زندانی سیاسی به کسی گفته می‌شود که در چارچوب قانون، فعالیت سیاسی انجام داده باشد اما به دلیل مغایرت فعالیت‌های وی با خواست حکومت در زندان باشد. زندانی سیاسی فردی است که به دلیل فعالیت سیاسی خود زندانی می‌شود. جرم سیاسی عموماً دلیل رسمی بازداشت زندانی نیست.
اگر شخصی برخلاف قانون عمل کند و با زیر پا گذاشتن قوانین به فعالیت سیاسی پرداخته باشدمجرم سیاسی محسوب می‌شود. برخورداری زندانی سیاسی از محاکمه علنی با حضورهیئت منصفه در قانون اساسی تصریح شده است.[۱]
هیچ تعریف حقوقی شناخته شده بین‌المللی از این مفهوم وجود ندارد، اگرچه تعاریف مشابه متعددی توسط سازمان‌ها و محققان مختلف ارائه شده است، و اجماع عمومی بین محققان وجود دارد که می‌گوید: «افرادی که توسط نظام‌های حقوقی، تحریم یا توسط حکومت‌های سیاسی، و بدون دلیل نقض قضایی و قوانین آن کشورها، زندانی شده‌اند، زندانی سیاسی هستند.» گفته می‌شود که زندانیان سیاسی عموماً به خاطر افکار و عقایدشان زندانی می‌شوند.[۲]
عنوان «زندانی سیاسی» عموماً بر اساس اعلامیه‌های سازمان‌های غیردولتی مانند عفو بین‌الملل و به صورت موردی به افراد اعطا می‌شود. در حالی که چنین وضعیتی اغلب به‌طور گسترده توسط افکار عمومی بین‌المللی به رسمیت شناخته می‌شود، اغلب توسط دولت‌های متهم به نگهداری زندانیان سیاسی، که تمایل به انکار هرگونه سوگیری در سیستم‌های قضایی خود دارند، رد می‌شود.[۲][۳]
سقراط، فیلسوفیونان باستان، احتمالاً اولین زندانی سیاسی شناخته شده است. او به اتهام «مسموم کردن» اذهان جوانان یونانی از طریق انتقاد خود از جامعه آتن و حاکمان آن زندانی شد.[۴]مسیحیان اولیه از جملهعیسی مسیح وسنت پیتر نیز چنین توصیف شده‌اند.[۵]
ظهور زندانیان سیاسی مدرن مصادف با یک دوره پنجاه ساله (دهه ۱۸۶۰–۱۹۱۰) است که طی آن جنبش‌های سیاسی مدرن در سراسر جهان توسعه یافتند. در چنین دوره‌ای، ظهور جنبش‌های سیاسی و اجتماعی، دولت‌ها را وادار کرد تا واکنش‌های تندی را به این گونه جنبش‌ها داشته باشند.[۵]
درایالات متحده آمریکا، اصطلاح زندانی سیاسی در طول مبارزات حقوق مدنی اواسط قرن بیستم مورد استفاده قرار گرفت و گهگاه به افرادی مانندرزا پارکس یامارتین لوتر کینگ جونیور اطلاق شد و بعداً برای افرادی که به دلیل اعتراض به دخالت ایالات متحده درجنگ ویتنام، زندانی شدند، استفاده شد.[۷][۴] در ایالات متحده، فعالان آفریقایی-آمریکایی زیادی همچونبنجامین چاویس زندانی شدند که به عنوان زندانی سیاسی شناخته می‌شوند.[۸][۹]
گروه‌های حقوق بشری گزارش کرده‌اند که حدود ۶۰ هزار نفر زندانی سیاسی درمصر وجود دارند.[۱۰] پس از کودتای شکل گرفته درترکیه در سال ۲۰۱۶، بیش از ۷۷ هزار نفر به‌طور رسمی دستگیر شدند که برخی نهادهای حقوق‌بشری به آنها عنوان زندانی سیاسی داده‌اند.[۱۱] بسیاری از قربانیان نسل‌کشیکامبوج به عنوان زندانیان سیاسی توصیف شده‌اند.[۴] کشورهایی مثلایران منکر وجود زندانی سیاسی در زندان‌های خود هستند.[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵] اما دیگر کشورها، این کشورها را به داشتن سابقه چندین ساله در حبس زندانیان به خاطر گرایش‌های سیاسی متهم کرده‌اند.[۱۶][۱۷]
زندانیان سیاسی گاهی خاطراتی از تجربیات و بینش‌های حاصل از دوران زندان خود می‌نویسند. برخی از این خاطرات به متون سیاسی مهم تبدیل شده‌اند. به عنوان مثال، «نامه ای از زندان شهر بیرمنگام» به عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی نوشته شده توسط یک زندانی سیاسی مدرن توصیف شده است.[۱۸]بهمن احمدی امویی، زندانی سیاسی ایرانی، کتاب «زندگی در زندان اوین و رجایی شهر» را به عنوان خاطرات خود از دوران حبسش در بین سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ منتشر کرده است.[۱۹]
برتراند راسل به دلیل مخالفت با جنگ جهانی اول به مدت شش ماه توسط دولت بریتانیا زندانی شد.[۲۰]
آلوارو کونهال، رهبر سابق طرفدار شوروی حزب کمونیست پرتغال (او سه بار به دلیل مخالفت سرسختانه با دیکتاتوری پرتغال و همچنین به دلیل اعتقادات سیاسی خود به زندان افتاد)[۲۱]
آنگ سان سوچی، رهبری اپوزیسیون لیگ ملی برای رسیدن به دموکراسی را بر عهده داشت که در انتخابات عمومی سال ۱۹۹۰ پیروز شد. او از ۲۱ سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ به مدت ۱۵ سال زندانی یا در حبس خانگی بود.[۲۲] او در سال ۲۰۲۱ توسط ارتش میانمار در یک کودتا به زندان افتاد. از اوت ۲۰۲۲، او در سلول انفرادی در حال گذراندن حکم ۱۷ ساله پس از یک سری محاکمه‌های مخفیانه نگهداری می‌شود.[۲۳]
نلسون ماندلا از سال ۱۹۶۳ تا ۱۹۹۰ در آفریقای جنوبی به دلیل فعالیت‌های ضد آپارتاید و سازماندهی حملات به چندین هدف دولتی زندانی بود.[۳۰]
جواهر لعل نهرو، فعال سیاسی، دولتمرد و اولین نخست‌وزیر هند (۱۹۴۸–۱۹۶۳) چندین بار به دلیل فعالیت‌های ملی گرایانه خود علیهراج بریتانیا زندانی شد و در مجموع بیش از ۹ سال در حبس بود.[۳۱]
پنج‌شنبه ۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ سازمانگزارشگران بدون مرز از سازمان ملل خواست «با اقدامی فوری، جمهوری اسلامی را به رعایت الزاماتحقوق بین‌المللی ناظر بر رفتار با زندانیان وادار کند».[۳۲][۳۳]
↑Cunha, Adelino (2020).Álvaro Cunhal: Retrato Pessoal E Íntimo(به پرتغالی). Desassossego.ISBN9789898892706.
↑"Top 10 Political Prisoners".TIME. 15 August 2010. Archived fromthe original on 12 October 2010. Retrieved1 January 2011.Full List FREEDOM FIGHTERS: Aung San Suu Kyi, Nelson Mandela, Mohandas Gandhi, Martin Luther King Jr. , Andrei Sakharov, Vaclav Havel, Akbar Ganji, Benigno Aquino Jr. , Ho Chi Minh
↑Weaver, Mary Anne (2003).Pakistan: In the Shadow of Jihad and Afghanistan.Macmillan Publishers. p. 73.Benazir Bhutto... was under house arrest at the time of her father's death; Zia made her a political prisoner for four years
↑Kim, Jack (18 August 2009)."Former South Korean leader Kim Dae-jung dies".Reuters.Seoul. Retrieved1 January 2011.The former political prisoner, once sentenced to death under one of the country's early military rulers whom he relentlessly opposed, was elected South Korea's president in December 1997 on his fourth attempt.
