به قم لقب‌های فراوانی نسبت داده شده و از این شهر با عناوینی چون: حرماهل بیت، شهرعلم، استراحتگاه مؤمنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت و عُشِ آل محمد (آشیانهٔ آل محمد) یاد می‌شود.[۲۵]بیشتر ساکنان قمشیعه دوازده‌امامی هستند و تعدادی از اقلیت‌های دینیزرتشتی ومسیحی و چند خانواده ازاهل‌سنت در شهر ساکنند.[۲۶][۲۷][۲۸]
این شهر مدفنفاطمه معصومه دخترموسی بن جعفر، امام هفتم شیعهٔ دوازده امامی و به‌طور سنتی محلاقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده است[۲۹][۳۰][۳۱] اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقدفاطمه معصومه بوده و سپس به‌دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگانامامان و همین‌طورمسجد جمکران است. این شهر پس ازمشهد دومین شهر زیارتیایران است. جداشدنعَتَبات عالیات از ایران و پیوستن آن بهامپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودنمشهد از نواحی مرکزیایران باعث شده که قم از دورهصفویه به بعد پذیرای زائران بیشتری باشد.[۳۲]
قیام‌های پیاپی مردم قم طی قرن های اخیر باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و به نسبت سایر شهر های هم تراز خود عقب بماند.
قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که مِمجان نامیده می‌شده است.[۳۳]
در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نامگذاری شهر چنین آمده است:
«شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انبار بوده است و آب در آنجا جمع می‌شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آنجا علف و گیاهان و نباتات فراوان می‌روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کُم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند.ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، بازمی‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کُم» خوانده شد».[۵][۳۴]
قُم تلفظی از نام کُم است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.[۵] برخی پژوهشگران، واژه کُم در نام باستانی کمیدان (کمیران) را در معنای "شهر" دانسته و بین واژه‌های "کمیران"، "شمیران"،"تهران"، "چمران (در نواحی ساوه)" و "ایران" ارتباطات واژه ساختی قائل شده و نام قدیم قم را "کمیران" (در معنای "ایرانشهر") دانسته‌اند[۳۵]
میانگین بالاترین و پایین‌ترین دما به مقیاس فارنهایت
بارندگی به مقیاس اینچ
از نظر زمین‌شناسی ناحیه‌ای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دورهٔترشیاری وکواترنر است.[۳۷] این شهر در کنار رودخانهٔقمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهم‌ترین دشتاستان قم بوده و محل استقرار شهر قم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب می‌گردد. خاک شهر قم از نوعماسه‌ای است که بیشتر حاصل رسوبات قمرود است و میزان نمک در آن زیاد است، طوری که بسیاری از خاک قم و اطراف آن شوره‌زار است.[۳۸][۳۹]
ناحیه دشت حد فاصل قم تا تهران در گذشته از آب و هوای مرطوب تری نسبت به حال حاضر برخوردار بوده است و طبق یک نظریه ارائه شده، دریاچه باستانی ری (یا همان دریاچه ساوه یا کیخسرو) در حوالی 2000 تا 1500 سال پیش در نواحی ورامین، ری، قم و ساوه دارای خط ساحلی بوده است.[۴۰][۴۱]
اقلیم آب و هوایی قم به‌طور کلی از نوع معتدل و خشک است، هر چند که به‌علت نوسانات دمایی بسیار زیاد و شدید فصلی، تابستان‌هایش بسیار گرم و زمستان‌هایش بسیار سرد است؛ اما در مجموع و با لحاظ کردن میانگین دمای سالانه که ۱۸٫۲ درجه سلسیوس است کاملاً معتدل محسوب می‌شود. (از نظر بیشتر اقلیم شناسان برجسته و همچنین بر طبق نظرسنجی از عموم مردم در اقصی نقاط جهان، کلیهٔ شهرها و نقاطی که میانگین دمای سالانهٔ آنها در حدود ۱۸ درجهٔ سلسیوس باشد، به عنوان متعادل‌ترین مناطق کرهٔ زمین شناخته می‌شوند) قم به‌طور میانگین ۹۳۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر؛ به همین علت میانگین دمای جنوب شهر قم ۱ درجهٔسلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک‌تر است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر در ماه‌هایفروردین،اردیبهشت،مهر وآبان است.[۴۲] میانگین بارش سالیانهٔ شهر قم در حدود ۱۵۰ میلی‌متر است، که مهم‌ترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:
۱. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره‌ای در قم و دیگر استان‌های کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی. ۲. دوری از دریاها و منابع رطوبت. ۳. وجود رشته کوه‌هایزاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم. ۴. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.[۴۲]
پس از اجرای طرح انتقال آب از سرشاخهدز به قم که رسانه‌های ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» نام می‌برند که این طرح تأمین‌کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهایگلپایگان،خمین،محلات،نیم‌ور،ساوه و قم است.[۵۰][۵۱][۵۲]به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آب‌های دنیا است.[۵۳] در مجموع ظرفیت انتقال و جمع‌آوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیه است در حالی که بیشترین میزان آبی که ازسد کرج بهتهران می‌آید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی ازسد کرج بهتهران است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل می‌کند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیه است.[۵۴][۵۵] مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که مطالعات آن درحال انجام است.[۵۴][۵۶]
اعتراض‌ها و خسارت‌ها
انتقال آب از شرق لرستان به شهرهایگلپایگان،خمین،محلات،نیم‌ور،ساوه و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدنچاه‌های آب این منطقه شده است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده است.[۵۷] این طرح درحالی برای استان‌های دیگر هدف‌گذاری شده است که ۸۹۲ روستای مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این به وسیله تانکر آب‌رسانی می‌شوند.[۵۸][۵۹][۶۰]از سوی دیگر نامگذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌هایدز به قم» و همچنین نامگذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم شد.خشک شدن چاه‌ها وچشمه‌ها علاوه بر خسارات بسیاری که به بخشکشاورزی وارد کرده است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورشماهی شده است.[۶۱] این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبه‌ای از سوی مردم نشود به جای مبدأ در مقصد طرح به زمین زده شده است.[۵۹]
آب و هوای قم
ژانویه
فوریه
مارس
آوریل
مـــــه
ژوئـن
ژوئیـه
اوت
سپتامبر
اکتبـر
نوامبر
دسامبر
سـال
گرم‌ترین C°
میانگین گرم‌ترین‌ها C°
۹
۱۲
۱۸
۲۶
۳۱
۳۷
۴۰
۳۹
۳۵
۲۷
۱۹
۱۲
۲۵٫۵
میانگین سردترین‌ها C°
−۲
۰
۵
۱۰
۱۵
۲۰
۲۳
۲۲
۱۶
۱۳
۵
۰
۱۰٫۵
سردترین C°
بارش mm
منبع: سالنامه آماری استان قم. فصل اول. سرزمین و آب و هوا[۶۲] ژانویه ۲۰۱۰
قم یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت درایران است. بیشتر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی، اتباع کشورهای همسایهٔایران مثلعراق،سوریه،لبنان،افغانستان و کارگران شاغل تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت می‌کنند.[۶۵][۶۶]
طبق عقیدهباستان‌شناسانی مانندرومن گیرشمن قم، از نخستین مکان‌های روی زمین است که برای نخستین‌بار میزبان تجمعاتی از انسان‌های نخستین بوده است. در این صورت قدمت شهر قم و حومهٔ آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰هزار سال قبل می‌رسد. در سالهای پس ازانقلاب ۱۹۷۹ ایران انجام کاوش‌هایباستان‌شناسی در منطقهقمرود قم نیز درستی این گفته را تأیید می‌کند. آثار این کاوش‌ها هم‌اکنون درموزه ملی ایران قابل رویت است.[۴۳]
در حفاری‌های جدید در تپه قلی درویش در نزدیکی مسجدجمکران آثاری از کوره‌هایعصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمده است که مشخص می‌کند این شهر در گذشته در شرق محل کنونی بوده و در اثر تغییر مسیرقمرود به سمت غرب کشیده شده است.
بسیاری از مورخان قم را شهری می‌دانند ساخته خمانی دختربهمن، و شاید نام کنونی قم و پیشینش کمیدان و کم که به این شهر گفته می‌شده و می‌شود نیز از همین ریشه بوده‌باشد.
هسته اولیه قم امروزی، محلهٔ «لب چال» است. این محل در روزگار باستان‌دهی با ساکنانزرتشتی بوده که «مِمجان» نامیده می‌شده است.
در اسنادی آمده که زمانی پیش ازساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود وقباد ساسانی زمانی که از جنگ باهپتالیان برمی گردد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی کهقباد آن را آباد کرد، می‌شناسند. در زمانخسرو پرویز هم قم شهری آباد بوده وزعفران قمی شهرت داشته است.
در کتاب «خسروگواتان و ریذگ» از کتاب‌های دورهٔساسانیان که به تازگی بهفارسی برگردانده شده،زعفران قم، وصف شده است.[۳۳] یعقوبی نویسنده مشهور سده هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دورانساسانیان دانسته است.[۳۳]
از وضعیت قم در دورانمادها، ایلامی‌ها واشکانیان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما گفته‌شده در دورانهخامنشیان شهری آباد بوده که با حملهٔاسکندر مقدونی دچار ویرانی شده است.
شهر کنونی قم در مرکز ایران، ریشه در دوران باستان دارد. اگرچه تاریخ آن در دوران پیش از اسلام تا حدی قابل مستندسازی است، اما دوره‌های اولیه همچنان نامشخص باقی مانده‌اند. حفاری‌های تپه سیلک نشان می‌دهد که این منطقه از زمان‌های بسیار دور مسکونی بوده (به نقل از گیرشمن و واندن‌برگه)، و بررسی‌های جدیدتر نیز نشانه‌هایی از سکونتگاه‌های وسیع در جنوب قم را آشکار کرده‌اند که قدمت آنها به هزاره چهارم تا اول پیش از میلاد می‌رسد. در حالی که از دوره ایلامیان، مادها و هخامنشیان اطلاعات خاصی از این منطقه در دست نیست، آثار باستانی مهمی از دوره‌های سلوکی و اشکانی یافت شده‌اند؛ که معروف‌ترین و مهم‌ترین آنها، ویرانه‌های "خورهه" هستند (حدود ۷۰ کیلومتری جنوب‌غربی قم). تاریخ‌گذاری و کارکرد این بناها بحث‌ها و تفسیرهای طولانی را مطرح کرده است که هنوز مورد مناقشه هستند؛ چرا که این ویرانه‌ها گاهی به‌عنوان بقایای یک معبد ساسانی، گاهی یک معبد دیونیزوسی سلوکی، و گاهی یک مجموعه اشکانی تعبیر شده‌اند. کارکرد واقعی آنها همچنان مورد اختلاف است، اما تحقیقات ولفرام کلیس به این نتیجه رسیده که این بناها احتمالاً یک کاخ اشکانی بوده‌اند که به‌عنوان ایستگاهی در مسیر جاده‌ی مجاور استفاده می‌شده و تا دوران ساسانی نیز فعال بوده‌اند.[۶۷]
نتایج تازه منتشرشده‌ی حفاری‌هایی که در سال ۱۹۵۵ توسط باستان‌شناسان ایرانی انجام شده‌اند، بار دیگر نظریه‌ی قدیمی وجود یک بنای مذهبی مربوط به دوره‌ی سلوکی را احیا کرده‌اند. علاوه بر خورهه، که در سده نهم هجری در آثار «قمی» با نام «خورآباد» ذکر شده، از این دوره چند اثر دیگر نیز در منطقه کشف شده‌اند، ازجمله چهار سر پارتی که در نزدیکی قم یافت شده‌اند و اکنون در موزه‌ی ملی ایران در تهران نگهداری می‌شوند. قمی همچنین از شخصیت‌هایی مربوط به دوره‌ی اشکانی به‌عنوان بنیان‌گذاران برخی روستاهای اطراف قم نام می‌برد. در دو اثر جغرافیایی باستانی یعنی نقشه پوتینگر و جداول جغرافیایی بطلمیوس نام قم به صورت اسامی یونانی ذکر شده است؛ ولی همچنان تردید وجود دارد که این نام آیا به شهر قم اشاره می‌کند یا خیر؟[۶۸]
مردم قم در دورانامویان وعباسیان و در زمان‌های حکومتهارون الرشید،مأمون،معتصم،معتمد عباسی و حاکمان دیگر چندین بار ضد حکومت‌های وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباززدند که در بیشتر موارد سرکوب شده و قم متحمل خسارات زیادی شده است. در زمان حکومت‌هایآل بویه وسلجوقیان قم روبه توسعه و پیشرفت نهاد و دوباره با حملهٔ مغولان متحمل خسارت شد که در نهایت با قدرت یافتنصفویان درایران و رسمی شدن مذهبشیعه شهر به تدریج توسعه یافت. حملهٔافغان‌ها بهایران در پایان دورهٔصفویه باعث شد که این شهر صحنهٔ نبرد میان مردم و مهاجمان شده و مورد تاخت و تاز قرار گیرد.[۶۹] در دوران‌هایافشاریه وزندیه نیز قم به‌دلیل بی‌توجهی حکومت‌ها از توسعه بازماند.
جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۱٬۰۳۶٬۰۷۴ نفر بوده است که ۵۲۵٬۷۰۴ نفر آنها مرد و ۵۱۰٬۳۷۰ نفر آنها زن بوده‌اند. این جمعیت در ۲۷۹٬۷۵۲ خانوار زندگی می‌کنند.[۷۰] همچنین جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ برابر با ۱٬۱۱۲٬۱۵۸ نفر بوده است.[۷۱]۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهرمسلمان وشیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند.[۷۲] اقلیت‌های دینی کلیمی در قم زندگی نمی‌کنند. تنها اقلیت‌های دینی ساکن قمزرتشتیان (۴۴ نفر) ومسیحیان (۵۹۴ نفر) و چند خانواده ازاهل سنت نیز در این شهر ساکن هستند.[۷۳]
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبرهٔ پارس به سفارششورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در قم به قرار زیر بود:[۷۴]
نگاره‌ای از مسجد طباطبایی درحرم فاطمه معصومه.مراسم عزاداری روزتاسوعا در میدان آستانه قمصنایع دستی قم
در قم آیین‌های متعددی در طول سال برگزار می‌شود. مردم قم درنیمه شعبان وتاسوعا وعاشورا مراسم‌های شادی و عزاداری برگزار می‌کنند.
مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سال‌روز ورودفاطمه معصومه به قم را گرامی می‌دارند. آنها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیه‌سازی می‌کنند و شتر به دست او می‌دهند. آن شخصفاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریحفاطمه معصومه توسط مردم گلباران می‌شود.[۷۵][نیازمند منبع]
از دیگر مراسم‌های مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهارمردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی بهمسجد جمکران یا مرقدفاطمه معصومه می‌روند. جوانان و کودکان قمی کوچه‌ها و معابر فرعی شهر را آذین‌بندی می‌کنند.
یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزادهها و مساجد شهر جمع می‌شوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران می‌کنند. نقل است که در زمانجنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم روی داد و مردم نماز باران را به امامتمحمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید آن‌زمان بودند خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.[۷۶]
در روزهایتاسوعا،عاشورا،اربعین و ۲۸ ماهصفر هیئت‌های مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقدفاطمه معصومه حرکت می‌کنند. در روز عاشورا عزاداران علاوه بر برگزاری سنت‌های عزاداری مطابق روزهای عزا مردم قم، آلات عزاداری به نام طوغ از محلات قدیمی در انتهای دستجات عزاداری خود به سمت حرم حمل می‌کنند و در مقابل ایوان آیینه حرم گرد طوغ شور (بر سر) می‌زنند. طوغ‌های سنتی و قدیمی قم در شش محله قدیمی چهل اختران، چهارمردان، سلطان محمد شریف، عشقعلی، میدان میر و آقا سید حسن نگهداری و در روز عاشورا در دستجات عزاداری این محلات حمل می‌شود.مرسوم است کسانی که به نقاط دیگرایران مهاجرت کرده‌اند در این روزها به شهر خود بر می‌گردند و در مساجد شهر خود به عزاداری می‌پردازند.[نیازمند منبع] مراسم‌های «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسم‌های سنتی مردم قم هستند.
خوراک مردم قم تفاوتی با آنچه که عموم ایرانیان می‌خورند نداردخوراک مردم قم رابطهٔ نزدیکی با آنچه که از طبیعت به دست آمده دارد. معروف‌ترین خوراک سنتی در قم آبگوشت قُنَبید است. آبگوشتی که با کلم محلی قم پخت می‌شود.[۷۷] گیاه قُنَبید مزه‌ای شبیه به مزهتربچه و ظاهری شبیه به ظاهرکلم دارد. آبگوشت بزباش (سبزی)، دم پختک،کله جوش، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، سنگکی(نوعی حبوبات که وقتی طبخ می‌شود شبیه عدسی است)،حلوا ارده، نان کسمه،کلوچه وسوهان دیگر مواد خوراکی بومی مردم هستند.
تن‌پوش آنان در گذشته شامل پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و تمون بود که از پارچه‌های ساده و گاه گلدار برای تهیه آنها استفاده می‌شد. پاپوش زنان راگیوه و چاقچور تشکیل می‌داد.
مردان شهر در گذشته کلاه‌هایی به اسامیبافتنی، نخی، پوستی، نمدی،پهلوی و شاپو بر سر می‌گذاشتند. تن‌پوش مردان قمی هم شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بوده است که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنسکرباس به تن می‌کردند. پاپوش آن‌هاگیوه و نعلین بود. امروزه اما بیشتر مردان قمی از لباس سادهپیراهن وشلوار پارچه‌ای یاتی شرت و شلوار کتان یا جین استفاده می‌کنند.
در شهرسازی، به ویژه ساخت مکان‌های عمومی و مراکز تحقیقاتی سعی می‌شود چهرهٔ اسلامی و مذهبی شهر حفظ شود.
معماری محلات و خانه‌ها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده‌ها و اهمیت خلوت‌گزینی شکل گرفته است. مرزهای پردوام محلات و خانه‌ها، کم عرض و بن‌بست بودن کوچه‌ها و محلات، بام‌هایگنبدی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی شهر است. در تجزیه و تحلیلمسکن در بافت تاریخی شهر قم، گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوه‌های ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. معماری قم، شکل خاصی از معماری مناطق کویری است.
همچون سایر نواحیایران انواع هنرهای سنتی با توجه به اقلیم خاص، در قم رایج بوده و هست. کاشی تراشی، و آجر تراشی تا حدودی در نیم سده اخیر در قم رو به افول گذاشته‌اند.لیکن در زمینه کاشی معرق و خشتی، اساتیدی همچون حاج هادی کوه خضری و حاج مهدی رستگاری فعالیت دارند
قالی بافی:قالی وفرش قم دارای محبوبیت جهانی است. فرش‌های قم با طرح‌های سنتی و ابتکاری خاص قم، اغلب از جنس ابریشم در ابعاد کوچک - که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است - بافته شده و از آنجا که هر دار قالی توسط یک نفر قالی‌باف اداره می‌شود، دارای بافتی یک دست و یک نواخت است. شهر قم دارای کارگاه‌های مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز می‌باشد و هنوز هم از سراسرایران برای پردازش قالی به قم مراجعه می‌شود.
منبت کاری:منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند. قم با داشتن هنرمندان و صنعت‌گران مطرح در زمینهمنبت کاری، اصلی‌ترین و بزرگترین قطب این هنر درایران است. منبت کاران این شهر محصولات خود را در شهرهای مختلفخاورمیانه و سایر نقاط جهان عرضه می‌کنند. هنرمنبت کاری شاید پرقدمت‌ترین هنر در قم باشد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم، مربوط به هفت هزار سال پیش است. اینهنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می‌شود و شامل مجسمه‌سازی نیمرخ و تمام‌رخ، گلبرگ‌های اسلیمی، ختنی و… است.[نیازمند منبع]
پالان‌دوزی،کلاه مالی،غوزه‌گیری،خراطی،خرمهره سازی،شعربافی،سفیدگری،مسگری،پویندگی،حجاری،گیوه دوزی،ارده‌گیری از دیگر هنرهای رایج در قم هستند.
میز تولید انگشتر به روش سنتی در کارگاه یاقوت کویر استان قم
انگشتر دست‌ساز: حدود ۱۰۰۰ کارگاه تولید انگشتر دست‌ساز در استان قم مشغول به فعالیت می‌باشند. در این کارگاه‌ها هنرمندان انگشترهای فاخر خود با ابزارهای دستی می‌سازند. قالب انگشترهای ساخته شده از فلز نقره و با طرح‌های مردانه است. در این میان هنرمندانی هستند که جواهرات زنانه و با فلز طلا نیز می‌سازند.استان قم از لحاظ کیفیت رتبه اول انگشتر نقره دست‌ساز مردانه را در ایران در اختیار دارد.[۷۸]
قم به عنوان پایتخت تولید فرش ابریشم درایران و جهان شناخته می‌شود و ۹۰ درصد تولیدات این کالا در قم به خارج از کشور صادر می‌شود. برخی از مردم به شغل قالی بافتن مشغول هستند.[۷۹][۸۰]سابقهٔقالی‌بافی در قم با شیوهٔ کنونی به اواخر دهه چهارم سده میلادی یعنی حدود چندین سال پیش می‌رسد؛ یعنی زمانی که تجارکاشان دارهای قالی را به قم برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و با گذشت ۲ سال تولیدقالی قم با ابعادی تجاری آغاز شد.[۸۱]
نقشه‌های قالی‌های قدیمی را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دادند. این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌هایکاشان واصفهان تهیه شده بود به‌سرعت با تغییراتی که طراحان قم در آن دادند دچار تحول شد و سبک جدیدی در صنعتقالی‌بافیایران پدیدآورد. این سبک با ویژگی‌هایی نظیر هماهنگی نقوش به «سبک فرش قم» مشهور شد.[۸۱]فرش قم از نوع معمولی است.
حدود یک سده پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی در قم پخته می‌شد و به «حلوای قمی» مشهور بود؛ و خیلی محدود و به ندرت توسط مغازه‌هایعطاری عرضه می‌شد. معروف است که به هنگام حضورمظفرالدین شاه در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و او پس از خوردن حلوای قمی گفت: «این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کرده است». آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را باخود به عنوان راه آورد برد. از آن پس عنوانسوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد خوراکی و ره آورد قم مطرح شد.
در قم شما می‌توانید به سراغ ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سوهان پزی و سوهان فروشی بروید. ماهیانه در قم بیش از ۵۰۰ تن سوهان به فروش رفته و این محصول به کشورهایاروپایی وآسیای مرکزی صادر می‌شود.
اعطای لوح شهر ملی انگشتر از وزیر وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به استاندار قم
انگشتر نقره دست‌ساز در کنار سوهان و فرش ابریشم جزء سوغات اصلی شهر قم به حساب می‌آید. وجودحرم حضرت معصومه و زائران زیادی که سالانه برای زیارت ایشان به شهر قم سفر می‌نمایند، منجر به شکل‌گیری این هنر شد. عموم انگشترهای ساخته شده توسط هنرمندان قمی کاملاً دست‌ساز و با کیفیت بالایی است. محل اصلی قرارگیری کارگاه‌های تولید و فروش انگشتر در قم در طبقه بالای پاساژ الغدیر، پاساژ موسی بن الجعفر، پاساژ برلیان و پاساژ کویتی‌ها است.[۷۸]
ثبت شهر قم به عنوان شهر ملی انگشتر
به جهت وجود حدود ۱۰۰۰ کارگاه تولید انگشتر و ۱۲۰۰ هنرمند انگشترساز در قم، با پیگیری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و دفتر توسعه خوشه انگشتر، استان قم از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان شهر ملی انگشتر انتخاب شد و لوح آن در در دومین جلسه مراسم اعطای گواهی‌نامه شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی که صبح روز دوشنبه ۲۲ دی ۱۳۹۹ در محل سالن آبی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران برگزار شد به استاندار قم اعطا گردید.[۸۲]
مساحت مجموع فضای سبز شهر قم ۱۷۱۷ هکتار است و سرانهٔ فضای سبز به ازای هر شهروند ۱۶ متر مربع است.[۸۶] شهر قم حدود ۲۴۳ پارک، پارک جنگلی، شهربازی و باغ دارد که بزرگترین و مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
۴۹ هتل و هتل‌آپارتمان، ۴۲ مهمان‌پذیر و ۱۱۰ خانهٔ اجاره‌ای دارای مجوز در قم برای اقامت گردشگران وجود دارد که در مجموع ۷٬۵۰۰ تخت اقامتی در قم ایجاد کرده‌اند. بخش‌های اقامتی شامل ۴ هتل چهارستاره، و بقیه هتل‌های ۳، ۲ و یک ستاره و مهمان‌پذیرها هستند.[۹۲]
روزانه ۳۰۰ دستگاه اتوبوس در ۴۰ خط شهری و تقریباً در همهٔ نقاط شهر خدمات ترابری ارائه می‌کنند. فعالیت اتوبوسرانی در شهر قم به سال ۱۳۵۵ بر می‌گردد که پس از چند سال فعالیت اتوبوس‌ها جای خود را به مینی‌بوس داده و عملاً خدمت‌رسانی به ساکنان شهر توسط مینی‌بوس‌ها انجام می‌پذیرفت. طی ۱۰ سال در سال ۱۳۷۰ سازمان اتوبوسرانی قم با ۱۰ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۵ وارداتی ازآلمان و ۸ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۲ خریداری شده از اتوبوس‌رانیتهران و ۱۸۰ دستگاه مینی‌بوس که به تدریج در دههٔ ۶۰ به ناوگان اضافه شده بودند در ۲۶ خط تأسیس شد. هم‌اکنون ۸ مسیر اتوبوس تندرو در شهر ایجاد شده که پر رفت‌وآمدترین مسیر، خط یک از بهشت معصومه تامسجد جمکران است.[۹۳][۹۴][۹۵]
ایستگاه راه‌آهن قم به عنوان جزئی ازراه‌آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۷ توسطرضاشاه پهلوی افتتاح شده است. به‌علاوه خط راه‌آهن قم-اصفهان-یزد در تاریخ ۹ آذر ۱۳۱۷ شروع به ساخت شده اما به‌دلیل همزمان شدن باجنگ جهانی دوم ساخت آن متوقف شده اما با توجه به اینکه بخشی از زیرسازی این خط برای ریل‌گذاری آماده بود در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۲۶ راه‌آهن دولتی ایران با مصالح موجود اقدام به ریل‌گذاری از قم بهکاشان نموده و در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ماه ۱۳۲۸ عملیات ریل‌گذاری خاتمه یافته و از روز ۱۹ خرداد ۱۳۲۸ بهره‌برداری آن شروع شد.[۹۶][۹۷][۹۸]
فرودگاه بین‌المللی قم یک فرودگاه بین‌المللی در ایران است که در ۲۴ کیلومتری جنوب غربی شهر قم واقع شده است. عملیات ساخت این فرودگاه مدت زیادی است که متوقف شده است.[۹۹]
دو طرح راه‌آهن تندرو اراک-قم و تهران-قم-اصفهان دو پروژه ملی ایران در حوزهترابری ریلی تندرو هستند که هردو به ایستگاه جدید راه‌آهن قم منتهی خواهند شد و اکنون درحال ساخت می‌باشند.[۱۰۰][۱۰۱]
مونوریل قم یک سامانهٔمونوریل در شهر قم است که فعلاً عملیات ساخت آن متوقف شده است. فاز نخست این پروژه به طول ۶ کیلومتر و دارای ۵ ایستگاه است. این فاز شمال‌شرقی قم را بهمصلی قدس وصل می‌کند (ایستگاه‌های ۱ تا ۸). هزینهٔ نهایی آن ۱۲۰ میلیون دلار بوده است پس از توسعهٔ کامل طول مسیر مونوریل به ۲۵ کیلومتر، تعداد ایستگاه‌های آن به ۱۷ ایستگاه افزایش خواهندیافت. پروژه توسط دو شرکت ایرانی (مپنا و کیسون) درحال ساخت است و واگن‌های آن ساخت شرکت FCF SpAایتالیا هستند. اما متأسفانه به‌دلیل برخی مسائل سیاسی و مالی این پروژه از سال ۱۳۹۲ متوقف شده است.[۱۰۲]البته با سفر استانیسید ابراهیم رئیسی (رئیسدولت سیزدهم) قرار بر احیای این پروژه شد و کارگاه ادامه کار بر روی منوریل به دستور وی تشکیل شد.[نیازمند منبع] با این حال ساخت آن درحال حاضر متوقف مانده است.
قم از دیرباز یکی از قطب‌های مطرحفوتسال در سطح کشور بوده است و به نوعی ورزش اول این شهر محسوب می‌شود.[۱۰۴] بنا به عقیده برخی کارشناسان این رشته، به‌دلیل داشتن بازیکنان و مربیان پرشمار و مستعد، هواداران پرشور و سابقه طولانی در لیگ برتر؛ قم مهد فوتسال ایران است.[۱۰۵][۱۰۶] وحید غیاثی،محسن حسن‌زاده،علی‌اصغر حسن‌زاده،ابوالقاسم عروجی،علیرضا وفایی، سعید تقی‌زاده، محمدحسین کوهستانی، محمدطه نعمتیان و مسعود عباسی ازجمله فوتسالیست‌های مطرح و ملی پوش قم هستند.
ایجاد گنجینه‌های معماری در اطراف حرمفاطمه معصومه در قم به نیمه دوم سده ۲ هجری بر می‌گردد. به استناد کتاب‌های معتبر تاریخی این بنا در اواسط سده پنجم توسط «امیر ابوالفضل عراقی» از رجال دورهطغرل اول سلجوقی تجدید بناشد. با شروع فرمانروایی سلسلهصفویه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجارفتحعلی‌شاه به مرقدفاطمه معصومه در قم توجه بیشتری نشان داد چنان‌که بسیاری از تزیینات امروزی حرم متعلق به آن دوره است. برای نخستین بار به اهتمامفتحعلی شاه قاجار گنبد مرقد طلاکاری شد.
۱. ضریحفاطمه معصومه، بقعه فراز آن بارواقها، سه مسجد بالاسر، مطهری و طباطبایی، دو ایوان طلا و آیینه،گنبد ومنارهها. ۲. صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار و فقها و محدثان. ۳. صحن امام رضا، ایوان‌ها، سردرها و مناره‌ها.
مسجد اعظم در غربحرم فاطمه معصومه واقع شده است و به دستورسید حسین طباطبایی بروجردی ساخته شده است. این مسجد در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط حسین بن محمد معمار معروف به «لرزاده» بنا شده است. این مسجد که به جهت شوکت و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است، در زمره مساجد سه ایوانی جای می‌گیرد. شبستان و گنبد این مسجد مزین به کاشی‌هایمعرق است.
سردر و مناره‌های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ. ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.[۱۰۹]
مدرسه غیاثیه (پامنار) مربوط به دورهسلجوقیان - دورهتیموریان است و در قم، خیابان آذر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ به عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱۰۹]
این مسجد در مرکز شهر قم و در محله لب چال قرار گرفته است. از راه خیابان آذر، بزرگراه عماریاسر و تونل غدیر می‌توان به این مسجد دسترسی پیدا کرد. این مسجد، مجموعه‌ای از بناهای چند عصر و دوره است. گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه‌ترین، شگفت انگیزترین و رفیع‌ترین گنبدهای مساجدایران است. جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده‌ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد. برای ساخت این مسجد بزرگ و گنبد آن که حدود ۶۰۰۰ متر مربع وسعت دارد، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده است.[۱۱۰]مسجد جامع قم از بناهای قدیمی شهراست که بانی آن معلوم نیست اما در کتاب گنجینه آثار قم آمده است که بانی این مسجد و مدرسه روبه روی آن که جهانگیرخان نام دارد سلطان جانی خان پادشاه تا تار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال ۷۵۵ بوده است.[۱۱۱]
این مسجد که قدیمی‌ترین مسجد شهر قم است، در ضلع شمالی میدان بزرگ امام خمینی قرار گرفته است. مسجد امام حسن عسگری، در سده سوم هجری توسط «احمد بن اسحاق قمی» وکیل و نمایندهحسن عسکری، پیشوای یازدهمشیعه ساخته شده است. این مسجد محل تدریسسید محمدتقی خوانساری بود که شخصیت‌هایی مانندسید روح‌الله خمینی ومحمدعلی اراکی از شرکت کنندگان در این درس بودند.[۱۱۲]
چون این مسجد به امرحسن عسکری و با پول او و به وسیله نایب او ساخت شده است مورد توجه مراجع تقلید و مردم قم قرار گرفته است.[۱۱۳]
این مسجد اخیراً مورد بازسازی قرار گرفت و ساختمان جدید آن در سال ۱۳۹۴ افتتاح شد. ساختمان جدید در زمینی به مساحت ۶ هزار متر مربع و زیربنای ۱۰ هزار متر مربع ساخته شده است.[۱۱۴]
این مسجد در جنوب شرق شهر قم و در منطقهجمکران که امروزه جزوه قم محسوب می‌شود قرار دارد.
واقعه ساخت مسجد در کتاب روایی عالم معاصرمحدث نوری فردی به نام «شیخ حسن بن مثله جمکرانی» مربوط می‌شود، وی ادعا کرد که در بیداری -و یا عالم رویا- با امام دوازدهمشیعیان،مهدی دیدار کرده است وحجت بن الحسن دستور ساخت مسجد را به وی داده است.
در میان شیعیان بحث‌های زیادی در خصوص ملاقات بامهدی مطرح است. عده‌ای با استناد به روایاتی، آن را در خواب ممکن می‌دانند.[۱۱۵] دریافت نامه از مهدی پس ازغیبت کبری نیز مورد قبول بسیاری از شیعیان است، آنچنان‌که نامه وتوقیع رسیده بهشیخ مفید - حدود یک سده پس ازغیبت کبری - از نظر شیعیان مورد تردید واقع نشده است.
بسیاری ازشیعیان شبچهارشنبه و شبجمعه از روزهای هفته و شبنیمه شعبان - زادروز مهدی - از روزهای سال را به این مسجد می‌روند و اعمال آن را بجا می‌آورند. اعمال آن دو رکعت نماز تحیت مسجد است و دو رکعت نماز استغاثه بهصاحب الزمان که به نماز امام زمان مشهور است به شیوه‌ای خاص به جای آورده می‌شود.
این شهرک که با نامشهرک سینمایی نور نیز شناخته می‌شود درجاده قم به وسعت ۲۰۰ هکتار ساخته شده است.این شهرک ابتدا برای ساخت فیلم سینماییمحمد رسول‌الله مورد استفاده قرار گرفت و از دی ماه ۱۳۹۳ رسماً گشایش یافت. در این شهرک سینمایی دکور شهرهایمکه،مدینه و کلیسای بحیرا در شهر بصرایشام ساخته شده است.[۱۱۶]
در خیابان شهید روحانی شهر قم، باغی کوچک موسوم به باغ «گنبد سبز» سه اثر تاریخی متعلق به سده هشتم هجری قمری را در دل خود جای داده است. این باغ در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ثبت ۱۲۹ به عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در این سه بنا که از نظر هنر گچبری از نمونه‌های منحصر به فرد به‌شمار می‌روند، امرای خاندان (علی صفی) فرمانروایان مستقل قم در سده هشتم هجری قمری مدفونند.[۱۱۷]
این مقبره از خارج، دوازده ضلعی منظم با طاق‌نماهای تزیینی در هر ضلع است. براساس کتیبه تاریخی بنا، دو تن در این مقبره مدفونند. تاریخ ۷۶۱ هجری قمری در این برج مشاهده می‌شود.[۱۱۸]
این بنا در وسط دو گنبد دیگر قرار دارد و مدفن خواجه علی صفی، دومین فرمانروای خاندان صفی است. معماری نمای بیرونی و داخلی بنا همانند گنبد خواجه اصیل الدین است. بر اساس کتیبه بنا سه نفر در این آرامگاه مدفونند. تاریخ ۷۹۲ هجری قمری در این آرامگاه به چشم می‌خورد.[۱۱۸]
این بنا در شمال دو بنای دیگر قرار دارد و به‌دلیل تخریب کتیبه تاریخی آن، نام بانی و صاحب مقبره مشخص نیست. نمای مقبره از خارج و داخل هشت ضلعی است. این مقبره به اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم هجری قمری تعلق دارد.[۱۱۸]
امامزاده علی بن جعفر مربوط به سدهٔ ۸ه.ق است و در خیابان انقلاب قم، جنب گلزار شهدا واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۴۰ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱۱۹]
امامزاده علی بن جعفر مشهور به «در بهشت» بوده و بنای هشت وجهی با گنبد دو پوش هرمی شکل است. در دورانقاجاریه ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. اینبقعه پس از مرقدفاطمه معصومه بر بقیه اماکن و مقابر منطقه قم از حیث تزیینات برتری دارد.[۱۲۰]
مقابل میدان کهنه قم (خیابان آذر) گنبد و بارگاهی است که مرقد سه امامزاده از نوادگانموسی بن جعفر در آن واقع شده است. مزار امامزاده حمزه که آن را خاک حمزه فرزند امام هفتمشیعه می‌دانند بنایی است متعلق به نیمه نخستین سده دهمه.ق. این مزار که سبک بنای آن به سبک بنای حرمفاطمه معصومه است – با ابعادی کوچک در همان سبک – مرکب از دو بقعه است که پیشاپیش هر دو صحنی به درازا و پهنای ۳۲ در ۱۵ متر قرار دارد. این صحن رامیرزا علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم، در دوران برکناری خود که در قم اقامت داشت بنا نموده است. گنبد امامزاده با بلندای ۱۰ متر با فرم حلزونی (ترکیبی از مخروط و گنبد) از آثار اوایل سده حاضر است.[۱۲۱]
این خانه تاریخی و زیبا واقع در محلهٔباغ پنبه[۱۲۲]، در پایان دورهٔقاجاریه بنا شده و در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ۹۱۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این خانه شاید یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی درایران باشد، اما تعداد بسیار اندکی از گردشگران و حتی مردم قم از وجود این خانه با خبراند. این خانه ۸۸۴متر مربع مساحت داشته و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد. معماری این خانه سربه تو دارد و از تأثیر اقلیم و باورهای مردم قم دور نمانده است. نحوهٔ چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصلزمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است. اتاق‌های سمت جنوب حیاط درتابستان درسایه قرار دارند و خنک‌ترند و بادگیرها و هواکش‌ها نیز غالباً در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد.[۱۲۳][۱۲۴]
این خانه در حدود سال ۱۳۳۵ توسطسید روح‌الله خمینی خریداری شد و تا سال ۱۳۴۲ در آن اقامت داشته است. سرانجام در سال ۱۳۷۳ توسطسید احمد خمینی به بیتسید علی خامنه‌ای واگذار شد. خانهسید روح‌الله خمینی در شهر قم، بنایی ۲ اشکوبه و ساده شامل یک طبقه همکف و زیرزمین است. حیاط این بنا در جنوب آن و فضاهای سرپوشیده در شرق و غرب خانه قرار دارد. سطوح داخلی این خانه قدیمی بدون تزئین بوده و گچ اندود شده است. سطوح خارجی نیز از جرزهای آجری ساده و سطوح گچی یکدست و بدون نقش و نگار است. خانه سید روح‌الله خمینی در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.[۱۲۵]
این خانه در دورهٔقاجاریه ساخته شده و محل اقامت و زندگیسید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعه بوده است. این خانه در خیابان آذر قم، و در محلهٔ «تکیه آق سید حسن» قرار دارد. این اثر در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۵۴۳ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.
خانه حاجی خان،خانه زند،بیت النور،تیمچهٔ بزرگ بازار قم،حمام تاریخی حاج عسگرخان،برج‌های کارخانه ریس باف،تپهٔ باستانی قلی درویش،قلعهٔ جمکران ودرخت سرو پانصد سالهٔ جمکران از دیگر جاذبه‌های دیدنی شهر قم هستند.
موزهٔ آستانهٔ مقدسه فاطمه معصومه یکی از قدیمی‌ترین موزه‌هایایران است که در آبان ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی در محوطهٔ داخلیحرم فاطمه معصومه و مکان کنونی مسجد شهید مطهری افتتاح شد و در فروردین ماه سال ۱۳۶۱ به مکان کنونی واقع در میدان آستانه انتقال پیدا کرد. پس از احداث موزه بخشی از آثار بیوتات حرم نیز به موزه انتقال یافت. بخشی از آثار نیز از برخی بقاع اطراف قم به موزه منتقل شد.موزه مساحتی حدود یک هزار متر مربع دارد و شامل دو طبقه و دو تالار نمایش آثار و همچنین بخش‌های اداری، موزه‌داری، مخزن آثار، حراست و نگهبانی می‌شود و مجهز به سیستم‌های حفاظتی است.[۱۲۶]
قرآن‌های خطی، مسکوکات تاریخی، کاشی‌های مختلف دوره‌های اسلامی، انواع سفالینه‌ها، ظروف شیشه‌ای، آثارمنبت‌کاری، آثار حجاری، آثارنقاشی، فلزکاری، پارچه‌های دستباف، قالی‌های دستباف و انواع درهایخاتم‌کاری، انواع مُهرها و عقیق‌ها، تابلوهای خط و تذهیب، ظروف چینی، انواع تمبر و اسکناس‌های ایرانی و خارجی و همچنین بخش صدف‌ها و موجودات دریایی، مهم‌ترین بخش‌های مجموعه آثار موزه را تشکیل می‌دهد.قدیمی‌ترین بخش آثار موزه را سفالینه‌های پیش از میلادمسیح تشکیل می‌دهد که مربوط بهمنطقه باستانی سیلک کاشان و برخی نیز مربوط به منطقه باستانیصرم قم است که متعلق به هزاره‌های اول و دوم پیش از میلادمسیح هستند.[۱۲۷]
خانه‌های تاریخی زند و حاج قلی خان دو مکانی هستند که توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قم به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده‌اند. فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، نوع پوشش و بینش اجتماعی حاکم بر جامعه قم در اعصار گذشته، مجموعه‌ای از اسباب، اشیاء و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوهٔ چینش اشیاء در منازل قدیمی قم ازجمله بخش‌هایی است که در موزه مردم‌شناسی قم به نمایش گذاشته شده‌اند.[۱۲۸]
این موزه در محلهٔ قدیمی باغ پنبه واقع شده است و در برگیرندهٔ مجموعه‌ای از آثار هنری اصیل و آداب و رسوم مردم قم و همچنین کارگاه‌های تولیدی و آموزشی صنایع دستی ازجملهسفالگری، رودوزی سنتی ومعرق کاری است.[۱۲۹]
گنجینهٔ آثار تعدادی از مراجع تقلیدشیعه در مجموعهٔ تاریخی بیتسید روح‌الله خمینی در میدان روح‌الله قم قرار دارد و اسناد مکتوب، تصاویر، آثار و زندگی‌نامهٔ دوازده نفر از مراجع تقلید شیعه در آن به نمایش گذاشته شده است.[۱۳۰]
نمایی از یکگرازتاکسی درمی شده در موزه تاریخ طبیعی شهر قم
موزه علوم زمین تنها موزه در ایران است که هزار قطعه کانی از ۶۵ نوع کانی در دنیا را دربردارد. از مجموعه موزه، ۸۰ درصد کانی‌ها ایرانی بوده و ۲۰ درصد دیگر از کشورهایی همچون مکزیک، اسپانیا، روسیه، آلمان و برزیل خریداری شده است. این موزه در خیابان نیروگاه، بلوار شاهد، کوچه ۹ قرار دارد.
در آسمان‌نمایی که در کنار موزه تاریخ طبیعی قم قرار دارد، قسمتی از آسمان به همراهستاره‌ها وسیاره‌ها به نمایش درآمده است. در این مجموعهدب اکبر،دب اصغر،ستاره قطبی و دیگر صورفلکی در حالت نورانی در معرض دید قرار گرفته‌اند.[۱۳۳]
این باغ دومین باغ وسیع کشور است. مجموعه‌ای به وسعت ۱۲ هکتار محصور در میان کوه‌ها که از این بین ۶ هکتار فنس کشی شده و داخل آن طرح باغ پرندگان اجرا شده است. این فضا که جانمایی آن از سال ۱۳۹۵ شروع شد. توپوگرافی و طراحی ویژه این باغ در دره‌ای به نام «دره باد» به مساحت ۱۲ هکتار به ما اجازه می‌دهد که طبیعتی زیبا را در این نقطه به نظاره بنشینیم. این زیبایی‌ها البته با کاشت گونه‌های طبیعی، ساخت آب‌نما و المان‌های پرندگان صد چندان شده. باغی که طراحی آن می‌تواند برای پرندگانی که به‌صورت طبیعی نیز در این منطقه زندگی می‌کنند جذابیت‌های لازم را داشته تا این مکان را برای زیستگاه دائمی خود انتخاب کنند و حضورشان به جذابیت این باغ بیفزاید.[۱۳۴]
صدا و سیمای مرکز قم در سال ۱۳۶۷ به عنوان دفتر خبری تشکیل شد. در هشتم شهریور ماه ۱۳۷۵ رادیوی مرکز قم با روزی ۳ ساعت برنامه، شروع به کار کرد. در سوم خرداد ۱۳۸۲ نیز شبکهٔ تلویزیونی مرکز قم با نامسیمای نور افتتاح شد. این شبکه هم‌اکنون ۲۴ ساعت در شبانه‌روز برنامه پخش می‌کند.[۱۳۵]
دو شبکهٔ سراسری رادیویی، یعنی شبکهٔرادیو معارف و شبکهٔ ندای اسلام به زبان انگلیسی (The Call Of Islam Radio) و همچنین شبکهٔ تلویزیونیالکوثر از شهر قم پخش می‌شوند.
در قم دفتر مرکزی ۳ خبرگزاری و چندین پایگاه خبری محلی وجود دارد که اخبار قم را منتشر می‌کنند.
دفتر مرکزی ۳ خبرگزاری حوزه (حوزه نیوز)، خبرگزاری اهل بیت (ابنا) و خبرگزاری رسا در قم قرار دارد.
پایگاه‌های خبری قم نیوز، فردو نیوز، قمنا، قم فردا]، قم پرس و شهر کریمه ازپایگاه‌های خبری فعال در قم به‌شمار می‌روند که در کنار اخبار قم، اخبار کشور را نیز منتشر می‌کنند.
↑«نقشه راه ارتباطی قم با شهرهای دیگر». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم.۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده ازاصلی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
↑[www.dw.de/شهر-قم-پایتخت-دینی-شیعیان-جهان/a-2441487 «قم پایتخت دینی شیعیان»] مقدار|نشانی= را بررسی کنید (کمک). دویچله.۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
↑فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی) 2درصد هم به زبان همدانی #قارلقی_تکلم می‌کنند- شناسنامه افزوده:شرکت پژوهشگران خبره پارس /شورای فرهنگ عمومی
↑عرب، کاظم (۱۳۸۲).قم در آیینه میراث. سازمان میراث فرهنگی.
↑مهدی ابن الرضا، ضیاءالابصار فی ترجمة علماء خوانسار، ج۱، ص۵۱۱.
↑استان‌شناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-کرج: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۹۰.
