در حدود صد سال پس از میلاد می‌زیسته است تجدید بنا گردیده و به منظور پذیرفته شدن مناسک باستانی ایرانی در سرزمین روم، تفسیر و تعبیری افلاطونی و جدید به آن بخشیده شده است.[۳۰][۳۵]
میترا توسط دزدان دریایی دریای کیلیکه به روم راه یافته بود. به گزارش پلوتارخ، این دزدان از یکی از سرداران روم در میان جنگ‌های ایران و روم شکست خوردند و در روم مخصوصاً در منطقهٔ اوسیتا اسکان داده شدند و در آن دیار آیین مهرپرستی را رواج دادند. احتمالاً این دزدان بخشی از نیروی دریایی اشکانیان بودند که توسط رومیان دزد خطاب می‌شدند.
ارمنستان نیز در زمان اشکانیان میترا را می‌شناخته است. سنگ‌نگاره‌های آنتیوخوس کُماژن و میترادات در نمرود داغ ارمنستان کوچک، میترا را نشان می‌دهد که در لباس اشکانی با آنتیوخوس و میترادات دست می‌دهد. در سکه‌ای که توسطگوردیان سوم در تاروس ضرب شده است، میترا در حال کشتن گاو است. در سال ۶۰۱، امپراتور روم، تراژن، رومانی را تصرف کرد و آیین میترا را با خود به آنجا برد و پرستشگاه‌هایی برای او ساخت. قیصر هادریان تااسکاتلند پیش رفت و در آنجا برای میترا پرستشگاه‌هایی ساخت. همچنین دررومانی،بلغارستان،آلمان،اتریش،یوگسلاوی،انگلستان،[۳۶]اسپانیا،فرانسه و شمال آفریقا پرستشگاه‌های میتراپرستی توسط رومی‌ها ساخته شدند.
میترائیسم رومی در سده‌های سوم و چهارم میلادی به اوج خود رسید و به‌ویژه در میان سربازان رومی باورمندان بسیاری داشت. پس از گرایشکنستانتین بزرگ، امپراتور روم، به آیینمسیحیت که در آن هنگام گسترش یافته بود و پس از پیروزی او در نبرد به سال ۳۱۲ میلادی که طی آن همهٔ کیش‌ها و آیین‌های غیرمسیحی ممنوع اعلام شد، آیین‌های مهرپرستی نیز در مغرب‌زمین از رواج افتاد.[۳۰]
فرانس کومون، محقق بلژیکی، در آغاز سدهٔ بیستم میلادی پژوهش‌های میترایی را پایه‌گذاری کرد و نخستین مجموعهٔ جامع کارهای تاریخی میترایی را گرد آورد. تفسیر او از این کارهای تاریخی در بخش اعظم این سده معتبر باقی ماند.[۳۷]
کومون معتقد بود که میترائیسم به‌طور مستقیم از دین زرتشتی پارسیان و در نتیجهٔ فعالیت مغان در آسیای صغیر پدید آمده است و سرانجام این که آبای کلیسا اعتقاد داشتند که میترائیسم دینی پارسی است، میتراس خدایی پارسی است و شماری واژه‌های مربوط به این آیین (پرسس، کاوتس، کاوتوپاتس، نامَه) پیشینهٔ ایرانی دارند.
کومون نقش اصلی این آیین، تندیس گاوکشی، را برخلاف پیش‌زمینهٔ ثنویت‌گرایانهٔ دین زردشتی تفسیر کرده است. کومون بر پایهٔ روایت خلقت دین زردشتی متأخر دربندهشن، اقدام میترا به کشتن گاو نر را عملی از نوع خلقت تفسیر کرده است. او مار و عقرب را آفریده‌هایی شریر دانسته است.[۳۸]
آیین میترایی پیش از آن که به اروپا منتقل شود، با بسیاری از معتقدات بابلی و عناصر دیگر آمیخته شد و در اروپا به ویژهروم نیز عناصر یونانی و رومی بسیاری به آن افزوده شدند و در اروپا به شکل آیینی درآمد که ازمهرپرستی ایرانی تنها نامی بیش نداشت.[۳۹]
عقاید و باورهای میتراپرستان در مورد میتراس بدین شرح است:
میتراس از دل سنگی درون غاری به دنیا می‌آید. در هنگام تولد تنها یک کلاه بر سر دارد وشمشیر وتیر و کمان در دست. برخی زاده شدن میتراس از درون سنگ را استعاره از فروغ ناشی از برخورد دو سنگ به هم می‌دانند. میتراس به هنگام تولد کره‌ای در دست دارد و دست دیگرش بر دایرهٔ بروج قرار گرفته است.
پس از رسیدن به غار، میتراس گاو را بر زمین می‌زند و بر پشت آن می‌نشیند و چاقوی خود را بر کتف گاو فرومی‌کند. در این هنگام سگ و مار برای لیسیدن خون گاو می‌آیند و عقرب برای این که تخم گاو را نیش بزند. سگ نشان پاسداری، مار نشان زندگی و عقرب نماینده اهریمن است که می‌خواهد منی گاو را بیالاید. از محل زخم گاو سه خوشهٔ گندم و نهال تاک در می‌آیند.[۴۰]
میتراس با زدن تیری به صخره از آن چشمه‌ای جاوید به وجود آورد. این همان چشمهٔ آب زندگانی است.
میتراس سوار بر اسب می‌تازد و حیوانات را شکار می‌کند. تمام تیرهای او به هدف می‌خورند و با هر تیر موجودی شکار می‌کند. بعد از شکار، میتراس به سراغ دشمنان خود می‌رود و آنها را از پای درمی‌آورد. لقب «میتراس شکست‌ناپذیر» از همین‌جا پدید می‌آید. دو معجزهٔ میتراس بعد از تولد از سنگ که در کتاب‌ها نماد آسمان است، یکی تیراندازی به طرف سنگ و خروج آب مقدس از آن و دیگری شکار است که درسنگ‌نبشته‌ها بهشکار گراز نیز اشاره شده است.
در آخرین روز زندگی زمینی میتراس، او در ضیافتی شرکت می‌کند و خون گاو، گوشت او، نان و شراب می‌خورد. این ضیافت درون غاری انجام می‌شود. سُل ایزد خورشید نیز (سُل خدای خورشید است و میتراس خدای پرتو خورشید. ایزد خورشید طی کارزاری با میتراس او را بر زمین زده و پرتو او را از آن خود کرده است) در ضیافت شرکت می‌کند.
بعد از ضیافت، میتراس سوارارابهٔ خورشید شده، به آسمان عروج می‌کند. سُل، ایزد آفتاب، او را سوار بر ارابهٔ مینویی خود کرده، به آسمان می‌برد تا در آخرالزمان دوباره به زمین برگردد.
در آخر کار جهان، آتشی عظیم در تمام جهان درمی‌گیرد و پیروان میتراس از آن آسوده خواهند بود.
میترائیسم آیین سربازی است. راست‌گویی و درست‌پیمانی از مهم‌ترین مشخصه‌های این آیین است. نوچه‌ای که می‌خواست به سلک میترائیسم درآید، باید از آزمایش‌های بسیار دشواری سربلند بیرون می‌آمد. نوچه را ابتدا بهمهیار می‌سپاردند و او مطالب کلی را به نوآموز آموزش می‌داد. اما ابتدا باید سوگند می‌خورد که اسرار را بر هیچ‌کس فاش نکند. بعد او را خالکوبی می‌کردند (دست و پیشانی) تا به عنوان برادر و یار دیگر میترائیان شناخته شود. قبل از خالکوبی، آزمایش‌های زیادی انجام می‌شد. چشمان نوآموز را می‌بستند. مهیار نوآموز را به جلو می‌راند. سپس ناگهان او را هل می‌داد و شخص دیگری قبل از زمین‌خوردن او را در آغوش می‌گرفت که به این شخص منجی گفته می‌شد.
پیروان میترائیسم رومی، برایپاگشایی، همچون آیین ایرانی می‌بایست مناسکی مشتمل بر درجاتی هفتگانه را طی کنند. این آیین‌ها در غارها یا معابدی زیرزمینی و غارمانند به ناممیترائیوم اجرا می‌شد. میتراس معمولاً به شکل مردی در حال قربانی کردن گاو نر تصویر می‌شد که اشخاص و همچنین حیوانات دیگری او را همراهی می‌کردند. مجموعهٔ این نمادها به نشانه‌هایستاره‌شناسی، مانند اجرام آسمانی وصور فلکی تعبیر شده، «تاروکتونی» (گاوکُشی) نامیده می‌شود.[۱۲]
قداست اعداد در بیشتر ادیان کهن به چشم می‌خورد. در میترائیسم عدد «هفت» مقدس است: هفت طبقهٔ زمین، هفت مقام، هفت سیاره و در معبد هفت طاقچه، هفت در و غیره. «پیر» عالی‌ترین مقام و منصب در آیین «میترا» و نمایندهٔ وی بر روی زمین است. آنان ماه و آتش و زمین و باد و آب را بسیار محترم می‌داشتند. به هر حال عدد هفت در آیین مهرپرستی/میترائیسم مقدس است. درجات هفتگانه میترائیسم رومی به قرار زیر بود:
۱. کلاغ منسوب به سیاره تیر[۴۱].
۲. همسر منسوب به سیاره ناهید.
۳. سرباز منسوب به سیاره بهرام.
۴. شیر منسوب به سیاره هرمز.
۵. پارسا (پارسی) منسوب به ماه.
۶. مهرپیما منسوب به خورشید .
۷. پیر مرشد منسوب به سیاره کیوان.
جوانان تازه‌وارد به پیشگاه میترا معرفی شده، به درجهٔ نخست از این هفت مرتبه دست می‌یافتند و تحت آموزه‌های روحانیان سعی در رسیدن به سایر درجات داشتند.[۱]
پیروان این آیین به‌دشواری هفت گام را تا رستگاری می‌پیمودند که چنین بود: کلاغ، نامزد، جنگی، شیر، پارسا،[۴۲] مهرپویا و پیر.[۴۳] مغان در آیین ویژه‌ای خون گاوی را می‌ریختند که در جامی ریخته و آن را باهوم می‌آمیختند و می‌نوشیدند. یکی از کارهایی کهزرتشت آن را قدغن نمود، همین آیین بود.[۴۴] نسخهٔ رومی این آیین، ازادیان اسرارآمیز یونانی-رومی با محوریت خدایمیتراس بود. این آیین از پرستش خدای میترا توسطایرانیان برگرفته شده بود، گرچه میزان همسانی بین رسوم ایرانی و یونانی-رومی جای ناسازگاری است.[۱۲] به دلیل رده‌بندی در جایگاه پرستندگان در این آیین، و افزایش دشواری دست یافتن به جایگاه بالاتر در هر بار، این آیین برای کسانی که به دنبال رده‌بندی و پیشرفت در جایگاه خود بودند و رازدانی را می‌جستند، گیرایی بیشتری داشت؛ از همین رو، از حدود سدهٔ نخست تا سدهٔ چهارم میلادی، به‌ویژه در میان سربازان و افسران ارتش روم هواداران سرسختی داشت؛ و از آنجا که مسیحیت آیینِ جایگزین شد، برخورد سختگیرانه‌ای با پایبندان و باورمندان به این آیین که بسیاری از ایشان از سربازان ساده بودند و پنهانی باور خود را نگاه می‌داشتند، انجام پذیرفت.[۴۵]
بیشتر آنچه دربارهٔ میتراس می‌دانیم تنها از نقوش برجسته و مجسمه‌ها مشخص شده است. تلاش بسیاری برای تفسیر این اشیا صورت گرفته است.
پرستش میتراس در امپراتوری روم با تصاویری از ذبح یک گاو توسط این خدا مشخص می‌شود. تصاویر دیگری از میتراس نیز در معابد رومی یافت می‌شود. به عنوان مثال میتراس در ضیافت با سول و به تصویر کشیدن تولد میتراس از یک تخته سنگ. اما تصویر ذبح گاو (گاو نر) همواره جایگاهی مرکزی دارد.[۴۶] منابع متنی برای بازسازی فلسفه این نماد بسیار نادر است.[۴۷] (بخش تفسیر صحنه کشتار گاو را ببینید)
در هرمیترائیوم تصویر اصلی، صحنهٔ ذبح گاوی مقدس توسط میتراس است؛ عملی که رومیان آن راتاروکتونی (به معنی گاوکشی) می‌نامیدند.[۴۸] تصویر ممکن است به صورت نقش برجسته یا مجسمه ایستاده باشد و جزئیات جانبی ممکن است موجود یا حذف شده باشد. در مرکز تصویر، میتراس دیده می‌شود که جامه‌ای به سبک ساکنانآناتولی به تن دارد وکلاه فریگی بر سر نهاده است. میتراس زانوی خود را روی گاو مغلوب[۴۹] نهاده، با دست چپ خود سوراخ بینی گاو را گرفته، و با دست راست دشنه‌ای را در گردن گاو فرو می‌برد. میتراس در حین کشتن گاو به پشت سر به سوی سُول نگاه می‌کند. یک سگ و یک مار خود را به خون گاو رسانده‌اند که بر زمین می‌ریزد. عقرب دستگاه تناسلی گاو را گرفته است. کلاغ سیاهی در اطراف آنها پرواز می‌کند یا بر پیکر گاو نشسته. سه خوشه گندم دیده می‌شود که از دم گاو و گاه از زخم او بیرون زده است. گاو اغلب سفید است. میتراس به صورتی غیرطبیعی روی گاو نشسته و با پای راست خود، سم گاو را مهار کرده و پای چپ را خم کرده و بر پشت یا پهلوی گاو گذاشته است.[۵۰] دو نفر در طرفین مشعل به دست دارند و لباسی مانند میتراس پوشیده‌اند. این دو مشعل‌دار در میترائیسم کائوتس (Cautes) و کائوتوپاتس (Cautopates) خوانده می‌شوند. کائوتس مشعل خود را بالا گرفته و به سمت بالا اشاره دارد و کائوتوپاتس با مشعل خود به سمت پایین اشاره می‌کند.[۵۱][۵۲] گاهی کائوتس و کائوتوپاتس به جای مشعل، عصای چوپانی در دست دارند.
ذبح گاو در گودالی انجام می‌گیرد که میتراس پس از شکار و سوار شدن و غلبه بر قدرت گاو، آن را به داخلش برده است.[۵۳] گاه گودال توسط دایره‌ای احاطه شده که روی آن دوازده علامت منطقةالبروج مشخص است. در خارج از گودال، بالا سمت چپ،سول (خورشید)، با تاج شعله‌ور خود، اغلب در حال راندن یکارابهٔ چهار اسبی دیده می‌شود. شعاعی از نور اغلب به پایین می‌رسد تا میتراس را لمس کند. در سمت راست بالالونا با هلال ماه خود دیده می‌شود که ممکن است در حال راندن ارابه‌ای دو اسبی به تصویر کشیده شود.[۵۴]
در بعضی از تصاویر،تاروکتونی مرکزی توسط مجموعه‌ای از صحنه‌های فرعی در سمت چپ، بالا و راست احاطه شده که وقایع زندگی میتراس را مطابق روایات نشان می‌دهند: زایش میتراس از دل صخره، معجزه آب، شکار و سوار شدن بر گاو، رویارویی با سول که در برابرش زانو زده، دست دادن باسول و خوردن وعده غذایی از قطعات بدن گاو به همراه سول، و صعود به آسمان‌ها در ارابه.[۵۴] در بعضی موارد، مانند گچ‌بری میترائیوم سانتا پریسکا در رم، میتراسقهرمانانه برهنه است.[۵۵] برخی از این نقش برجسته‌ها به گونه‌ای ساخته شده‌اند که می‌توانند حول یک محور بچرخند. در قسمت عقب صحنه ضیافت استادانه‌تری دیده می‌شود. این نشان می‌دهد که صحنه قتل گاو در قسمت اول جشن مورد استفاده قرار می‌گرفته است، سپس حجاری را برگردانده و از صحنه دوم در قسمت دوم جشن استفاده می‌شده است.[۵۶] علاوه بر نماد اصلی فرقه، تعدادی مهرابه نیز یافت شده است که دارای چندین تاروکتونی ثانویه و نسخه‌های قابل حمل کوچک، احتمالاً برای پرستش خصوصی، می‌باشند.[۵۷]
به نظر می‌رسد به تصویر کشیدن خدا در حال ذبح گاو مختص میترائیسم رومی است. مطابق نوشته‌های دیوید اولانسی، «این شاید مهم‌ترین نمونه» از تفاوت آشکار بین سنن ایرانی و رومی است. «... هیچ مدرکی در دست نیست که نشان دهد خدای ایرانی میترا هرگز ارتباطی با کشتن گاو داشته است.»
دومین صحنه مهم بعد از تاورکتونی (گاوکشی) در هنر میترائیک، صحنه ضیافت است.[۵۸] این صحنه ضیافت میتراس وسول اینویکتوس را در مخفیگاه ذبح گاو نشان می‌دهد. در صحنه ضیافت نقش برجستهٔفیانو رومانو، یکی از مشعل‌دارانعصای چاوشی را به سمت پایهٔ که به نظر می‌رسد شعله‌های آتش از آنجا زبانه می‌کشند، گرفته است. رابرت تورکان نوشته است که چون عصای چاوش مربوط بهمرکوری است و وی در اساطیر به عنوانراهنمای روح به تصویر کشیده شده، خروج شعله‌های آتش در این صحنه اشاره به اعزام ارواح انسانی و بیان آموزه‌های میترائیک در این مورد است. تورکان همچنین این واقعه را با تاورکتونی (گاوکشی) پیوند می‌دهد: خون گاو ذبح شده، زمین محراب را خیس کرده و ارواح توسط عصای چاوش از خون خارج می‌شوند.[۵۹]
میتراس به عنوان کسی که از سنگ متولد می‌شود، به تصویر کشیده شده است. میتراس در صحنه‌های برآمدن از سنگ جوان است و خنجری در یک دست و مشعلی در دست دیگر دارد. برهنه است و روی پاهای خود ایستاده وکلاه فریگی پوشیده است.[۶۰]
در عین حال، تفاوت‌ها و تنوعاتی نیز وجود دارد. بعضی اوقات او هنگام برآمدن از صخره کودک است و در یک مورد او یک کره‌ای در دست دارد. گاه صاعقه‌ای نیز به چشم می‌خورد. همچنین تصاویری وجود دارد که در آن شعله‌های آتش از سنگ و همچنین از کلاه میترا خارج می‌شوند. پایهٔ یک مجسمه سوراخ است تا بتواند به عنوان آبنما مورد استفاده قرار گیرد و پایه دیگر نقاب خدای آب را دارد. بعضی اوقات میتراس سلاح‌های دیگری مانند تیر و کمان دارد و در اطرافش حیواناتی چون سگ، مار،دلفین، عقاب، پرندگان دیگر، شیر، تمساح،خرچنگ و حلزون هستند. در بعضی از نقش برجسته‌ها، چهرهٔ ریش‌داری نیز حاضر است کهاوکئانوس، خدای آب می‌باشد، و در بعضی نقش برجسته‌ها خدایان چهار باد نیز حاضرند. در این نقش برجسته‌ها، می‌توان به درگاه چهار عنصر با هم دعا کرد. به نظر می‌رسد گاهی ویکتوریا،لونا،سول وساترن نیز نقشی برعهده دارند. به ویژه ساترن اغلب در حال تحویل خنجر به میتراس است تا بتواند کارهای مقتدرانهٔ خود را انجام دهد.[۶۰]
در برخی تصاویر،کوتس و کوتوپاس نیز حاضرند. گاهی این دو به صورتچوپان نشان داده می‌شوند.[۶۱]
در برخی موارد،آمفرا نیز در صحنه به چشم می‌خورد، و در نقش برجسته، مواردی چون تولد تخم مرغ یا تولد درخت نیز دیده می‌شود. برخی تفسیرها نشان می‌دهد که تولد میتراس با روشن کردن مشعل یا شمع، جشن گرفته می‌شده است.[۶۰][۶۲]
یکی از ویژگی‌های بارز میترائیسم که کمتر درک شده است، پیکر عریان با سر شیر است که اغلب در معابد میترائیک یافت می‌شود. پژوهشگران مدرن این پیکر را با اصطلاحات توصیفی مانندلئونتوسفالین (دارای سر شیر) یالئونتوسفالوس (دارای سر شیر) نامگذاری کرده‌اند. بدن این پیکره، بدن مردی برهنه است که یک مار (یا دو مار مانندعصای چاوش) به آن پیچیده است و سر مار اغلب بر روی سر شیر قرار دارد. دهان شیر اغلب باز است که جلوه ای هولناک به پیکره می‌بخشد. پیکره معمولاً چهار بال، دو کلید (گاهی یک کلید واحد) و یک عصای سلطنتی در دست خود دارد. گاهی پیکره روی کره‌ای با یک صلیب مورب است، ایستاده است. روی پیکرهٔ می‌تراوماوستیا آنتیکا (چپ، CIMRM 312) چهار بال نمادهای چهار فصل هستند و صاعقه‌ای روی سینه حک شده است. در پایه مجسمه انبروولکان، خروسمرکوری وعصای چاوش قرار دارد. نوع دیگری از همین پیکره اما با سر انسان به جای سر شیر نیز یافت می‌شود که البته نادر است.[۶۳][۶۴]
اگرچه پیکره‌های دارای سر حیوان در بازنمایی اساطیری مصری و گنوستیک معاصر میترائیسم رایج است. اما پیکرهٔ موازی دقیقی با لئونتوسفالین میترائیک یافت نشده است.[۶۳]
از طریق کتیبه‌های اختصاصی معلوم شده است که نام این پیکرهArimanius، شکل لاتین شدهٔاهریمن – چهره شیطانی در زیارتگاه‌های زرتشتی– است. از کتیبه‌هایی همچون CIMRM 222 اوستیا، CIMRM 369 رم، ۱۷۷۵ و CIMRM 1773 پانونیا معلوم است که Arimanius خدایی درفرقه میترائیک می‌باشد.[۶۵]
برخی از پژوهشگران پیکرهٔ انسان با سر شیر راآیون،زروان،کرونوس یاخرونوس می‌دانند. درحالی‌که برخی دیگر ادعا می‌کنند که این پیکره شکلی ازاهریمن زرتشتی یا آریامان ودایی است.[۶۶] همچنین گمانه زنی‌هایی وجود دارد که این پیکره راعقل فعال گنوستیک می‌دانند.[۶۷] گرچه هویت دقیق این پیکره نزد پژوهشگران مورد مناقشه است، اما اکثراً توافق دارند که این خدا با زمان و تغییرات فصلی در ارتباط است.[۶۸] با این حال کاشفی به نام د. جیسون کوپر برخلاف این باور رایج معتقد است که این پیکره، خدا نیست بلکه نشان دهنده وضعیت معنوی است که در سطح «ماهر» میترائیسم یا در درجه لئو (شیر) حاصل می‌شود.[۶۹]
به پرستشگاه‌های مهرپرستانمهرابه یا میترائیوم گفته می‌شود. ساختمان مهرابه‌ها از یک ورودی، سپس دهلیز درونی که به سه راهرو منتهی می‌شد تشکیل شده است. تالار روبرویی بزرگ بوده و تالار اصلی معبد بوده است. دو راهرویی که در سمت چپ و راست قرار داشتند تنگتر بوده و سقف آن هم کوتاه‌تر است. مهراب بالای تالار اصلی قرار می‌گرفت و عبارت بود از گودی اندکی در دیوار که نقش مهر (و گاهی مجسمه او) در حال کشتن گاو در آن دیده می‌شدکوتس و کوتوپاس نیز در دو سوی او دیده می‌شدند. در دو طرف تالار اصلی نیمکت‌هایی سنگی قرار می‌دادند.
روشنی مهرابه‌ها از روزنه‌های کوچک سقف یا پنجره‌های باریک تأمین می‌شد، به‌طوری‌که فضای مهرابه تقریباً تاریک بود و این برای آن بود که حالت اصلی غار حفظ شود.
آیین میترائیسم رومی ومسیحیت همانندی‌های بسیاری داشته[۷۱] و امروزه پژوهشگران معتقدند که مسیحیت غرب چهارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله مهرپرستی مدیون است.[۷۲]
{{cite book}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{cite encyclopedia}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help);Missing or empty|title= (help){{cite book}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{cite book}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{cite book}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{citation}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{cite book}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{cite book}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{cite web}}:External link in|ناشر={{cite web}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help){{cite book}}:Cite has empty unknown parameter:|1= (help)
| ادیان |
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سایر ادیان | |||||||||||
| رایج در ایران باستان | |||||||||||
| نقضِ حقوقِ دینی |
| ||||||||||
| نزدِ نام‌آوران | |||||||||||
| |||||||||||||||||
| آثار تاریخی |  | |
|---|---|---|
| عناصر طبیعی | ||
| عناصر انسانی | ||
| عناصر اسطوره‌ای | ||
| عناصر تاریخی | خسرو پرویز • شیرین • شبدیز • شاپور دوم • شاپور سوم • اردشیر دوم • گستهم (محمدعلی دولتشاه • امام‌قلی عمادالدوله) | |
| پژوهشگران | ||
| مرتبط | ||
