سومری از هزارهٔ چهارم پیش از میلاد به عنوانزبان گفتاری به‌کار می‌رفت تا این‌که در اوایل هزارهٔ دوم پ.م. رفته‌رفتهزبان اکدی که از خانوادهزبان‌های سامی است، به عنوان زبان گفتاری جانشین آن شد. از نظر گونه شناختی این زبان بازبان‌های سامی فرق دارد.
با این حال، استفاده از سومری برای نوشتار (امور تشریفاتی و مذهبی) تا سدهٔ نخست ق.م. ادامه یافت. از آن پس تا سدهٔ ۱۹ میلادی و کشف رمز به دست زبانشناسان و دانشمندان غربی این زبان و یادگار آن به دست فراموشی سپرده شد. روابط دستوری در این زبان با «وند» هایی که به فعل اضافه می‌شوند تعیین می‌گردد و قیدها نیز به صورت «پی‌بست» در جمله می‌آیند. این پی‌بست‌ها به وسیلهٔ پیشوندهای متصل به فعل ارجاع داده می‌شوند. همچنین روابط دستوری در این زبان،کُنایی (ارگاتیو) و گسسته است و از این جهت، در ساختارهای کنایی بهترین بازدهی را دارد و در ساختارهای فاعلی-مفعولی بازدهی کمتری دارد.[۱۲]
تاریخ سومری مکتوب را می‌توان به چند دوره تقسیم کرد:[۱۳][۱۴][۱۵]
سومری باستانی – ق. ۲۹۰۰ قبل از میلاد تا حدود ۲۶۰۰ قبل از میلاد
سومری قدیمی یا کلاسیک - ج. ۲۶۰۰ قبل از میلاد تا قرن ۲۱۰۰ قبل از میلاد
نو سومری – ج. ۲۱۰۰ قبل از میلاد تا قرن ۱۷۰۰ قبل از میلاد
پسا سومری – پس از پ. ۱۷۰۰ پیش از میلاد
سومری باستانی نخستین مرحله کتیبه‌های با محتوای زبانی است که از دوره سلسله اولیه از حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد تا ۲۶۰۰ پیش از میلاد به مدت سیصد سال آغاز می‌شود. این دوره پس از پیشا ادبی، که تقریباً از ۳۳۰۰ پیش از میلاد تا ۲۹۰۰ پیش از میلاد را در بر می‌گیرد، می‌شود.
اصطلاح «پسا سومری» به معنای زمانی است که این زبان قبلاً منقرض شده بود و توسط بین‌النهرینی‌ها تنها به عنوان یکزبان مذهبی وکلاسیک برای اهداف مذهبی، هنری و علمی حفظ شده بود. تاریخ انقراض به‌طور سنتی تقریباً به پایان سلسله سوم اور، آخرین ایالت عمدتا سومری در بین‌النهرین، در حدود ۲۰۰۰ پیش از میلاد می‌رسد. با این حال، این تاریخ بسیار تقریبی است، زیرا بسیاری از محققان ادعا کرده‌اند که سومری قبلاً در اوایل سده مرده یا در حال مرگ بوده است یعنی ۲۱۰۰ پیش از میلاد، در آغاز دوره اور سوم و دیگران باور دارند که سومری به عنوان یک زبان گفتاری در بخش کوچکی از بین‌النهرین جنوبی (نیپور و پیرامون آن) تا اواخر ۱۷۰۰ پیش از میلاد ادامه داشته. وضعیت زبان سومری میان سال‌های ۲۰۰۰ تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد هر چه باشد، از آن زمان است که شمار بسیاری از متون ادبی و فهرست‌های واژگانی دوزبانه سومری-اکدی، به‌ویژه از مکتب کتاب‌نویس نیپور باقی مانده است. اسناد مکتب سومری از سلسله دریایی در تل خیبر در جنوب عراق یافت شد که برخی از آنها حاوی نام‌های سالی از دوران سلطنت پادشاهی با نام تاج و تخت سومری Aya-dara-galama است.[۱۶]
سومری امروزه یک زبان ایزوله محسوب می‌شود.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰] سومریزبانی پیوندی است و از زمان رمزگشایی آن موضوع وابستگی زبان سومری به طیف گسترده‌ای اززبان‌های پیوندی و غیرپیوندی دیگر بسیار بحث‌برانگیز بوده است؛ ولی به‌طورکلی پذیرفته شده است که زبانی جدا از دیگر زبان‌ها بوده است. سومری، به‌عنوان کهن‌ترینزبان نوشتاری، اعتبار ویژه‌ای دارد و به همین دلیل گاهی یک پیش‌زمینهٔ ملی و ناسیونالیستی و لذت اثبات دارد که به‌دلیل اثبات‌ناپذیری تقریباً درمیان زبانشناسان هیچ پشتوانه‌ای ندارد.[۲۱] برخی از خانواده زبان‌هایی که جهت خویشاوندی با سومری تاکنون مطرح شده‌اند:
I.1-7:انلیل پادشاه تمام سرزمین‌ها، پدر همه خدایان، با فرمان استوار خویش، مرز بین نینگیرسو و شارا را ثابت نمود.
۸–۱۲:مسلیم شاه کیش، به دستور ایشتاران، این زمین را اندازه می‌گیرد و یک سنگ (مرز) در اینجا بنا می‌کند.
۱۳–۱۷:اوش، فرمانروای اوما، مغرورانه عمل کرد.
۱۸–۱۹:او از سنگ (مرز) تجاوز کرد
۲۰–۲۱:و به سمت دشت لاگاش رژه رفتند.
۲۲–۲۷:نینگیرسو، جنگجوی انلیل، در دستور عادلانه خود، با اوما جنگ کرد.
۲۸–۲۹:به دستور انلیل او میدان نبرد خویش را به بیشتر از این گسترش داد.
۳۰–۳۱:و انباشته شد تپه‌های تدفین برای این در دشت
۳۲–۴۲:اناتوم فرمانده لاگاش، عموی انتمنا، فرمانده لاگاش، مرز را با انکاله ثابت کرد، فرمانده اوما.
II.1-3a:کانال (مرز) را از کانال نن به گودنا گسترش داد.
نامه فرستاده شده توسط راهب اعظم لوانا به شاهلاگاش (شاید اواکاگینا) اطلاعاتی از مرگ پسرش در جنگ در ۲۴۰۰ سال پیش از میلاد یافت شده در تلوح (گیرسو باستان)
3b: و ۱۲۹۰ متر از از جبهه نیگورسو به سمت اوما رفت.
3c:و آن را به عنوان یک منطقه بی صاحب بنیان گذاشت.
۴–۵:در کانال او سنگ (مرز جدید) محاط کرد.
۶–۸:او تعمیر کرد سنگ (مرز) را در مسیلیم.
۹–۱۰:او از دشت اوما رد نشد.
۱۱–۱۸:در کناره نینگیرسو او، او زیارتگاهی برای انلی ساخت، یک زیارتگاه نینهورساگ، یک زیارگاه نینگیرسو و یک زیارتگاه اوت.
↑Gábor Zólyomi, An introduction to the grammar of Sumerian, p1
↑John Hayes, University of California, Berkeley "Sumerian" 2nd printing June 1999, Languages of the World/Materials 68,LINCOM EUROPA, Paul-Preuss-Str. 25, D-80995 Muenchen, Germany.
↑THUREAU-DANGIN, F. (1911). "Notes Assyriologiques".Revue d'Assyriologie et d'archéologie orientale.8 (3): 138–141.ISSN0373-6032.JSTOR23284567.
↑Hallo, William W. , "On the Antiquity of Sumerian Literature", Journal of the American Oriental Society, vol. 83, no. 2, pp. 167–76, 1962
↑[۱]بایگانی‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۳ توسطWayback Machine Eleanor Robson, Information Flows in Rural Babylonia c. 1500 BC, in C. Johnston (ed.), The Concept of the Book: the Production, Progression and Dissemination of Information, London: Institute of English Studies/School of Advanced Study, January 2019شابک۹۷۸−۰−۹۹۲۷۲۵۷−۴−۷
↑Piotr Michalowski, "Sumerian,"The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages." Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge University Press). Pages 19-59
↑John Haywood,The Penguin Historical Atlas of Ancient Civilizations, Penguin Books, London, ç2005, p.28
↑Piotr Michalowski, "Sumerian," The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages (2004, Cambridge), pg. 22
↑Bomhard, Allan R. & PJ Hopper (1984) "Toward Proto-Nostratic: a new approach to the comparison of Proto-Indo-European and Proto-Afroasiatic" (Current Issues in Linguistic Theory, 27)
↑Ruhlen, Merritt.The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue. John Wiley & Sons, Inc: New York, 1994. p. 143
↑Jan Braun, "SUMERIAN AND TIBETO-BURMAN, Additional Studies", Wydawnictwo Agade, Warszawa, 2004,ISBN83-87111-32-5.
↑DIAKONOFF, Igor M. , 1997. "External Connections of the Sumerian Language." Mother Tongue 3: 54-63.
↑۲۸٫۰۲۸٫۱Simo Parpola, “Sumerian: A Uralic language” in Language in the Ancient Near East. Compte rendu de la 53e Rencontre Assyriologique Internationale, Moscow. , July 23, 2007 (work in process)
↑Gostony, C. G. 1975: Dictionnaire d'étymologie sumérienne et grammaire comparée. Paris.
↑Høyrup, Jens 1998: “Sumerian: The descendant of a proto-historical creole? An alternative approach to the Sumerian problem” in Published: AIΩN. Annali del Dipartimento di Studi del Mondo Classico e del Mediterraneo Antico. Sezione linguistica. Istituto Universitario Orientale, Napoli 14 (1992; publ. 1994), 21–72, Figs. 1–3.
↑Whittaker, Gordon (2008)."The Case for Euphratic"(PDF).Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences. Tbilisi.2 (3): 156–168. Archived fromthe original(PDF) on 9 February 2013. Retrieved11 December 2012.
