ساختار زمین یاساختار درونی زمین را قشرهای کرویشکل و لایهبندی شدهای که دارای مرکز مشترکی هستند تشکیل میدهند.بر پایهٔ مشاهداتمکاننگاری (توپوگرافی) وژرفاسنجی، بررسیبرونزدهای سنگی، نمونههایی که از ژرفای بیشتر توسط آتشفشانها یا فعالیت آتشفشانی به سطح آمده، تجزیه و تحلیلامواج لرزهاییی که از درون زمین عبور میکنند، اندازهگیریهای میدانهایگرانشی ومغناطیسی زمین و آزمایشها با مواد جامدمتبلور درفشارها ودمای متناسب و مشابه با وضعیت داخلی عمیق زمین، دانسته شده که قشرهایزمین هر یک دارای یکترکیب شیمیایی مشخص است. یکپوسته جامد بیرونی ازسیلیکات، یکگوشته یااستنوسفر باگرانروی بالا، و یکهسته که بخش بیرونی آن مایع با گرانروی بسیار کم، و بخش درونی آنجامد «پلاسما با رفتاری جامدگونه»، این قشرهای کروی را تشکیل میدهند.
پوسته بیرونیترین لایهٔ زمین است و بیشتر ازاکسیژن وسیلیکون ساختهشده و تا امروز تنها جایی است کهزندگی بر روی آن شناخته شدهاست. گوشته بزرگترین و پهناورترین لایهٔ زمین است و از سنگهای نیمهجامد بسیار نرم و چگال و بیشتر ازآهن ومنیزیم ساخته شدهاست.سنگکره بخش سفت و سخت زمین و به حالت جامد است و تمام سطحکرهٔ زمین از بالایکوه اورست تا انتهایدرازگودال ماریانا را میپوشاند و ازکانیها ساخته شدهاست. سنگکره همیشه به آرامی در حال حرکت است و به بشقابهای زمینساختی تکهتکه شدهاست. جنبشزمینساخت بشقابی عامل بسیاری از رویدادهایزمینشناسی مانندزمینلرزهها وآتشفشانها است. سستکره بخش نرم کرهٔ زمین است که گمان زده میشود که بسیار گرمتر و مایعتر از سنگکره باشد. اگرچه سنگهای این لایه جامد و نیمه گداخته هستند، اما در پاسخ به تغییر شکل، روان و جاری میشوند. هسته درونیترین و گرمترین لایهٔ کرهٔ زمین است و بهطور کامل ازفلز ساخته شدهاست. هستهٔ بیرونی از فلزات ذوبشدهٔ آهن ونیکل و همچنینگوگرد ساختهشده و به باور دانشمندان،میدان مغناطیسی زمین را کنترل میکند. جنسهستهٔ درونی زمین، جامد و ازآهن است و دمای تقریبی آن °۶٬۰۰۰سانتیگراد (به اندازهٔ دمای سطحخورشید) و فشار آن ۴۵٬۰۰۰پوند بر اینچ مربع است. شعاع متوسط کرهٔ زمین (از پوسته تا مرکز هسته) ۶٬۳۷۱ کیلومتر یا بانماد علمی ۱۰۳×۶٫۳۷۱ کیلومتراست.
گرانش زمین توسطآیزاک نیوتن کشفشد و گرانش استاندارد برابر با ۹٫۸۰۶۶۵ متر بر مجذور ثانیه (m/s۲) است. اما مقدار گرانش در همه جای زمین یکسان نیست و به چرخش زمین، ارتفاع از سطح دریا، تفاوت جرم وجزر و مد وابسته است. مقدار گرانش با افزایش ژرفای زمین، دما وفشار نیز افزایش مییابد.جرم زمین برابر با ۱۰۲۴×۵٬۹۷۲۲ کیلوگرم وحجم آن برابر با ۱۰۱۲×۱٫۰۸۳۲۱ کیلومتر مکعب وچگالی آن برابر با ۵٫۵۱۳ گرم بر سانتیمتر مکعب است.
زمین ازکانیها،گدازه، مایعات و ترکیبات فرّار ساخته شدهاست.[۱] اکسیژن فراوانترین عنصر سازندهٔ بخش سنگی زمین (پوسته و گوشته) است. علاوه بر اکسیژن، بیشترسنگها دارای عنصر سیلیکون هستند و اینگونه سنگها راسنگهای سیلیکاتی مینامند. تنها برخی ازسنگهای رسوبی مانندسنگ آهک دارای اکسیژن هستند، اما سیلیکون ندارند. اینگونه سنگها در نزدیکی سطح پوسته یافت میشوند. سنگها دارای ترکیباتی ازاکسیدهای برخی عناصر هستند. برخی از این ترکیبات عبارتند از:سیلیسیم دیاکسید (SiO۲)،آلومینیم تریاکسید (Al۲O۳)،اکسید منیزیم (MgO)،اکسید آهن (FeO)،اکسید کلسیم (CaO)،سدیم اکسید (Na۲O) وپتاسیم اکسید (K۲O).[۲]
سه قرن پیش،آیزاک نیوتن پیرامون سیارات ونیروی گرانش به مطالعه پرداخت و محاسبه کرد که میانگین چگالی زمین دو برابر چگالی سنگهای سطح زمین است و به همین دلیل درون زمین باید از سنگهای بسیار چگالتر ساخته شدهباشد. دانش ما دربارهٔ درون زمین نسبت به دوران نیوتن بسیار بهبود یافتهاست، اما مقدار چگالی زمین نسبت به آن زمان تغییری نکردهاست. اطلاعات کنونی ما دربارهٔ درون زمین از مطالعات پیرامون مسیرها و ویژگیهایامواج لرزهای و آزمایش بر رویکانیهای و سنگهای سطحی در دما وفشار بالا به دست آمدهاست. اطلاعات دیگر نیز از مشاهداتزمینشناسی سنگهای سطحی و مطالعات پیرامون حرکات زمین در منظومهٔ خورشیدی،گرانش ومیدان مغناطیسی زمین و گرمای درون زمین به دست آمدهاست.[۴]
امواج لرزهای به دو گروه تقسیم میشوند: امواج بدنهای یا (body waves) و امواج سطحی یا (surface Waves). امواج بدنهای خود به دو نوع تقسیم میشوند:امواج پی امواج طولی هستند و میتوانند در در جامدات و مایعات پخش شوند ولیامواج اس امواج عرضی هستند و فقط میتوانند در جامدات (و نه در مایعات) منتشر شوند. این امواج بهطور طبیعی توسطزمینلرزهها وآتشفشانها و حتی توسط امواج آب در اقیانوسها و دریاها، یا بهطور مصنوعی توسط انفجارها و دستگاههای مکانیکی تولید میشوند.[۵]
به غیر از این راهها، برای شناخت ساختار زمین از ماشینهای حفاری زمین استفاده میشود. این وسیله میتواند زمین را حفاری کند و سوراخهای بزرگی به وجود بیاورد که این سوراخها امکان مطالعه و شناخت زمین را آسان میکنند.[۶]
در بزرگابردورانپرکامبرین، بر روی زمین لایههای مختلفسنگهای رسوبی وجود داشت. پرکامبرین بخش بزرگی از تاریخ زمین را شامل میشود و آغاز آن به پیدایش زمین در حدود ۴٫۵ میلیارد (۴۵۰۰ میلیون) سال پیش و پایان آن به ۶۰۰ میلیون سال پیش بازمیگردد. از حدود ۶۰۰ میلیون سال پیش، جانورانچند سلولی پدید آمدند و زیست بر روی زمین شکلگرفت. در این زمان، زمین از حالت اصلی گدازهای و آتشفشانی خود درآمد و پوستهٔ جامد گسترش یافت و اقیانوسها با تبخیر آب در جو زمین پدید آمدند.[۷]
در اوایل سدهٔ بیستم، دانشمندی آلمانی به نامآلفرد وگنر[پ ۶] نظریهای ارائه داد که قارههای زمین ازرانشی به سراسر زمین منتقل شدهاند و نام این رانش را رانش قارهای نهاد. وگنر متوجهشد که غربآفریقا و شرقآمریکای جنوبی مانند تکههای پازل میمانند. او نخستین کسی نبود که این موضوع را اطلاع داد، اما نخستین کسی بود که شواهدی پیدا کرد که این دو قاره به یکدیگر متصل بودهاند. او معتقد بود که این دو قاره بخشی از سرزمینی بزرگ و واحد بودهاند و شواهدزمینشناسی وزیستشناسی بسیاری بهدست آوردهبود که این موضوع را ثابت میکرد. برای نمونه،سنگوارهٔخزندهای باستانی به ناممسوسورس[پ ۷] فقط درجنوب آفریقا و آمریکای جنوبی یافت میشود. این جانور با طول یک متر (۳٫۳ فوت)، توانایی شنا در مسافتهای طولانی ماننداقیانوس اطلس را ندارد. وگنر معتقد بود که همهٔ قارهها (نه فقط آفریقا و آمریکای جنوبی) در یکابرقاره به یکدیگر متصل بودند. او نام این سرزمین بزرگ باستانی راپانجهآ (به معنی همهٔ سرزمینها درزبان یونانی) نهاد.[۸]
پانجهآ در حدود ۲۷۰ میلیون سال پیش و دردورهٔپرمین[پ ۸] وجود داشت و یکسوم از سطح زمین را پوشش میداد و اقیانوس جهانیپانتالاسا آن را احاطه کردهبود. فروپاشی پانجهآ اکنون از دیدگاهزمینساخت بشقابی (و نه از دیدگاه کهنهٔ وگنر) توضیح داده میشود. این ابرقاره به یکباره شکستهنشده و در مراحل مجزا تکهتکه شدهاست. فروپاشی پانجهآ در حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش و در دورهٔژوراسیک[پ ۹] آغاز شد. حدود ۱۸۰ میلیون سال پیش، نخستین اقیانوس تشکیلشده از فروپاشی پانجهآ،اقیانوس اطلس مرکزی بود که میان شمالغربیآفریقا وآمریکای شمالی و جنوبغربیاقیانوس هند میان آفریقا وقطب جنوب قرار داشت. حدود ۱۴۰ میلیون سال پیش، با جداشدن آفریقا و آمریکای شمالی از یکدیگر، اقیانوس اطلس جنوبی به وجود آمد. حدود ۸۰ میلیون سال پیش، آمریکای شمالی ازاروپا جداشد؛استرالیا از قطب جنوب وهند نیز ازماداگاسکار دور شد. در حدود ۵۰ میلیون سال پیش، هند در نهایت بااوراسیا برخورد کرد و رشتهکوههیمالیا تشکیلشد و سرانجام،قارههای امروزی شکل گرفتند.[۱۰]
اکنون هفت قاره بر روی کرهٔ زمین وجود دارد: آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، اروپا، استرالیا و جنوبگان. اما برخی از جغرافیدانان تنها فهرست شش قاره را ارائه میدهند و آسیا و اروپا را با هم ترکیب میکنند و آن را یک قاره (اوراسیا) بهشمار میآورند. در برخی از جاها، دانشآموزان یادمیگیرند که بر روی زمین تنها پنج قاره وجود دارد: اوراسیا، استرالیا، آفریقا، جنوبگان وآمریکا. برخی از جغرافیدانان قاره را نه فقط یک اصطلاح فیزیکی، بلکه یک اصطلاح فرهنگی نیز میدانند؛ برای نمونه، آسیا و اروپا از دیدگاه فیزیکی بخشی از یک سرزمین هستند، اما از دیدگاه فرهنگی متفاوت هستند.جزایر واقع در نزدیکی قارهها، بخشی از آن قاره محسوب میشوند؛ برای نمونه،گرینلند از دیدگاه سیاسی بخشی از اروپا و از دیدگاه جغرافیایی بخشی از آمریکای شمالی است. برخی از جزایر مانندنیوزیلند،هاوائی وپلینزی نیز بخشی از قاره محسوب نمیشوند.اقیانوسیه[پ ۱۰] نام مجموعهٔ سرزمینهای اقیانوس آرام است. اقیانوسیه نامی مناسب برای این سرزمینها به استثنای استرالیا است که این سرزمینها بخشی از قاره نیستند و اقیانوسیه نیز یک قاره محسوب نمیشود.[۱۲]کوه اورست مرتفعترین کوه زمین و بلندترین نقطهٔ کرهٔ زمین با ارتفاع ۸٬۸۵۰ متر (۲۹٬۰۳۵ فوت) است که دررشتهکوه هیمالیا در منطقهٔ خودمختارتبتچین در آسیا قرار دارد.[۱۳]
اقیانوسها ۷۱ درصد سطح کرهٔ زمین را پوشاندهاند و برای گیاهان و جانوران مهم هستند. پنج اقیانوس بر روی زمین وجود دارد: اقیانوس آرام، اقیانوس اطلس، اقیانوس هند، اقیانوس منجمد جنوبی و اقیانوس منجمد شمالی. با این حال، این پنج اقیانوس به یکدیگر متصلاند.درازگودال ماریانا عمیقترین نقطهٔ جهان است که تا ژرفای ۱۰٬۹۲۴ متر (۳۵٬۸۴۰ فوت) درون زمین ادامه مییابد و در اقیانوس آرام قرار دارد.[۱۴]
زمینچهر به عوارض سطح زمین مانند کوهها، تپهها، فلاتها[پ ۱۱] و دشتها (عوارض عمده) و همچنینتختالها،ژرفدرهها، درهها وحوضههای آبریز (عوارض جزئی) گفته میشود. در اثر جنبش بشقابهای زمینساختی در زیر زمین و فشار دادن کوهها و تپهها، زمینچهر ساخته میشود. همچنین، آب و باد با فرسایش زمین میتواند زمینچهرهایی مانند درهها و ژرفدرهها بسازد. این دو فرایند طی مدت طولانی و گاهی میلیونها سال روی میدهد. مرتفعترین و بلندترین زمینچهر زمین، کوه اورست است. زمینچهرها میتوانند به شکل رشتهکوهها و حوضههای آبریز زیر دریا وجود داشتهباشند و درازگودال ماریانا عمیقترین زمینچهر بر روی کرهٔ زمین است.[۱۵]
کوه اورست، بلندترین کوه و مرتفعترین نقطه بر روی کرهٔ زمینآتشفشان تاووروور در حال فعال شدن
زمینچهر کوهستانی: زمینچهر کوهستانی از محیط پیرامون خود بلندتر و برجستهتر است و شامل دامنهٔ شیبدار وقله و بهطور کلی بزرگتر ازتپه است.کوهها به ندرت به صورت جداگانه و معمولاً به صورت زنجیرهای دراز دیده میشوند. هنگامی که زنجیرهای از کوهها به یکدیگر متصل باشند، یکرشتهکوه پدید میآید. پهناوری رشتهکوهها به دهها تا صدها کیلومتر میرسد و از پیرامون خود بلندتر هستند و کوهها توسطدرهها از یکدیگر جدا میشوند. در بسیاری از رشتهکوهها،فلاتهایی قرار دارند.[۱۶]
زمینچهر قارهای: زمینچهر قارهای به هر یک از عوارضمکاننگاری زمین گفته میشود که از این عوارض میتوان به کوهها (از جملهمخروطهای آتشفشانی)، فلاتها و درهها اشاره کرد.[۱۷]
زمینچهر رودخانهای: زمینچهر رودخانهای حاصل از حرکت آب روی زمین است. جریان آب مهمترین فرایند بیرونی شکلدادن به سطح زمین است. زمینچهر رودخانهای ممکناست ماننددشتهای سیلابی،مخروط افکنهها ودلتاها،رسوبی باشند یا ماننددرهها وتنگهها، فرسایشی باشند.[۱۸]
زمینچهر رسوب رودخانهای: فرایندهایرسوب رودخانهای، زمینچهر رسوب رودخانهای پدید میآورد. زمینچهر رسوب رودخانهای تقریباً در همه جای زمین یافت میشود و دو نوع دارد: زمینچهرهایی که توسطفرایندهای رسوب رودخانهای کنده میشوند (فرسایشی) و زمینچهرهایی که توسط فرایندهای رسوب رودخانهای ساخته میشوند (رسوبی). درهها از عوارض فرسایشی و دشتهای سیلابی وسدهای ساحلی از عوارض رسوبی این زمینچهر هستند.[۱۹]
زمینچهر یخچالی: زمینچهر یخچالی حاصل از روان شدن یخ (آب ذوبشده) است. امروزه، چندین زمینچهر در مناطق یخبسته مانندگرینلند، قطب جنوب و بسیاری از رشتهکوههای مرتفع در زمین شکل گرفتهاست. علاوه بر این،یخچالهای طبیعی در طولتاریخ زمین گسترش بسیاری یافتهاند و زیاد شدهاند. در بازپسینعصر یخبندان که حدود ۲۰٬۰۰۰ تا ۱۵٬۰۰۰ سال پیش به پایان رسید، بیش از ۳۰ درصد از سطح زمین توسط یخ پوشیده شدهبود.[۲۰]
زمینچهر اقیانوسی و کرانهای:کرانه (ساحل) منطقهای از زمین است که توسطعمل امواج و جریانها ساخته شدهاست.[۲۱] بیشتر کف اقیانوسها دور از دسترس نور خورشید وچشم انسان است و زهکشی آب دریاها، وجود رشتهکوهها و دشتهای پهناور در کف دریاها نشان دادهاست.[۲۲]
زمینچهر آتشفشانی: زمینچهر آتشفشانی دارای مناظر آتشفشانی متنوع است که قابل تشخیصترین این مناظر، آتشفشانها،کاسههای آتشفشانی وگنبدهای گدازه هستند. زمینچهرهای آتشفشانی در اندازه، شکل، ترکیب و پیشینهٔ فوران با یکدیگر فرق دارند.[۲۳]
زمینچهر بادی: زمینچهر بادی از فرسایش یا رسوب[۲۴] عوارض زمین توسط باد ساخته شدهاست[۲۵] و از فرسایش یا رسوب مواد سطحی توسط باد تشکیل شدهاست. این زمینچهر شامل برخی از عوارضزمینریختی مانند تپههای شن و ماسه وسنگفرشهای بیابانی است.[۲۴]
آنتروپوسن نام عصری غیررسمی در زمینشناسی است که در سومین بخشکواترنری (۲٫۶ میلیون سال پیش–تاکنون) قرار دارد و محدودهٔ آن از نیمهٔ دوم سدهٔ هجدهم–تاکنون است. آنتروپوسین عصری است که تغییرات گستردهٔانسان خردمند بر سطح زمین، جو زمین، اقیانوسها وچرخههای طبیعی آغاز شد. چندی از دانشمندان استدلال میکنند که آنتروپوسین باید دنبالهٔ عصرهولوسین (۱۱٬۷۰۰ سال پیش–تاکنون) باشد.[۲۶]
زمین دارای سه لایهٔ پوسته، گوشته و هسته است.[۲۷] شعاع متوسط کرهٔ زمین (از پوسته تا مرکز هسته) برابر با ۶٬۳۷۱ کیلومتر (۳٬۹۵۸٫۸ مایل) و با نماد علمی ۱۰۳×۶٫۳۷۱ کیلومتر است.[۲۸]
پوسته خارجیترین لایهٔ زمین و شامل دو نوعقارهای واقیانوسی است و تنها جایی است کهزندگی بر روی آن جریان دارد. پوستهٔ قارهای زیر تودههای زمین یافت میشود و کمتر از سنگهای چگال مانندسنگ خارا (گرانیت)[پ ۱۳] ساخته شدهاست و ۱۰ تا ۷۵ کیلومتر (۶ تا ۴۷ مایل) ضخامت دارد (ژرفا متغیر است). پوستهٔ اقیانوسی نیز در کف اقیانوسها یافت میشود و از سنگهای چگال مانندبازالت[پ ۱۴] تشکیل شدهاست و حدود ۷ کیلومتر (۴ مایل) ضخامت دارد. پوستهٔ قارهای تقریباً همیشه از پوستهٔ اقیانوسی قدیمیتر است. برخی از قدیمیترین سنگهای جهان را درکمربند گرین استون نیوواگیتوک[پ ۱۵] درکبک،کانادا میتوان یافت و پوستهٔ قارهای حدود ۴ میلیارد سال پیش شکل گرفتهاست. اما پوستهٔ قارهای هنوز هم در جاهایی کهپشتهٔ میانی اقیانوس نامیده میشود، تشکیل میشود.[۲۷] چگالی پوستهٔ قارهای و اقیانوسی به ترتیب ۲٫۷ و ۳ گرم بر سانتیمتر مکعب است. پوستهٔ قارهای ۰٫۳۴۷ درصد جرم زمین و ۰٫۵۵۴ درصد جرم پوسته و گوشته و همچنین پوستهٔ اقیانوسی ۰٫۰۹۹ درصد جرم زمین و ۰٫۱۴۷ درصد جرم پوسته و گوشته را تشکیل میدهد.[۲۹] این لایه، سنگی و شکننده است و هنگام وقوع زمینلرزه میشکند.[۳۰]
پوستهٔ اقیانوسی که بالای منطقهٔ فرورانش تشکیل شدهاست، از چند لایه ساختهشده ورسوبات پوشاننده را شامل نمیشود. بالاترین لایه حدود ۵۰۰ متر (۰٫۳۱۰ مایل) ضخامت دارد و شامل گدازههای ساختهشده از بازالت است.[۳۱] پوستهٔ اقیانوسی از پوستهٔ قارهای سنگینتر است و بهطور مداوم و به آرامی در حال فرورفتن به زیر قارهٔ سبکتر قارهای است که این فرایند مهم رافرورانش مینامند. در این فرایند، مجموعه و زنجیرهای از آتشفشانها شکل میگیرد کهقوس آتشفشانی نامیده میشود. در پایان، پوستهٔ اقیانوسی به اندازهای به زیر پوستهٔ قارهای فرومیرود تا این که وارد گوشته میشود. هنگامی که این رخداد روی میدهد، پوسته ذوب میشود و تفتال (ماگما)[پ ۱۶] تا پشتهٔ میانی اقیانوسی بالا میآید و پوستهٔ اقیانوسی جدید ساخته میشود. این رخداد هر ۲۰۰ میلیون سال یا بیشتر روی میدهد که انسان آنها را میبیند[۲۷]
گوشته بزرگترین لایهٔ زمین است[۳۲] که زیر پوسته واقعشده[۳۳] و از ژرفای ۱۰ کیلومتری (۶ مایلی) درون زمین آغاز شده و تا ژرفای ۲٬۸۹۰ کیلومتری (۱٬۸۰۶ مایلی) درون زمین ادامه مییابد و ضخامت آن حدود ۲٬۹۰۰ کیلومتر (۱٬۸۰۲ مایل) است. گوشته به چهار لایه تقسیم میشود: سنگکره، سستکره، گوشتهٔ بالایی و گوشتهٔ پایینی. گوشته ۶۷٫۳ درصد جرم زمین را تشکیل میدهد و دمای آن بیش از °۱۰۰۰ سانتیگراد است.[۳۳] سنگهای نیمه جامد بسیار گرم و چگال، گوشته را میسازند[۳۳] وآهن،منیزیم،آلومینیم،سیلیکون،اکسیژن و ترکیباتسیلیکات[پ ۱۷] در این لایه وجود دارد.[۳۰]
از آنجا که زمین برای کشف مستقیم بیش از اندازه عمیق است، دانشمندان برای شناسایی گوشته از امواج لرزهای استفاده میکنند. امواج لرزهای توسط مواد گوناگون با سرعتها و قدرتهای گوناگون حرکت میکنند. شکافی ناگهانی میان امواج آهستهتر و سریعتر وجود دارد که این شکاف نشانهٔ مرز میان پوسته و گوشته است وناپیوستگی موهوروویچیچ[پ ۱۸] (یا موهو)[پ ۱۹] نام دارد. در ژرفای ۲٬۹۰۰ کیلومتری (۱٬۸۰۲ مایلی) درون زمین، امواج اس که نمیتوانند در مواد مایع به راه خود ادامه دهند، بهطور ناگهانی ناپدید میشوند و امواج پی نیز میشکنند (خم میشوند). این بخشناپیوستگی گوتنبرگ[پ ۲۰] نام دارد و نشانهٔ پایان گوشته و آغاز هستهٔ مایع زمین است.[۳۳]
سنگکره (لیتوسفر)[پ ۲۱] بخش خارجی سفت و سخت[۳۶] زمین است و جنس آن جامد است. سنگکره حدود ۱۰۰ کیلومتر (۶۰ مایل) در بیشتر نقاط عمیق زمین نفوذ میکند و شامل بخشهای بالایی شکنندهٔ گوشته و پوسته است.[۳۷] سنگکره تمام سطح کرهٔ زمین از بالایکوه اورست تا انتهایدرازگودال ماریانا را پوشش میدهد و ازکانیها تشکیل شدهاست.[۳۸] ضخامت سنگکره به سن آن بستگی دارد (سنگکرهٔ قدیمیتر، ضخیمتر است). سنگکره در زیر پوسته به اندازهای شکننده است که در برخی مناطق مانند یک بشقاب اقیانوسیفرورانده میتواند توسطگسل، زمینلرزه ایجاد کند.[۳۹] زمین بهطور کلی دارای دو نوع سنگکرهٔ اقیانوسی و قارهای است.[۴۰]
سنگکره همیشه به آرامی در حال حرکت است و به صفحات زمینساختی تکهتکه شدهاست. بخش گوشتهٔ سنگکره، جنبش صفحات را آسانتر میکند. جنبش سنگکره (زمینساخت بشقابی) عامل بسیاری از رویدادهای چشمگیر زمینشناسی است و وقتی که یک بشقاب (صفحه) زیر بشقابی دیگر حرکت میکنند یا دو بشقاب به یکدیگر مالش داده میشوند، میتوانندزمینلرزه وآتشفشان ایجاد کنند.[۳۷] شش صفحهٔ بزرگ در قارهها (به ویژه آمریکای شمالی، آفریقا و قطب جنوب) وجود دارد. اگرچه صفحههای کوچک برای شکلدادن به زمین مهم نیستند، اما صفحهٔ کوچکی مانندصفحهٔ خوآن دو فوکا[پ ۲۲] مسئول آتشفشانهایاقیانوس آرام در شمالغربیایالات متحده آمریکا است.[۴۱]
سه نوع مرززمینساختی به نامهایواگرا،همگرا ودگرگون وجود دارد. مرز واگرا زمانی روی میدهد که دو صفحهٔ زمینساخت از هم دور شوند. در طول این مرز،گدازهها از شکافهای طولانی فوران میکنند وآبفشانها، آب بسیار گرم را به بیرون پرتاب میکنند و زمینلرزههای مکرر روی میدهد وتفتال (ماگما) از شکاف خارج میشود. تفتال پس از خارج شدن از شکاف، به سنگ جامد تبدیل میشود و پوستهٔ جدید در لبههای پارهشدهٔ صفحات شکل میگیرد. تفتال بهبازالت (سنگ تیره و متراکم زمینهٔ کف اقیانوسها) تبدیل میشود و اینگونه در مرزهای واگرا، پوستههای اقیانوسی ساختهشده از بازالت ایجاد میشود. مرز همگرا زمانی روی میدهد که دو دو صفحهٔ زمینساخت به هم نزدیک شوند که در این صورت دو صفحه به یکدیگر برخورد میکنند.[۴۲] در برخورد دو سنگکرهٔ اقیانوسی، صفحهای که قدیمیتر است، سردتر و چگالتر است و غرق خواهد شد.[۴۳] و به زیر صفحهٔ دیگر فرومیرود و یک گودال (مانند درازگودال ماریانا) و آتشفشان شکل میگیرد. در برخورد یک سنگکرهٔ اقیانوسی و قارهای، سنگکرهٔ چگالتر (اقیانوسی) به زیر سنگکرهٔ اقیانوسی فرومیرود. در این برخورد، گودال، زمینلرزههای ویرانکننده ایجاد میشود و گدازه به سمت بالای کوه میآید و قوس آتشفشانی پدید میآورد و کوهها بالا میآیند. در برخورد دو سنگکرهٔ قارهای، به دلیل نسبتاً سبک بودن سنگهای قارهای و ایستادگی در برابر حرکت رو به پایین، هیچکدام به زیر دیگری فرونمیروند. اما پوسته به چین خوردن تمایل پیدا میکند و سمت بالا یا کنار را تحت فشار قرار میدهد.[۴۴] در مرز دگرگون، لبههای صفحات به یکدیگر ساییده میشوند.[۴۵][۴۶]
سستکره (استنوسفر)[پ ۲۳] بخش نرم کرهٔ زمین که زیر سنگکره واقعشده و بخشهایی مانند گوشتهٔ بالایی را دربر میگیرد.[۴۷] این لایه از حدود ۱۰۰ کیلومتری (۶۰ مایلی) درون زمین آغاز شده و تا ۷۰۰ کیلومتری (۴۵۰ مایلی) درون زمین گسترش مییابد و تصور میشود که این لایه بسیار گرمتر از سنگکره و به حالت مایع باشد.[۴۸]
اگرچه سنگهای سستکره جامد هستند، اما در پاسخ به تغییر شکل، روان و جاری میشوند. دلیل روان شدن این سنگها نیز دمای بالاتر از °۱۳۰۰ درجهٔ سانتیگرادی در اعماق زمین است. از دیدگاه ترکیب شیمیایی، اگر بخشهای بالایی سستکره سرد شود، جزئی از سنگکره بهشمار میرود.[۴۹] تصور میشود که سستکره از سنگهای چگال مانندپریدوتیتها[پ ۲۴] ساخته شدهباشد. این گمانهزنی از آنجا ریشه میگیرد که گدازه در فعالیتهای آتشفشانی سستکره را ذوب میکند و به سطح زمین میرسد. گدازهای با ترکیب مشابه این نوع گدازه میتواند از ذوب پریدوتیتها به دست آمدهباشد.[۵۰]
در سستکره، تعادل میان دما و فشار به گونهای است که سنگها دارای استحکام کمی باشند. در گوشته،امواج لرزهای سرعت و شتاب سستکره را میکاهند تا بتوانند از آن بگذرند و به این دلیل، سستکره را با «شتاب کم» نیز میشناسند. این ویژگی نشان میدهد که سستکره از سنگهای نیمه گداخته ساختهشده و مانند مادهای است که از ذرات جامدی ساخته شدهاست که در میان آنها فضاهای مایع وجود دارد.[۵۱]
بخش مرکزی زمین هستهاست. هستهٔ زمین دارای دو بخش است: هسته درونی و هسته بیرونی. هسته داخلی به دلیل فشار بسیار زیاد جامد و هسته خارجی، مایع است. قطر آن ۲۵۶۰ کیلومتر و دمای آن ۸۰۰ درجه سانتی گراد است. فاصله آن از سطح زمین ۶۳۳۶ کیلومتر است. مواد هسته به علت فشار زیادی که بر آن وارد میشود بسیار متراکم تراز سایر اجزای زمین است. هسته بیشتر از آهن و نیکل تشکیل شدهاست.[۵۲]
هستهٔ بیرونی زمین از ژرفای ۲٬۸۹۰ کیلومتری (۱٬۸۰۶ مایلی) آغاز شده و تا ژرفای ۵٬۱۵۰ کیلومتری (۳٬۲۱۹ مایلی) زمین ادامه مییابد و ۳۰٫۸ درصد از جرم زمین را شامل میشود[۳۰] و در حال حرکت است.[۵۲] در ژرفای حدود ۲٬۸۸۰ کیلومتری (۱٬۸۰۰ مایلی)، ساختار درونی زمین بهطور ناگهانی از سنگهای جامد گوشته به چرخش آهن مذاب هستهٔ بیرونی تغییر میکند.[۵۳] دمای هستهٔ بیرونی به اندازهای زیاد است که فلزات را در این لایه به شکل مایع درآوردهاست و این لایه از فلزات ذوبشدهٔآهن ونیکل ساخته شدهاست.[۵۴] آهن و نیکل دو فلز مهم هستند که در همه جای کرهٔ زمین یافت میشوند (در سطح زمین به حالت جامد یافت میشوند) که این فلزاتآلیاژ (مخلوطی از عناصر فلزی) بسیار گرمی در هستهٔ بیرونی میسازند که دمای آن حدود °۴٬۰۰۰ تا °۵٬۰۰۰ سانتیگراد است.[۵۲] علاوه بر آهن و نیکل، مقدار چشمگیریگوگرد نیز در این لایه وجود دارد.[۵۵]
از آن جا که زمین، توپی فلزی (هسته) در وسط خود دارد، همهٔ این سیارهمغناطیسی است و دانشمندان بر این باورند که هستهٔ بیرونی همان چیزی است کهمیدان مغناطیسی زمین را کنترل میکند. میدان مغناطیسی زمین مانند یک حباب عمل میکند و از زمین در برابر ذرات باردار شناور پیرامون منظومهٔ خورشیدی مانند ذرات بارداری که از خورشید میآیند، محافظت میکند.[۵۲]
هستهٔ درونی زمین از حدود ۶٬۶۴۰ کیلومتر (۴٬۰۰۰ مایل) زیر پوسته آغاز شده و حدود ۱٬۲۸۰ کیلومتر (۸۰۰ مایل) ادامه مییابد. در هستهٔ زمین، دما و فشار به اندازهای زیاد است[۵۶] (دمای °۶٬۰۰۰ سانتیگراد[۵۷][ب] و فشار ۴۵٬۰۰۰پوند بر اینچ مربع) که فلزات فشرده میشوند و میتوانند مانند یک مایع حرکتکنند و در جاهایی که به شکل جامد هستند، وادار به لرزش هستند.[۵۶]
هستهٔ درونی عمدتاً از آهن ساخته شدهاست. اگرچه دما در هستهٔ درونی بسیار زیاد است، اما به دلیل فشار بسیار زمین، آهن نمیتواند ذوب شود و جنس هستهٔ درونی جامد است. هسته بهطور منظم در حال حرکت است و میچرخد و دانشمندان بر این باورند که هستهٔ درونی سریعتر از بقیهٔ بخشهای زمین میچرخد.[۵۲]
تاکنون هر آنچه که دربارهٔ هستهٔ درونی زمین مشخص شدهاست، از مطالعات ردیابیامواج لرزهای (امواجی که از سطح زمین به درون زمین رفتهاند) به دست آمدهاست. این مطالعات نشان دادهاند که سفر به هستهٔ درونی از هر راستایی یکسان نیست و این نشان میدهد که جاهای مختلف هستهٔ درونی نیز یکسان نیست.[۵۸]
با توجه به برخی از بررسیهای اخیر، شماری از فیزیکدانان ترجیح دادهاند هستهٔ داخلی زمین را نه به عنوان یک جامد، بلکه به عنوان یک «پلاسما با رفتاری جامدگونه» بدانند.[۵۹]
در دانشمکانیک،گرانش نیرویی جهانی است که همهٔ مواد را جذب میکند. این نیرو تا حد زیادی ضعیفترین نیروی شناختهشده درطبیعت است که هیچ نقشی در تعیین ویژگیهای درونی مواد ندارد. از سوی دیگر، این نیرومدارسیاراتمنظومهٔ خورشیدی را کنترل میکند و در جاهای دیگر، ساختارستارگان،کهکشانها و کلکیهان را حفظ میکند. بر روی زمین، همهٔ اجسام دارای وزن هستند و متناسب با جرم آن اجسام، زمین بر روی آنها نیروی گرانش اعمال میکند.[۶۰]
در آغاز سدهٔ شانزدهم میلادی،ستارهشناسانی مانندگالیلئو گالیله وتیکو براهه کشف کردند که زمین و سیارات دیگر به دور خورشید میچرخند ویوهانس کپلر[پ ۲۸] نشان داد که سیارات در یک مدار بیضیشکل (نه دایرهای شکل) به دور خورشید میچرخند. اما سؤال این بود که چرا سیارات در مداری بیضیشکل به دور خورشید میچرخند و سرانجامآیزاک نیوتن گرانش زمین را کشف کرد. افسانهای میگوید که وقتی نیوتن دید که سیبی در حال افتادن است، دربارهٔ نیروهای طبیعت به فکر افتاد و متوجهشد که نیرویی باید وجود داشتهباشد که بر روی سیب در حال سقوط اثر بگذارد؛ در غیر این صورت، سیب شروع به حرکت نمیکند. او همچنین متوجهشد که ماه در مداری دور از زمین به دور زمین میچرخد و اگر نیرویی وجود نداشت، ماه به سمت زمین سقوط میکرد؛ در حالی که ماه تحت نیروی گرانش زمین به دور زمین میچرخد. سرانجام نیوتن این نیرو را گرانش نامید و مشخص کرد کهنیروهای گرانشی میان همهٔ اجرام وجود دارد.[۶۱]
مقدار گرانش زمین ثابت نیست و همراه با امتداد سطح زمین، ارتفاع زمین و حتی زمان تغییر میکند، اما برای سادگی از گرانش استاندار زمین استفاده میشود. گرانش استاندارد زمین برابر با ۹/۸۰۶۶۵ متر بر مجذور ثانیه (m/s۲) یا ۳۲/۱۷۴۰ فوت بر مجذور ثانیه (ft/s۲) است. این مقدار، گرانش متوسط در °۴۵عرض جغرافیایی در سطح دریاست و در محاسبات مهندسی نیز استفاده میشود. مقدار گرانش در سطح زمین به دلایلی متفاوت است:[۶۲]
چرخش زمین: چرخش زمین نیرویی را که پا احساس میکند، کاهش میدهد؛ بنابراین، انسان احساس میکند که در خط استوا سبکتر از قطبهای زمین است. چرخش زمین حدود ۰٫۰۳± متر بر مجذور ثانیه بر گرانش اثر میگذارد.
ارتفاع از سطح دریا: در ارتفاعات بالاتر، چون اجسام دورتر از مرکز زمین هستند، گرانش زمین بر آنها کمتر است؛ به طوری که در ارتفاع حدود ۱٬۰۰۰ متر، گرانش زمین بر اجسام حدود ۰٫۰۰۰۱ متر بر مجذور ثانیه کاهش مییابد.
تفاوت جرم: گرانش تابع جرم است و چونتوده هوا یکنواخت نیست، گرانش نیز متغیر است. اندازهگیریهای انجامشدهشان میدهد که جرم حدود ۰٫۰۰۰۶± متر بر مجذور ثانیه بر مقدار گرانش (نسبت به وزن طبیعی) اثر میگذارد.
جزر و مد: تغییرات جزر و مدی (با توجه به کشش گرانشی خورشید و ماه) منجر به تغییر حدود ۰٫۰۰۰۰۰۳± متر بر مجذور ثانیه در گرانش میشود.
با افزایش ژرفای زمین، دما و فشار زمین نیز افزایش مییابد.[۶۳] به طوری که با افزایش یک کیلومتر ژرفای زمین، دما °۲۵ سانتیگراد و فشار حدود ۲۵اتمسفر[پ] افزایش مییابد.[۶۴] عامل این افزایش فشار و دما، وزن لایههای زمین است و فشار و دما حالت لایههای زمین را مشخص میکند.[۶۵]
در نزدیکی سطح زمین، فشار و دما کم است. برآورد شدهاست که دمای مرکز زمین حدود °۴٬۰۰۰ تا °۷٬۰۰۰ سانتیگراد و به اندازهٔ دمای سطح خورشید است. در این دما، سنگ و آهن به صورت جامد باقی میمانند. در ژرفای ۵۰ کیلومتری، میزان فشار نزدیک به ۲۰۰٬۰۰۰ پوند بر اینچ مربع است. در حالی که میزان فشار معمولی در لاستیک خودروها، حدود ۳۵ پوند بر اینچ مربع است. قراردادن فشار ۲۰۰٬۰۰۰ پوند بر اینچ مربع در لاستیک خودرو، موجب ترکیدن لاستیک و تبدیل آن به قطعات بسیار کوچک میشود.[۶۶] در پوسته، صفحات زمینساختی معمولاً به صورت هموار حرکت میکنند، اما گاهی به یکدیگر برخورد میکنند و فشار حاصل میشود و زمینلرزه روی میدهد.[۶۷]
جرم زمین برابر با ۵٬۹۷۲٬۱۹۰٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ کیلوگرم و بانماد علمی ۱۰۲۴×۵٬۹۷۲۲ کیلوگرم است.[۲۸] زمین تنها جرم بخشی از اجرام دیگر منظومهٔ شمسی را دارد؛ برای نمونه، جرم خورشید ۳۳۳٬۰۰۰ بار و جرمسیارهٔ برجیس ۳۱۸ بار بیشتر از زمین است. اجرام دیگری نیز در منظومهٔ شمسی وجود دارند که بخشی از جرم زمین را دارند؛ برای نمونه،سیارهٔ بهرام تنها ۱۱ درصد جرم زمین را دارد.[۶۸]
مقایسهٔ زمین با سیارات درونی دیگر سامانهٔ خورشیدی. از راست به چپ:بهرام، زمین، ناهید، تیر.
حجم زمین برابر با ۱٬۰۸۳٬۲۰۶٬۹۱۶٬۸۴۶ کیلومتر مکعب (۲۵۹٬۸۷۵٬۱۵۹٬۵۳۲ مایل مکعب) و با نماد علمی ۱۰۱۲×۱٫۰۸۳۲۱ کیلومتر مکعب است.[۲۸] زمین بزرگترین سیاره از میان چهارسیارهٔ درونی است؛ هر چند که در مقایسه باغولهای گازی بسیار کوچک است.سیارهٔ تیر کوچکترین سیارهٔ منظومهٔ شمسی است و حجم آن برابر با ۵/۴ درصد حجم زمین است. حجمسیارهٔ ناهید برابر با ۸۶ درصد حجم زمین است و حجم این سیاره بیش از هر سیارهٔ دیگری به زمین نزدیک است. حجم سیارهٔ بهرام برابر با ۱۵ درصد حجم زمین است و میتوان بیش از شش سیاره به اندازهٔ مریخ را درون زمین جای داد. سیارهٔ برجیس بزرگترین سیارهٔ منظومهٔ شمسی است و میتوان ۱۳۲۱ سیاره به اندازهٔ زمین را درون آن جای داد.سیارهٔ کیوان نیز دومین سیارهٔ بزرگ منظومهٔ شمسی است و میتوان ۷۶۴ سیاره به اندازهٔ زمین را درون آن جای داد.[۶۹]
چگالی زمین برابر با ۵٫۵۱۳ گرم بر سانتیمتر مکعب است.[۲۸] این عدد، چگالی متوسط همهٔ مواد در زمین است و این سیاره چگالترین سیاره در منظومهٔ شمسی است. اگر فشردهسازی گرانشی که عامل چگال بودن زمین است، وجود نداشت، سیارهٔ تیر که دومین سیارهٔ چگال منظومهٔ شمسی است، چگالترین سیارهٔ این منظومه میشد. چگالی زمین با تقسیم جرم زمین بر حجم آن محاسبه و سپس از کیلوگرم بر کیلومتر مکعب (kg/km3) به گرم بر سانتیمتر مکعب (g/cm3) ساده میشود.[۷۰]
زمینلرزه: هر لرزش ناگهانی زمین ناشی از عبور امواج لرزهای از میان سنگهای زمین است. هنگامی که انرژی در پوستهٔ زمین ذخیره میشود، امواج لرزهای تولید میشود. این امواج در اثر آزاد شدن، بر سنگهای زمین فشار میآورند و در اثر شکستی و لغزش این سنگها، زمینلرزه رخ میدهد. زمینلرزه اغلب در امتدادگسلهای زمینشناسی رخ میدهد. بزرگترین خطوطهای گسل زمین در حاشیه و کنارهٔ بشقابهای زمینساختی وجود دارد.[۷۱]
سونامی: معمولاً توسط یک زمینلرزه یا لغزش زیر آبی و ساحلی یا فوران آتشفشان رخ میدهد و شامل امواج فاجعهبار اقیانوسی است. پس از رخدادن زمینلرزه یا برخی پدیدههای طبیعی دیگر، امواج نوسانی سادهای بر روی سطح اقیانوسها شکل میگیرد و گسترش مییابد. سرعت سونامی در آبهای عمیق میتواند تا ۸۰۰کیلومتر بر ساعت (۵۰۰ کیلومتر بر ساعت) برسد.طول موج این امواج حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر (۶۰۰ تا ۱۲۰ مایل) و دامنهٔ (ارتفاع) آنها ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر (۱ تا ۲ فوت) و دورهٔ آن از ۵ دقیقه تا بیش از ۱ ساعت است.[۷۲]
سیل: بالا آمدن آب بر روی زمین به ویژه زمین خشک است، مانند این که رودخانهدشتی را غرق میکند و یکدشت سیلابی پدید میآورد.[۷۳]
آتشفشان:فوران و بیرون ریختنگدازه و سنگهای گداخته در پوستهٔ زمین است. با این که فورانهای آتشفشانی جذاب و تماشایی هستند، میتواند جان و مال مردم را به ویژه در مناطق پرجمعیت جهان بگیرد. گاهی با آغاز تجمعتفتال (ماگما) در مخازن نزدیک سطح زمین و پیش از بیرون ریختن از زمین، ممکناست زمینلرزههای کوچکی رخدهد.[۷۴]
زمینشناسی اقتصادی نظم و انضباط علمی در رابطه با توزیعذخایر معدنی، ملاحظات بازاریابی و ارزیابی ذخایر در دسترس است. معاملات زمینشناسی اقتصادی شامل معاملاتکانیهایفلزی،سوخت سنگوارهای (مانندنفت،گاز طبیعی وزغال سنگ) و مواد دیگری مانندنمک،گچ و سنگ ساختمان است که ارزش تجاری داشتهباشند. اصول و روشهایی در زمینههای مختلف دانشها و علومزمینشناسی به ویژهژئوفیزیک،زمینشناسی ساختاری وچینهشناسی اعمال میشود. هدف اصلی این اصول و روشها، راهنمایی اکتشاف کانیها و کمک معادن بهاقتصاد است. کارشناسان و متخصصان زمینشناسی اقتصادی اغلب در استخراج کانیها کمک میکنند.[۷۵]