زبان تِلوگو یازبان تِلُگو (تِلوگویی، تِلُگویی) (తెలుగు - Telugu) یکی اززبان‌های دراویدی است. بر اساس سرشماری سال ۲۰۰۱، زبان تِلوگویی با ۷۴ میلیون گویشور، سومین زبان بومی پرشمار درهند و پانزدهمین زبان پرگویشور در جهان است.[۴] این زبان با خط ویژهٔ خود نوشته می‌شود و ادبیات کهنی از سده‌های میانه دارد.
زبان تلوگو به‌طور عمده در ایالتآندرا پرادش، واقع در جنوب‌شرقی هند تکلم می‌شود. این زبان، گسترده‌ترین زبان از میان چهار زبان مهم دراویدی در جنوبهند محسوب می‌شود. در قانون اساسی هند، هریک از این چهار زبان به عنوان یک زبان ایالتی به رسمیت شناخته شده‌است.الفبای تلوگویی شباهت بسیار زیادی با زبانکندا دارد که هر دو از خط «گرانتا» نشأت گرفته‌اند که خود در قرن پنجم میلادی در هند پدیدار شد.[۵]
خانوادهٔزبان‌های دراویدی، که تلوگو به آن تعلق دارد، در جنوب هند و بخش‌هایی از شرق و مرکز شبه‌قاره رواج دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد این خانواده زبانی دست‌کم از هزارهٔ سوم پیش از میلاد در این منطقه حضور داشته و احتمالاً پیش از مهاجرتهندواروپایی‌‌ها در شمال هند، زبان‌های غالب شبه‌قاره بوده‌اند.
از نظر جایگاه جهانی، زبان‌های دراویدی شاخه‌ای مستقل در رده‌بندی زبان‌شناسی به شمار می‌آیند و هیچ ارتباط مستقیمی با خانواده‌های بزرگ دیگر مانند هندواروپایی یاآفروآسیایی ندارند. این استقلال باعث شده که برای زبان‌شناسان در شناخت تاریخ زبان‌ها و مهاجرت‌های انسانی اهمیت ویژه‌ای داشته باشند.
زبان تلوگو ساختاریپی‌بستی دارد، یعنی با افزودن پسوندهای گرامری، نقش‌های معنایی و نحوی جمله مشخص می‌شوند. ترتیب واژگان در جمله معمولاً فاعل–مفعول–فعل است. تلوگو آوای خوش‌آهنگی دارد و به همین دلیل در سنت ادبی هند به آن لقب «ایتالیایی شرق» داده‌اند. واژگان تلوگو از واژه‌های بومی دراویدی، و همچنین شمار زیادی واژه‌های وام‌گرفته از زبان‌های سانسکریت، فارسی و انگلیسی تشکیل شده‌اند.
ادبیات تلوگو پیشینه‌ای کهن دارد و از سده یازدهم میلادی شکل منظمی به خود گرفت. نخستین آثار مهم آن عمدتاً ترجمه‌ها و بازسرایی‌های حماسه‌های سانسکریت مانندرامایانا ومهاباراتا بودند که به زبان مردم کوچه و بازار آورده شدند. در دوره‌های بعد، به‌ویژه در دورهٔ سلطنتویشنووی‌ها و نیز در دوران پادشاهیقطب‌شاهیان، ادبیات تلوگو شکوفا شد و آثاری با مضامین دینی، عاشقانه، فلسفی و تاریخی پدید آمد. شاعران بزرگی چون نانّایا، تیکّانا، یرّاپراگادا و ویملاناتا از چهره‌های برجستهٔ ادبیات کلاسیک تلوگو هستند. امروزه نیز این زبان در حوزهٔ ادبیات، سینما، تئاتر و رسانه‌های هند نقش مهمی دارد.
گویشوران زبان تلوگو آن راTelugu یاTelugoo می‌نامند.[۶] شکل‌های قدیمی‌تر نام آن شاملTeluṅgu وTenuṅgu است.[۷]Tenugu از واژهٔپروتو-دراویدی*ten («جنوب») گرفته شده است[۸] که به معنای «مردمی که در جنوب/جهت جنوبی زندگی می‌کردند» (نسبت به مردمان سانسکریت وپراکرت‌زبان) بوده است. نامTelugu، سپس نتیجهٔ دگرگونی آوایی «n» به «l» در تلوگو است.[۹][۱۰]
باور رایج این است که واژهٔ تلوگو از «تریلینگا»یتریلینگا کشه‌تراها گرفته شده، یعنی سرزمینی که با سهلینگا احاطه شده و زادبوم تلوگو به شمار می‌رفته است. پی. چنچیا و بوجانگا رائو یادآور می‌شوند که آتاروانا آچاریا در سدهٔ ۱۳ میلادی دستور زبان تلوگو را نوشت و آن راتریلینگا شبدانوشاسانا (یادستور تریلینگا) نامید.[۱۱] با این حال، بیشتر پژوهشگران یادآور می‌شوند که دستور آتاروانا در اصلآتاروانا کاریکاوالی نام داشت.[۱۳]آپّا کاوی در سدهٔ ۱۷ میلادی آشکارا نوشت کهتلوگو ازتریلینگا گرفته شده است. پژوهشگرسی. پی. براون یادآور شد که این یک «باور عجیب» است زیرا پیشینیان آپا کاوی هیچ اطلاعی از چنین ریشه‌گیری نداشتند.[۱۴]
جورج آبراهام گریرسون و دیگر زبان‌شناسان در این ریشه‌گیری تردید دارند و بر این باورند کهتلوگو واژه‌ای قدیمی‌تر بوده وتریلینگا بایدسانسکریتی‌سازی بعدی آن باشد.[۱۵][۱۶] اگر چنین باشد، این ریشه‌گیری باید بسیار کهن بوده باشد زیراتری‌گلیفوم،تریلینگوم ومودوگالینگام در منابع یونانی باستان ثبت شده‌اند که آخری را می‌توان بازتابی تلوگویی از «تریلینگا» دانست.[۱۷]
زبان تلوگو، به‌عنوان زبانی دراویدی، ازنیا-دراویدی، یکزبان مادر، منشأ گرفته است.بازسازی زبان‌شناختی نشان می‌دهد که پروتو-دراویدی حدود هزارهٔ چهارم پیش از میلاد تکلم می‌شده است.[۱۸]زبان‌شناسی تطبیقی تأیید می‌کند که تلوگو به شاخهٔ دراویدی جنوبی-۲ (همچنین جنوب-مرکزی) تعلق دارد که شامل زبان‌های غیرنوشتاری مانندگوندی،کووی،کویا،پنگو،کوندا و ماندا نیز می‌شود.[۱۹]
پروتو-تلوگو نیا-زبانی بازسازی‌شده برای همهٔ گویش‌ها و سبک‌های تلوگو است.[۲۰] زبان‌شناس روسی میخائیل آندرانوف جدایی تلوگو را حدود ۱۰۰۰ پیش از میلاد قرار می‌دهد.[۲۲]
تاریخ زبانی تلوگو به دوره‌های زیر بخش‌بندی می‌شود:[۲۱]
تلوگوی پیشاتاریخی (حدود ۶۰۰ پیش از میلاد – ۲۰۰ پیش از میلاد)
تلوگوی کهن (۲۰۰ پیش از میلاد – ۱۰۰۰ میلادی)
تلوگوی میانه (۱۰۰۰–۱۶۰۰ میلادی)
تلوگوی امروزی (۱۶۰۰ تا امروز)
تلوگوی پیشاتاریخی (حدود ۶۰۰ پیش از میلاد – ۲۰۰ پیش از میلاد)
تلوگوی پیشاتاریخی با دوره‌ای در حدود ۶۰۰ پیش از میلاد یا حتی زودتر شناسایی می‌شود.[۲۳] این زبان به‌عنوان یکی از محافظه‌کارترین زبان‌های خانوادهٔ دراویدی بر پایهٔ ویژگی‌های زبانی در نظر گرفته می‌شود.[۲۴]
دورهٔ میان سدهٔ چهارم میلادی تا ۱۰۲۲ میلادی، دومین مرحلهٔ تاریخ تلوگو را پس از دورهٔآندرا ایکشواکو نشان می‌دهد. نخستین کتیبهٔ بلند به‌طور کامل به زبان تلوگو، متعلق به سال ۵۷۵ میلادی، به شاهرِناتی چودا به نام دهنونجایا نسبت داده شده و درناحیه کاداپا یافت شده است.[۳۰][۳۱][۳۲]
کتیبه‌های رناتی چوداها نشان‌دهندهٔ نخستین کاربرد زبان تلوگو برای ثبت داده‌های اداری، به‌ویژه وقف‌های ارضی، هستند. این کتیبه‌ها به‌روشنی اززبان سانسکریت متمایزند که در همان زمان برای امور دینی و ستایش ایزدان به‌کار می‌رفت. این ویژگی‌ها نشانه‌ای از استقلال زبانی و ادبی تلوگو در برابر سانسکریت به شمار می‌رود.[۳۳]
در این دوره، زبان تلوگو از مرحلهٔ صرفاً گفتاری به مرحلهٔ ثبت مکتوب گذر کرد. نخستین شعرهای دینی، سرودهای مردمی و سرآغاز ادبیات حماسی در این دوره شکل گرفتند. ویژگی بارز این دوره، حفظ ساختارهای کهن در کنار آغاز تغییرات صرفی و واجی بود.
این دوره زمان شکوفایی ادبیات تلوگو به شمار می‌رود. آثار برجسته‌ای در شعر، نثر و فلسفه در این زمان پدید آمدند. از مهم‌ترین متون می‌توان بهماهابهاراته تلوگو اثرنانایا بهاط (سدهٔ یازدهم میلادی) اشاره کرد که نخستین اثر حماسی بزرگ به زبان تلوگو است.[۳۴]
در این دوره زبان تلوگو دربارها و مراکز فرهنگی پادشاهی‌های آندرا و تامیل‌نادو را فرا گرفت و به زبان اصلی نگارش متون حماسی و دینی بدل شد. همچنین خط تلوگو در این زمان تثبیت شد.
از سدهٔ هفدهم به بعد، تلوگو به‌عنوان یک زبان ادبی تثبیت شد و آثار فراوانی در موضوعات دینی، عرفانی، فلسفی و تاریخی پدید آمدند.آپّا کاوی در همین دوره به نگارش دستور زبان پرداخت. در سده‌های بعد، با گسترش چاپ و آموزش نوین، زبان تلوگو به یکی از مهم‌ترین زبان‌های نوشتاری هند بدل شد.
در سدهٔ بیستم و بیست‌ویکم، تلوگو نه تنها در آندرا پرادش و تلنگانا، بلکه در جوامع مهاجر در سراسر جهان حضور دارد. این زبان امروزه بیش از ۸۰ میلیون گویشور دارد و یکی از بزرگ‌ترین زبان‌های دراویدی و رسمی هند به شمار می‌رود.[۳۵]
زبان تلوگو دارای دستگاه دستوری پیچیده‌ای است که ویژگی‌های زبان‌هایدراویدی را بازتاب می‌دهد. این زبانزبان پیوندی است و روابط نحوی و معنایی در آن بیشتر از طریق پسوندها و تکواژهای وابسته بیان می‌شود تا تغییر در ریشهٔ واژه.
ساختار جمله معمولاً به صورتنهاد–مفعول–فعل است و افعال به شدت صرف می‌شوند تا زمان، وجه و حالت را نشان دهند. اسم‌ها برای شمار (مفرد و جمع) و حالت‌های مختلف (مانند فاعلی، مفعولی، ابزاری و ملکی) صرف می‌شوند. نشانگرهای فاعلی مانند-ḍu و-mu در لهجه‌های کهن رایج بودند و هنوز در برخی گویش‌ها وجود دارند.[۳۶]
بخش عمدهٔ واژگان تلوگو از ریشه‌هایزبان پروتو-دراویدی است. با این حال، تأثیرزبان سانسکریت بسیار گسترده بوده و بسیاری از واژگان دینی، فلسفی و ادبی از آن گرفته شده‌اند. همچنینزبان فارسی وزبان اردو در دوره‌های اسلامی و سپسزبان انگلیسی در دورهٔ استعمار بریتانیا واژه‌های بسیاری را وارد تلوگو کرده‌اند.
ادبیات تلوگو یکی از کهن‌ترین و غنی‌ترین ادبیات‌های دراویدی است. نخستین اثر بزرگ شناخته‌شده در این زبان، ترجمهٔماهابهاراته توسطنانایا بهاط در سدهٔ یازدهم میلادی است. پس از او،تیکانا ویرا پرگادا این کار را ادامه دادند و سه‌گانهٔ «کوی‌تری» (سه شاعر بزرگ) را تشکیل دادند.[۳۷]
در سدهٔ شانزدهم، در دوران پادشاهیویجایاناگارا، ادبیات تلوگو به اوج شکوفایی رسید. شاعرانی چونتِنالی راماکریشنا وکوی‌تری موقو آثار برجسته‌ای آفریدند. در همین دوره آثار مذهبی و عاشقانه به زبان تلوگو نگاشته شد.
در سدهٔ نوزدهم، با تأثیرپذیری از استعمار انگلیس، گونه‌های جدیدی چون رمان و نمایشنامه به تلوگو وارد شد.کونداپور وِناکتاپا وگوپیچاند از پیشگامان این جریان بودند. در قرن بیستم، جنبش‌های ادبی مدرن و شعرهای اجتماعی و انقلابی پدید آمدند.
امروزه، تلوگو دارای صنعت نشر گسترده و سینمایی پویا (تالیوود) است که آثار ادبی و هنری فراوانی را در سطح ملی و بین‌المللی معرفی کرده است.
