این فلات افزون‌برایران کنونی شامل قسمت‌هایی دیگر مانندافغانستان درشرق وبلوچستان در جنوب‌شرقی و قسمتی ازفرارود (ماوراءالنهر) در شمال شرقی وقفقاز در شمالغربی می‌باشد. فلات ایران از رشته‌کوه‌هایزاگرس در شمالغربی تارشته کوه سلیمان در مشرق امتداد دارد و از شمال به قفقاز ودریای کاسپی و تمام امتدادآمودریا تا سرچشمهٔ آن رودخانه و از جنوب بهخلیج فارس ودریای عمان محدود می‌شود و به این ترتیب بین دره‌های حاصلخیزفرات ودجله از یک طرف و از سوی دیگررودخانهٔ سند فلات مرتفعی به شکل مثلث وجود دارد که از اطراف توسط کوه‌ها و ارتفاعات بزرگ محاصره شده است. این کوه‌ها عبارت است ازرشته‌کوه البرز که ازآرارات در شمالغربی فلات جدا و پس از طی امتداد جنوب دریای خزر به کوه بابا یکی از شاخه‌هایهندوکش منتهی می‌شود و دنبالهٔ آن به کوههیمالیا می‌پیوندد و در مغرب کوه‌های کردستان یازاگرس که به خط مورب متوجهٔ مشرق فلات می‌گردد و رشته‌های مختلف آن با کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان موازی است، در طرفمشرق این فلات سه رشته‌کوه از شمال به طرفجنوب به موازاتکوه‌های سلیمان قرار دارد.
آب و هوای فلات ایرانخشک وزمستان آنسرد و خشک وتابستان آن بسیار گرم و سوزان است. در زمستان در نواحی مسطح فلات گه‌گاه درجهٔ حرارت تا چند درجه زیر صفر را نشان می‌دهد. اما این حالت در نواحی کوهستانی همیشه دیده می‌شود. بادهای منظمی از خارج فلات به سوی این سرزمین جریان دارد. یکی باد شمالغربی و دیگر باد جنوب‌شرقی، باد شمالغربی که ازآمریکای شمالی برمی‌خیزد، پس از عبور ازمدیترانه وسوریه وارد فلات ایران می‌شود و راههندوستان را در پیش می‌گیرد. باد جنوب‌شرقی ازاقیانوس هند می‌وزد و به خط مورب بر جهت خلاف باد شمالغربی فلات را طی می‌کند. باد فوق در بهار و تابستان و باد شمالغربی در پاییز و زمستان شدت بیشتر دارد و در هر دو صورت باعث تولید جریان‌های سریع و تند می‌گردد؛ در برخی از نواحی فلات بادهای ویژه‌ای وجود دارد که از میان آن‌ها از همه معروف‌ترباد ۱۲۰ روزهٔ سیستان است. سرعت حرکت این باد در ساعت به ۶۰ کیلومتر می‌رسد. در غرب فلات ایران بارش حدود ۵۰۰ الی ۶۰۰میلیمتر هست ودر شمال غرب فلات ایران بارش ۲۵۰ الی ۵۰۰میلیمتر و شمال فلات ایران که سرزمین‌های جنوبی خزر می‌باشد که یک تضاد بزرگ ایجاد شده بارش‌های بسیاری حدود ۱۲۰۰تا ۱۵۰۰میلیمتر ودر مازندران ۹۰۰میلیمتر و جنوب شرق فلات ایران ۵۰تا۱۱۰ میلیمتر و جنوب ۱۵۰ میلیمتر بارش وجود دارد[۴]
اینمنطقه از دیدگاههواشناسی یکی از مناطق بسیار پویایجهان به‌شمار می‌آید که اقلیم آن را برآینداندرکنش جبههٔ پر فشارسیبری، بادهای غربی مدیترانه‌ای و بادهای موسمی اقیانوس هند (مونسون) کنترل می‌کند.
هرگونه تغییر در عملکرد، شدت و موقعیت مکانی این سازوکارها سبب تغییر در میزان رطوبت و ورودریزگردها به فلات ایران و ناحیهٔ میان‌رودان می‌شود.[۵]
رخدادتغییرات اقلیمی در منطقه در قالب دوره‌هایی با ریزگرد فراوان از پنج‌هزار سال پیش تاکنون نشان می‌دهد؛ که افول تمدن‌هایی چون تمدناکد، تمدناور سوم، امپراتوریایلام، پادشاهیماد، شاهنشاهیهخامنشی، پادشاهی پارت یا اشکانی،شاهنشاهیساسانی وحکومت صفوی با دوره‌های شاخص خشکی در منطقه هم‌زمان بوده است.[۵]
تنها رودخانه قابل کشتیرانی بین سند و فراترودخانه کارون است که تنها ۱۸۰ کیلومتر آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رودخانه اززردکوه بختیاری جاری می‌شود و از همان رشته کوه رودخانه دیگری به نامزاینده‌رود نیز سرچشمه می‌گیرد که باعث آبادانیاصفهان می‌شود. جهت حرکت این رود برخلاف رود کارون که به جنوب می‌رود و بهاروندرود می‌ریزد شمال اصفهان است وَ بهمرداب گاوخونی می‌ریزد.رودخانه ارس یکی دیگر از رودخانه‌های فلات ایران است که در شمالغربی این سرزمین خط سَرحَدی را بین ایران و روسیه تشکیل می‌دهد. طولانی‌ترین رودخانه‌های داخلی ایرانقزل‌اوزن نام دارد که در قدیم آماردیس خوانده می‌شد.[۶] این رودخانه پس از آن‌که در نزدیکی پل منجیل هشترود وارد آن می‌شود نام سفیدرود به خود می‌گیرد و در مشرقرشت وارددریای مازندران /کاسپین می‌شود. سرچشمهٔ آن هزارچشمه است. رودخانه دیگرتَجَن نام دارد که به‌دلیل عبور ازهرات،هریرود نیز نامیده می‌شود وکَشَف‌رود یکی از متفرعات آن است. رود مزبود در شمالمشهد به هریرود می‌ریزد،هیرمند یا هیلمند رودخانه دیگری در مشرق ایران است که در قدیم آن را اتیماندر (Etymander) می‌گفتند. (همان‌جا) این رودخانه ازکوه بابا درافغانستان سرچشمه می‌گیرد و وارددریاچه هامون می‌شود. سرحد شمال‌شرقی فلات ایران در قدیم رودخانهآمودریا در آسیای میانه بوده است. این رودخانه ازفلات تبت سرچشمه می‌گیرد و در قدیم به دریای خزر می‌ریخت؛ ولی امروز پس از طی قوسی در اطرافبدخشان متوجه شمالغربی شده و بهدریاچه آرال می‌ریزد.[۳]
در ادوار قدیم، اطراف سطح فلات ایران دریای عظیمی قرار گرفته بود که امروز بقایای آن به صورت دریاچه‌های کوچک و بزرگ با آب شور باقی مانده است. از این قبیل دریاچه‌ها می‌توان سه دریاچهٔوان (در خاکترکیه) وسوان (در خاکارمنستان) وارومیه را در سمت مغربفلات اشاره کرد.
از بین سه دریاچهٔ مَزبور، دریاچهٔارومیه بزرگ‌تر و مهم‌تر است. یکی دیگر از دریاچه‌های این فلاتدریاچه مهارلو در جنوبشیراز و دیگر دریاچهنیریز درشمال‌شرقی همان شهر است. دریاچه نیریز به دو بخش تقسیم می‌شود. یکی به نام دریاچه نرگس و دیگر موسوم بهدریاچه طشت و بین این دو قسمتجزیرهٔ کوچک علی‌یوسف قرار دارد. در سمتمشرق فلات، دریاچهٔ بزرگ سیستان یاهامون دیده می‌شود، سطح آن به تناسب زیادی و کمیِ آب آن متفاوت است و در زمستان این سطح به حداقل خود می‌رسد.رودخانهٔ هیرمند به آن می‌ریزد و در هنگام پُرآبی اضافه آب این دریاچه توسط رودخانهٔ شلاق واردگودزره می‌گردد. درکرمان دریاچه‌ای وجود دارد به نامجزموریان (جازموریان) کهرودخانهٔ بمپور به آن می‌ریزد. دریاچه مهم دیگر این فلات عبارت است از دریاچه قم یاحوض سلطان وباتلاق گاوخونی و دریاچهگهردورود در ارتفاع ۲۳۵۰ سطح دریا در کوهستاناشترانکوه.
مرز شمالی ایران چنان‌که یاد شد دریای کاسپین / خزر است. گستردگی این دریاچه در ادوار گوناگون تاریخی پیوسته متفاوت بوده و رو به کاستی گذاشته است. حوزه شمالی آن بر اثر رسوبی کهرودخانه ولگا در آن تولید می‌کند عمق کمتری دارد. اما در عوض حوزهٔ جنوبی این دریاچه عمیق است. (همان‌جا)
رشته‌کوه هندوکش نیز در شرق فلات ایران واقع شده است.[۷]
کوه‌های جنوبی و شرقی فلات، آهکی و رشته‌کوهزاگرس ازسنگ خارا تشکیل شده است.
رشته‌کوهالبرز که ازآرارات در شمالغربی فلات جدا و پس از طی امتداد جنوبدریای خزر /کاسپین بهکوه بابا یکی از شاخه‌هایهندوکش منتهی می‌شود و دنبالهٔ آن به کوههیمالیا می‌پیوندد.
در مغرب، کوه‌های زاگرس که به خط مُوَرب متوجه مشرق فلات می‌گردد و رشته‌های مختلف آن با کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان موازی است. در شرق این فلات، سه رشته‌کوه از شمال به طرف جنوب به مُوازات کوه‌های سلیمان قرار دارد.[۸]
فلات ایران، سرزمین مرتفعی است در نیمکرهٔ شمالی. اینفلات بخشی از صفحهٔاوراسیا به حساب می‌آید، و بخش کوچکی درصفحهٔ عربستان قرار دارد. اوراسیا بخشی از پوستهٔ زمین است که شامل قاره‌هایآسیا واروپا می‌شود.
یک طراح علمیایتالیایی به نامماسیمو پالوتینو بر اساس مطالعات و شبیه‌سازی رایانه‌ای، موقعیت کشورهای فعلی جهان را در ۳۰۰ میلیون سال پیش تصویر کرده است. در این نقشه، قاره بزرگپانگه‌آ را می‌بینیم که در اقیانوسپانتالاسا واقع شده است. آنچه در این نقشه از همه بیشتر جلب توجه می‌کند، سه تکه بودن پهنه سرزمینیایران زمین در آن دوران است. قسمت مرکزی و شرق ایران در آن دوران در نیمکره شمالی زمین، قسمت غرب و جنوب غربی ایران در نیمکره جنوبی و قسمت شمال غربی وآذربایجان به صورت تکه مجزایی در سوی دیگری از خلیج کاسپین بر کناره اقیانوس تتیس قرار داشته است. تأیید چنین نظریه‌ای از سوی دانشمندان زمین‌شناس و دیرینه‌شناس با اتکا بهفسیل‌های یافت شده و نیز جهتمیدان مغناطیسی در سنگ‌ها می‌باشد.
تصویر ماهواره‌ای از زاگرس. مرکز عکس: ۲۸٫۰ درجه شمالی، ۵۴٫۰ درجه شرقی (نزدیک بنارویه) است. کوه‌های زاگرس در اثر برخورد صفحات پوسته‌ای به سمت بالا رانده شدند به چین‌های بلند تاقدیس‌ها و فرورفتگی‌ها ناودیس‌ها خم شدند. امتداد از شمال غرب به جنوب شرق منطقه وسیعی از خطوط موازی طولانی از برآمدگی‌های بزرگ و دره‌های عمیق میانی (از مرکز راست تا مرکز بالایی تصویر) که در بسیاری از دره‌ها مانند دریاچه بختگان، نمکزارهای متعددی در قسمت پایین سمت چپ تصویر. میادین نفتی اصلی ایران در امتداد دامنه‌های غربی قرار دارند، جایی که گنبدهای نمکی نفت را به دام انداخته‌اند. خلیج فارس در قسمت سمت راست بالای تصویر.
فلات ایران در دوره سومزمین‌شناسی، در فازکوه‌زایی لارامید به وجود آمده است. فلات ایران، ۶۵٬۵ میلیون سال پیش، هنوز در زیرآب قرار داشت. با بیرون آمدن فلات بزرگ ایران از زیر آب،کویر لوت ودشت کویر در آن زمان،دریاچه‌های بزرگی بودند ورطوبت کافی برای تشکیلجنگلهای سرسبز و مراتع(مرتع‌ها) وسیع در آن نواحی وجود داشت. امروزه بقایای صدف‌ها وحیواناتفسیل شده، در تمام بخش‌هایکویری وخشک ایران وجود دارد. از حدود ۲۰ تا ۱۵ هزار سال پیش، دورهخشکسالی آغاز می‌شود که هنوز هم ادامه دارد. در این سال‌ها دریاچه‌های دشت‌کویر و کویر لوت به تدریج خشک شده و دریاچه‌هایساوه، زره (هامون)،نی ریز وارومیه هم تحت تأثیر این خشکیهوا قرار می‌گیرند.[۹]
روایت منابع جدیدتر متفاوت است. حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال پیش، در مرحله سوم تقسیم شدن قارهٔ اولیه یعنیپانگه‌آ، سه قسمت پهنه فلات ایران که ۳۰۰ میلیون سال پیش دور از یکدیگر در ساحلاقیانوس تتیس، قرار داشت به هم پیوست. برخورد صفحه هند و آسیا، سبب گسترشاقیانوس اطلس واقیانوس هند شده و اقیانوس تتیس کوچکتر و بسته شد. دریاچه خزر و ارومیه،دریای سیاه ودریاچه آرال به واقع باقی‌مانده تتیس هستند.[۱۰]
رشته کوه البرز، از برخورد صفحات قاره‌ای در امتداد کمربند کوه‌زاییآلپ ـهیمالیا شکل گرفت. این کمربند از شرقاقیانوس اطلس تا غرباقیانوس آرام گسترش یافته است. کوه‌های البرز را بخشی از قسمت شمالی کوه زایی آلپ ـ هیمالیا در آسیای غربی می‌دانند که از شمال به بلوک فرورفتهدریاچه خزر و از جنوب بهفلات مرکزی ایران محدود می‌شود.
رشته کوه‌های زاگرس، حاصل برخورد دو صفحهاوراسیا وعربستان است. این چین‌خوردگی متوقف نشده و دگرگونی زمین در غرب ایران و منطقه زاگرس همچنان ادامه دارد و کوه‌های این خطه هر سال ۱۲ میلیمتر بلندتر می‌شود. در مقابل، رشته کوه قدیمی البرز روز به روز فرسوده‌تر و کم ارتفاع تر می‌شود.[۱۱]
منبع دیگری افزایش سطح کوه‌های زاگرس را ۳۵ میلیمتر در سال و در جهت شمال - شمال شرقی ذکر کرده است. متوسط ارتفاع فلات ایران ۱۵۰۰ متر است.کوه‌زایی آلپ در اواخرمیوسن، همراه با برخورد بین دو صفحه قاره‌ای رخ داده است. اوج کوه‌زایی در فلات و تغییر شکل آن، در اواخرپلیوسن و اوایل دورهکواترنری بوده است. اساسی‌ترین وجه تغییر شکل فلات، بالا آمدن و ضخیم شدن پوسته می‌باشد.کوه‌زایی لارامید، حدود ۶۵ میلیون سال پیش در اواخرکرتاسه و در دورهپالئوسن رخ‌داده و تأثیر اساسی در شکل‌گیری فلات ایران وآلپ داشته است. دورهنئوژن در ایران نیز نظیراروپا در ابتدا با جنبش‌های کوه‌زایی مهمی همراه بوده است و در نتیجه آن، قسمت مهمی از ایران در البرز و زاگرس سر از آب خارج کرده‌اند در این دوره وسعت دریاها به مراتب کمتر شده و در اواخر آن دریای باز شمال ایران به دریای بسته خزر و سیاه تبدیل می‌شود.[۱۲]
بیشتر نواحی آتشفشانی فلات در قزاقستان، زاگرس، البرز، کپه‌داغ و کوه‌های شرقی ایران قرار دارد که به نوبه خود، نواحی کمتر زلزله خیزایران مرکزی و بلوک جنوب خزر را دربر می‌گیرد. مناطق اخیر، بالنسبه کمتر زلزله‌خیز بوده و به نظر می‌رسد دارای سختی پوسته‌ای بیشتری نسبت به پیرامون خود باشند. در واقع برخورد دو صفحه، سبب حرکت زمین شده و موجب زلزله‌خیز بودن می‌شود.[۱۳]
گسل‌های فعال در ایران نشانگر سازند پوسته‌ای فعال آن است. برخورد صفحات قاره‌ای، هر ساله به میزان ۲٫۱ تا ۲٫۵ سانتیمتر تغییر را سبب می‌شود.[۱۴]
تحقیق‌های بسیاری روی شناخت تغییرات فلات ایران و خصوصاً رشد زاگرس و گسل‌های زلزله در سطح بین‌المللی در حال انجام می‌باشد.[۱۵][۱۶]
فلات مرکزی ایران از شمال غرب و غرب به رشته کوه‌های زاگرس و از شمال به البرز محدود است و در جنوب آن زمین‌های پست خشک واقع شده و در کرانه‌های شمالی خلیج فارس و دریای عمان ارتفاع آن از سطح دریا به صفر می‌رسد. در مشرق آن دو کویر غیرقابل زیست واقع شده کهدشت کویر در شمال ودشت لوت در جنوب واقع است، حاشیه این دو کویر از حوالیکاشان در جنوب تا منطقهبسطام در شمالشاهرود را در برمی‌گیرد.[۱۷]
در امتداد قطر شمال غربی به جنوب شرقی از جنوب استانآذربایجان شرقی شروع شده و تا دامنه‌های باختریکوه بزمان ادامه می‌یابد و در آن‌جا به رشتهکوههای شرقی ایران می‌پیوندد. طول رشتهکوههای مرکزی ایران حدود ۱۴۶۰ کیلومتر است و عرض آن به‌طور متوسط ۸۰ کیلومتر می‌باشد که در بعضی مناطق گاه به ۴۳۰ کیلومتر (استان کرمان) افزایش می‌یابد و در برخی نواحی به ۳۵ کیلومتر کاهش می‌یابند و در مجموع پهنه‌ایی به وسعت ۱۴۳۰۰۰ کیلومتر مربع را زیر پوشش قرار داده است.[۱۸]
بلندترین بخش فلات مرکزی ایران دراستان کرمان قرار دارد و کوهستان‌هایاستان یزد،کاشان ونطنز در مرتبه بعدی قرار می‌گیرند.
مرتفع‌ترین قله فلات مرکزی ایرانقله هزار دارای ۴۵۰۰ متر ارتفاع است.
فلات مرکزی ایران شامل ۳۴٪ از استان کرمان، ۱۸٪ از استان اصفهان، ۱۵٪ استان یزد، ۹٪ استان خراسان، ۶٪ استان مرکزی، ۵٪ استان زنجان، ۵٪ استان سمنان، ۳٪ استان قم، ۲٪ استان همدان و ۱٪ استان هرمزگان می‌شود، که جمعاً ۴۳۲۰۸۴ کیلومترمربع را تشکیل می‌دهد.[۱۹]
دشت کویر ودشت لوت در مرکز این فلات قرار دارند. مرکز و بخشی از مشرق فلات ایران پوشیده از صحرایی خشک و بی آب و علف است که از لحاظ شدت دماصحرای آفریقا را به خاطر می‌آورد.
وجود بیابان‌های نمکی یادگار اقیانوس تتیس در فلات ایران است.[۱۰]
رومن گریشمن در کتاب خود دربارهٔ ایران، موقعیت فلات ایران را در دوران بارانییخبندان وورم، و بعد از آن به ترتیب زیر خلاصه می‌کند:
تحقیقات جدید زمین‌شناسی نشان داده است که در زمانی که قسمت اعظم سطح اروپا به وسیلهیخچال‌ها پوشیده شده بود، فلات ایران یک مرحله بارانی را داشته است که حتی دره‌های مرتفع نیز در زیر آب قرار داشته است. قسمت مرکزی فلات که امروزه یکبیابان شوره‌زار بزرگی است، در آن زمان یک دریاچه وسیع یا یک دریای داخلی بوده است که رودخانه‌ها از کوه‌های مرتفع به آن می‌ریخت. (سیاه‌پوش ۱۳۵۲)[۲۰]
