آذری
آذری کهن
آذری Āzarī Āḏarī
زبان بومی در	ایران (ایران باستان)،جمهوری آذربایجان
قومیت	مردم آذری باستان
دوره	۱۱۰۰–۱۹۷۲[۱]
تبار	هندواروپایی هندو-ایرانی ایرانی باختری شمال غربی ۲ زبان تاتی تاتی-آذری آذری
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	هیچ کدام (mis)
گلاتولوگ	adha1238[۲]

زبان آذَری باستان یاپارسی آذَری یاپَهْلَوی آذَری زبانی است از خانوادهٔزبان‌های ایرانی غربی که در بخشآذربایجان (آتورپاتکان) وزنجان پیش از گسترشزبان ترکی رایج بوده است و امروزه گسترهٔ آن محدود شده است. بیشتر دانشمندانایران‌شناس، در بازگویی ریشهٔ تاریخی این زبان آن راآریایی دانسته که تاریخ‌دانان و جغرافی‌نویسان اسلامی نیز آن را «پارسی آذری»، «پهلوی آذری» و «آذری» خوانده‌اند. برخی زبان شناسان بر این باورند کهزبان‌های تاتی جنوبی در اطرافتاکستان مانند گویش‌هایهرزندی وکرنگانی، بازماندگان این زبان هستند. افزون بر این، زبان آذری باستان نزدیکی زیادی بازبان تالشی وزبان زازایی داشته است. هر دو زبانزازا وتالشی از بقایای آذری قدیم به‌شمار می‌روند.^[۳][۴]والتر هنینگ، زبان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی، نشان داد کههرزندی دارای بسیاری از ویژگی‌های زبانی مشترک باتالشی وزازا است و هرزندی را بینتالشی وزازا قرار داد.^[۵]

هر چند که مطالعه بر روی این زبان پیشینهٔ درازایی در نزد خاورشناسان غربی دارد، ولیاحمد کسروی نخستین پژوهش گسترده دربارهٔ آن را در ایران انجام داد. احمد کسروی، تاریخ‌نویس ایرانی، در کتابآذری یا زبان باستان آذربایجان نمونه‌هایی از این زبان و پیوند آن را با زبان تاتی نشان داد. زبان‌شناسان با اشاره به وجود زبان‌های تاتی وهرزنی در چندین روستایآذربایجان شرقی،اردبیل،نمین،خلخال (کلور)،عنبران،پیله‌رود ومین‌آباد آن‌ها را از بقایای آن زبان باستانی می‌داند. همچنین این زبان به زبان تالشی نزدیک است.^[۶]

زبان «آذری»، یکی از شاخه‌هایزبان پهلوی است که پس ازحملهٔ عرب‌ها و هجوماقوام ترک همچنان به زندگی خود ادامه داده است؛ ولی با پا گرفتن زبان ترکی در آن دیار، رفته‌رفته زبان «آذری» رو به سستی و فراموشیدگی نهاده است. گو این که هنوز در پاره‌ای از روستاها و بخش‌های آذربایجان نقشی و نشانی از آن باقی است.

امروزه نیز برخی زبان‌شناسان و پژوهشگران زبانی، نامِ آذری را به نامزبانِ تاتی ایران و لهجه‌های مختلف آن (لهجه‌هایهرزندی وکرینگانی در شمال غرب،شاهرودی،شالی،کجلی و … در خلخال وطارم،تاکستانی،ابراهیم‌آبادی،اشتهاردی و… در قزوین) ترجیح می‌دهند و در آثار خود، هنگام بررسیزبان تاتی ایران، به جای نام تاتی، از نام «آذری» به عنوان یکی اززبان‌های ایرانی شمال غربی استفاده می‌کنند.^[۷]

زبان آذری زبان باستانی سرزمینآذربایجان و زبانی از خانوادهزبان‌های هندوایرانی است و ارتباطی بازبان ترکی آذربایجانی ندارد.^[۸]

اشتراک گویش‌های مناطق یاد شده در یک دسته از ویژگی‌های آوایی و صوفی و نحوی. وابستگی آن‌ها را با شاخهٔ معینی از زبان‌های ایرانی شمال باختری مسلم می‌سازد. این شاخه را می‌توان ادامهٔزبان مادی باستان نامید.^[۹]

منابع مسلمانان که به زبان آذری باستان اشاره کرده‌اند:

1. کهن‌ترین منبع دربارهٔ زبان آذری باستانی قولابن ندیم است که درالفهرست نقل شده است. به گفتهٔ ابن ندیم زبانمردم آذربایجان پهلوی (الفهلویه) است منسوب به پهله (فهله) یعنی سرزمینی که شاملری واصفهان وهمدان وماه نهاوند و آذربایجان بوده است.^[۹] پهلوی در اینجا به معنایپارتی (اشکانیان) یا باقی‌ماندهٔ لهجهٔ پارتی درزاگرس مرکزی و شمالی است.^[۱۰]
2. همین گفتهٔابن مقفع راحمزهٔ اصفهانی (به نقلیاقوت حمودی) وخوارزمی نیز نقل کرده‌اند.^[۹]
3. مورخ دیگری که به این زبان بدون ذکر نام آن اشاره کردهبلاذُری است که کلمهٔ «حسان» به معنی «حائر» یعنی منزل و کاروانسرا را از کلام اهل آذربایجان نقل کرده است. این کلمه همان کلمهٔ «خان» به معنی کاروانسراست که در متون فارسی به کار رفته است.^[۹]
4. اما دومین مؤلفی که پس ازابن مقفع از کلمهٔ آذری یاد کردهیعقوبی است، که کتاب خود را در ۲۷۸ه‍.ق/۸۹۱م. تألیف کرده است. این مؤلف آذری (آذریّه) را به عنوان صفت در مورد مردم آذربایجان به کار برده است.^[۹]
5. مؤلف دیگری که از زبان آذری باستان نام بردهمسعودی (د ۳۴۶ه‍.ق/۹۵۷م) است که در ۳۱۴ه‍.ق/۹۲۶ ازتبریز دیدار کرده است. این مؤلف از میان زبان‌های ایرانی پهلوی، دری و آذری را ذکر کرده است که گویا به نظر او مهم‌ترین زبان‌ها و گویش‌های ایرانی بوده‌اند.^[۹]
6. پس ازمسعودی،حمزه اصفهانی (پس از ۳۵۰ه‍.ق/۹۶۱م) است که به نقل از یک ایرانی نومسلمان به نامزرتشت‌بن آذرخور معروف به ابوجعفر محمدبن مؤبد متوکلی در میان زبان‌های پنجگانهٔ ایرانی از زبان پهلوی یاد می‌کند و آن را منسوب به پهله می‌داند، که شامل ۵ شهر اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان است.^[۹]
7. مؤلف دیگری که بعد از حمزهٔ اصفهانی از زبان آذربایجان و ایرانی بودن آن سخن گفته است،ابواسحاق ابراهیم اصطخری است که کتاب خودالمسالک و الممالک را در پایان نیمهٔ اول سدهٔ ۴ه‍.ق/۱۰م نوشته است. اصطخری به‌روشنی زبان مردم آذربایجان و ارمنستان (بجز اردبیل و پیرامون آن) واران را ایرانی (الفارسیه) ذکر می‌کند و زبان مردمبردعه راارانی می‌داند.^[۹]
8. مؤلف بعدیابوالقاسم محمدبن حوقل (بعد از ۳۷۸ه‍.ق/۹۸۸م) است که اساس مطالب خود را ازاصطخری گرفته و دربارهٔ زبان مردم آذربایجان و ارمنستان و زبان مردمبردعه همان مطالباصطخری را تکرار کرده است.^[۹] وی در سفرنامهٔ خود ذکر می‌کند که «زبان مردم آذربایجان و بیشتر مردم ارمینیه فارسی است، و عربی نیز میان ایشان رواج دارد و از بازرگانان و صاحبان املاک کم‌تر کسی است که به فارسی سخن گوید و عربی را نفهمد و بدین زبان فصیح سخن نگوید، و طوایفی از اطرافارمینیه و مانند آن به زبان‌های دیگری شبیه بهارمنی سخن می‌گویند.»^[۱۱]
9. ابوعبداللّه بَشّاری مقدسی مؤلف دیگری است که در سدهٔ ۴ه‍.ق/۱۰م از زبان مردم آذربایجان سخن گفته است. او در سخن از اقلیم رِحاب که در نوشتهٔ او شامل آذربایجان واران وارمنستان می‌شود، می‌گوید زبانشان خوب نیست و فارسی آن‌ها مفهوم است و در حروف به فارسی خراسانی شبیه است و در جای دیگر می‌گوید زبان آذربایجان بعضی دری است و بعضی منغلق (یعنی پیچیده) که گویا غرضش تمیز میان زبان عام رسمی (فارسی دری) و گویش‌های محلی است.^[۹]
10. داستانی کهسمعانی دربارهٔابوزکریا خطیب تبریزی (د ۵۰۲ه‍.ق/۱۱۰۹م) و استادشابوالعلاء معری آورده، مؤبد رواج زبان آذری در آذربایجان در قرن ۵ق/۱۱م است. براساس این داستان روزیخطیب تبریزی در معرّه‌النعمان در مسجد نزد استاد خود بوده که یکی از همشهریان او به مسجد وارد شده است. خطیب با زبان خود با او صحبت کرده و سپس که استادش دربارهٔ این زبان از او پرسیده گفته است این زبان «اَذْرَبیّه» نامیده می‌شود.^[۹]
11. حمداللّه مستوفی درنزهه‌القلوب (تألیف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م) زبانزنگان ومراغه وگشتاسفی را پهلوی ذکر می‌کند. تا سده پنجم در همهٔ مأخذی که از زبان آذربایجان یاد شده به جزبلاذری که یک کلمه از این زبان نقل کرده بقیه فقط اشاره به نام این زبان دارند و نمونه‌هایی از این زبان به دست داده نشده است.^[۹]
12. در نیمهٔ اول سدهٔ ۵ه‍.ق/۱۱مابومنصور موفق‌الدین هروی در الابنیه عن حقائق‌الادویه کلمهٔ «کلول» به معنی خُلّر را از این زبان نقل کرده و بعد از اواسدی و شاگردانش که در آذربایجان می‌زیسته‌اند درلغت فرس واژهای بسیاری از زبان آذری باستان نقل کرده‌اند.^[۹]
13. در قرن ۷ق/۱۳میاقوت حموی دربارهٔ آذری می‌گوید: «مردم آذربایجان زبانی دارند که آن را آذری (الاَذریه) می‌نامند. برای دیگران مفهوم نیست».^[۹]

آثار بازمانده از زبان آذری، بر سه نوع هستند:^[۱۲]

1. کلمات، عبارات، اشعار و ابیات پراکنده که در منابع مکتوب مختلف ثبت شده‌اند.
2. گویش‌های امروزی که آذری را ادامه می‌دهند و عمدتاً در حاشیه آذربایجان به سمت جنوب و جنوب شرقی، و همچنین در نقاط پراکنده در شمال و مرکز صحبت می‌شوند.
3. واژگانی که از آذری به ترکی آذربایجان قرض گرفته شده‌اند. اعتبار گردآوری مجموعه‌ای از بازمانده‌های آذری برای اولین بار بهاحمد کسروی تعلق دارد. او همچنین پیشینه آذری و تاریخی از گسترش تدریجی ترکی در آذربایجان را ترسیم کرد. اگرچه مشاهدات و روش‌های زبانی او همیشه قابل تأیید نیستند، اما نتیجه‌گیری‌های کلی او اساساً معتبر بود و این تصور گسترده را که هیچ اطلاعاتی در مورد زبان اصلی آذربایجان فراتر از ترکی در دسترس نیست، از بین برد. بعدها، دیگر بازمانده‌های آذری نیز شناسایی شدند.

قدیم‌ترین متنی که از زبان آذری به جا مانده، دو قصیده است که در نسخهٔ دست‌نویسی اززینة المجالس، درکتابخانهٔ ایاصوفیه نگهداری می‌شود و در ۷۳۰ ق/ ۱۳۳۰ م به دستمحمد بن احمد سراج تبریزی نوشته شده است. یکی از این دو قصیده که در شکایت از روزگار است، ۵۷ بیت دارد و ظاهراً به نامامیر مجیرالدین یعقوب، فرزندملک عادل ابوبکر بن ایوب، از خاندان ایوبیان جزیره (میافارقین) است و در میان سالهای ۶۲۰–۶۲۶ ق/ ۱۲۲۳–۱۲۲۹ م، احتمالاً در شهر اخلاط، سروده شده است و قصیدهٔ دیگر، ۲۹ بیت دارد که برخی ویژگی‌های آوایی و دستوری و واژگانی زبان آذری را می‌توان از آن‌ها برگرفت.^[۱۳]

مهم‌ترین منبع مکتوب دربارهٔ زبان آذری، دوبیتی‌هایشیخ صفی‌الدین است. این اشعار، نسبتاً قدیمی هستند، منطقه زبانی و نویسنده آنها مشخص است و با یک عبارت توضیحی به زبان فارسی همراه هستند که به درک آنها کمک می‌کند. علیرغم موقعیت اردبیل در لبه شرقی آذربایجان، با توجه به اهمیت آن هم قبل و هم بعد از ظهور اسلام، زبان آن باید یکی از مهم‌ترین گویش‌های آذری بوده باشد. اردبیل قبل از آنکه به دست اعراب بیفتد، مدینه، یعنی کلانشهر آذربایجان بود. مرکز اداره مالی آن و مقر مرزبان ساسانی بود و توسط اشعث بن قیس در زمان خلافت علی به عنوان پایتخت منطقه تأیید شد. حدود سه قرن بعد، ابن حوقل همچنان آن را به عنوان مرکز و بزرگ‌ترین شهر آذربایجان ذکر می‌کند؛ اصطخری آن را به عنوان بزرگ‌ترین شهر، مقر حکومت (دار الاماره) و اردوگاه نظامی (معسکر) منطقه معرفی می‌کند.^[۱۲]

آذری در منابع مکتوب. این موارد شامل موارد زیر است:^[۱۲]

1. جمله‌ای به «زبان تبریز» درنزهةالقلوبحمدالله مستوفی.
2. جمله‌ای به زبان «تبریزی» و دو جمله منسوب بهشیخ صفی‌الدین اردبیلی، دو دوبیتی (دوبیت) احتمالاً از او، یک دوبیتی دیگر ظاهراً به زبان اردبیل، و یکی به زبان خلخال، همه این‌ها درصفوةالصفا ازابن بزاز، معاصر شیخ صدرالدین، پسر شیخ صفی‌الدین، و بنابراین مربوط به قرن هشتم/چهاردهم.
3. یازده دوبیتی دوتایی توسطشیخ صفی‌الدین، و بنابراین ظاهراً به زباناردبیل، درسلسلة الانساب صفویه شیخ حسین، از نوادگانشیخ زاهد گیلانی، مرادشیخ صفی‌الدین.
4. یک غزل توسطهمام تبریزی (متوفی ۷۱۴/۱۳۱۴) به زبان فارسی و یک زبان محلی که باید زبانتبریز باشد. این نمونه، با این حال، از نظر یک ویژگی مهم آوایی با جمله تبریزی که توسط ابن بزاز آمده است، متفاوت است: در شعر همام، ضمیر پیوسته شخص دوم مفرد -ت است، در حالی که در جملهابن بزاز -ر است.
5. دو قصیده بی‌نام در نسخه‌ای خطی که در سال ۷۳۰/۱۳۲۹–۳۰ نوشته شده و در کتابخانهایا صوفیه در استانبول نگهداری می‌شود؛ گویش این‌ها، با قضاوت از آواشناسی و برخی از واژگان که می‌توان آن‌ها را با اطمینان خواند، به نظر می‌رسد که به آذربایجان فارسی شمال مرکزی، احتمالاً منطقهتبریز-مرند تعلق دارد.
6. یک غزل و سیزده دوبیتی توسطمغربی تبریزی.
7. متنی احتمالاً توسطماما عصمت، شاعر زن صوفی تبریز (متوفی قرن نهم/پانزدهم)، که در نسخه‌ای خطی، نگهداری شده در ترکیه، دربارهٔ زیارتگاه‌های اولیا در تبریز آمده است.
8. سه شعر به گویش‌های خمسه و قزوین، که توسطحمدالله مستوفی درنزهةالقلوب نقل شده، که اگرچه به معنای محدود کلمه به آذربایجان تعلق ندارند، باید با سایر بقایای آذری مطابق با طبقه‌بندی گویش‌های ایرانی مدرن مناطق قزوین و زنجان گروه‌بندی شوند. این اشعار شامل یک دوبیتی توسطابوالمجید بایگانی به گویش یکی از مناطق اطرافقزوین؛ دو دوبیتی توسط جولاهای ابهر، ظاهراً معاصرمستوفی، به گویشابهر، شهری در خمسه، و قطعه‌ای از نه دوبیتی، توسط فردی به نام اویانج یا اوتنج، به گویش زنجان است. متن هر سه بسیار مخدوش است.
9. دو دوبیتی توسط کشفی، یک غزل و هفت دوبیتی توسط معالی، پنج دوبیتی توسط آدم، و هفت دوبیتی توسط خلیفه صادق از یک جنگ (نسخه خطی از گزیده‌های شخصی) که در طالش یافت شد، و جنگ دیگری از منطقه خلخال. اطلاعاتی در مورد نویسندگان و تاریخ تصنیف آنها در دست نیست، اما از نظر زبانی همگی نزدیک به اشعارشیخ صفی هستند.
10. ده کلمه از زبان «آذرباذکان» در مقابل فارسی، که در یک نسخه خطی قدیمی از لغت فرساسدی توسی در کتابخانه ملک نقل شده است.
11. دو غزل کوتاه، هر کدام پنج خط، توسطبدر شیروانی به زبان «کنار آب»، به یک گویش محلی شیروان و احتمالاً زبان مادری شاعری که درشماخی به دنیا آمده بود. زبان این اشعار تقریباً با دوبیتی‌های شیخ صفی‌الدین یکسان است؛ به چمن «من»، ر، ضمیر پیوسته شخص دوم مفرد (مهر-ər «عشق تو»، قس غم-ər «غم تو» را بخوانید)، از «از»، وی «بدون»، کر-، بن مضارع «کردن»، واچ-، بن مضارع «گفتن» توجه کنید.

کلمات قرض گرفته شده از آذری بهترکی آذربایجانی، شامل dardažar «بیمار» و *kušn «مزرعه» است که در دوبیتی‌هایشیخ صفی آمده است.کارنگ تعدادی از کلمات تاتی را که در ترکی آذربایجانی نیز استفاده می‌شوند، مانند dīm «صورت»، zamī «زمین، مزرعه»، olis، آذری ulas «زغال» ذکر می‌کند. اما تعیین وسعت کامل چنین وام‌گیری‌هایی نیاز به تحقیقات بیشتر دارد. نویسندگان متعددی، به ویژهادیب طوسی تعداد زیادی از کلمات غیر ترکی را که در ترکی آذربایجانی بخش‌های مختلف آذربایجان استفاده می‌شوند، جمع‌آوری کرده‌اند. اما، با نادیده گرفتن معیارهای زبانی مناسب، آنها را آذری در نظر گرفته‌اند، در حالی که در واقع، آنها، به‌طور کلی، فارسی (یا عربی، که از طریق فارسی قرض گرفته شده) هستند، واقعیتی که نشان می‌دهد آذری، برخلاف فارسی، به‌طور قابل توجهی بر واژگان ترکی آذربایجانی تأثیر نگذاشته است. فرض این محققان مبنی بر اینکه مطالب فصل آخررساله روحی انارجانی آذری است نیز تمایل به بی‌اعتبار کردن نتیجه‌گیری‌های آنها داشته است.^[۱۲]

علیرغم زوال مداوم آن در طول قرن‌ها، آذری از بین نرفته است و فرزندان آن به عنوان گویش‌های مدرن، که عمدتاً تاتی نامیده می‌شوند، یافت می‌شوند که طیف وسیعی از ویژگی‌های آوایی و دستوری را به اشتراک می‌گذارند. از شمال به جنوب، اینها عبارتند از:^[۱۲]

1. گویش کلاسور و خینارود، دو روستای بخش حسن‌آباد اهر؛
2. گویش کرینگان، روستایی در دیزمار شرقی در بخش وزرقان شهرستان اهر؛
3. گویش گلین‌قایا، روستایی در منطقه روستایی هرزند در بخش زنوز، شهرستان مرند؛
4. گویش‌های خلخالی که در روستاهای اصلی بخش شهرود (یعنی اسکتان، اسبو، درو، کولور، شال، دیز، کرین، لرد، کهل، طهارم، گلوزان، گیلاوان و گندم‌آباد)، در کرناق، در بخش خورش رستم، و در کجل در بخش کاغذکنان خلخال صحبت می‌شوند؛
5. گویش‌های تاتی طاروم بالا (عمدتاً در روستاهای نوکیان، سیاه‌رود، کلاسر، هزاررود، جم‌آباد، باکلور، چارزا و جیش‌آباد)؛
6. گویش‌های تاتی رامند و زهرا، جنوب غربی و جنوب قزوین (یعنی گویش‌های تاکستان، چال، اسفرورین، خیارج، خوزنین، دانسفان، ابراهیم‌آباد و سگزآباد) که نزدیک به تاتی خلخال و طاروم هستند؛
7. گویش‌های تالش، از الله‌بخش محله و شاندرمین در مرز گیلان در جنوب تا تالش جمهوری آذربایجان در شمال، از جمله گویش عنبران در بخش نمین اردبیل؛ همگی با گویش‌های تاتی شهرود مرتبط هستند. این فهرست لزوماً روستاهای آذری‌زبان آذربایجان را شامل نمی‌شود، و ممکن است روستاهایی وجود داشته باشد که نویسنده قادر به بازدید از آنها نبوده است، و در آنجا هنوز تاتی فهمیده می‌شود.

به همین گروه از گویش‌ها به معنای وسیع کلمه موارد زیر تعلق دارند:^[۱۲]

1. گویش ماسوله در بخش فومنات گیلان؛
2. زبانی که در رودبار گیلان (رحمت‌آباد، رستم‌آباد و غیره)، در رودبار الموت (دکین، موشین، گرمارود و بلوکان) و در الموت (معلم کلایه، استلبر، گازرخان؛ آوانک و غیره) صحبت می‌شود؛
3. گویش خویین و سفیدکمر در ایجرود زنجان و چند روستا در کوهپایه قزوین (زرجرد، نوده، اسبمرد، حصار و غیره)؛
4. گویش وفْس، بین همدان و اراک. همچنین تعدادی گویش مرزی وجود دارد، مانند گویش روستاهای طالقان بینقزوین وکرج، و گویش‌های آمورا و آشتیان، که همگی تحت تأثیر شدید فارسی قرار گرفته‌اند و قرابت نزدیکی با این گروه دارند. در واقع، خط مرزی بین این گویش‌ها و هم‌خانواده‌های شمالی‌تر آنها را نمی‌توان به‌طور مشخص ترسیم کرد. با این حال، کردی که در مهاباد در جنوب غربی آذربایجان صحبت می‌شود و در چندین منطقه دیگر در این منطقه پراکنده است، که برخی آن را از نوادگان مادی می‌دانند، به این گروه تعلق ندارد و تفاوت‌های آشکاری با آن نشان می‌دهد.

این واقعیت که این گویش‌ها نسبتاً فراوان هستند و در مناطق مجاور در یک قلمرو وسیع صحبت می‌شوند، بومی بودن آن‌ها را در این مناطق تأیید می‌کند و قویاً با این احتمال که آن‌ها از مناطق دیگر به آذربایجان و مناطق مرزی آن گسترش یافته‌اند، مخالفت می‌کند. ویژگی‌های زبانی مشترک، آن‌ها را در یک گروه کاملاً مشخص از ایرانی شمال غربی، با قرابت‌هایی با گویش‌های مرکزی، که در جنوب و جنوب شرقی منطقه زبانی آذری صحبت می‌شوند، قرار می‌دهد. آذری و زبانی که در منابع اسلامی قرون وسطی پهلوی نامیده می‌شود، در واقع به شاخه‌های شمالی و جنوبی زبانی اشاره دارند که در قلمرو ماد باستان صحبت می‌شد، که به‌طور کلی با ادامه مدرن آن‌ها، یعنی گویش‌های تاتی یا آذری در مرکز و غرب ایران (به جز کردی و لری) مطابقت دارد. با قیاس با فارسی نو، می‌توان آن‌ها را مادی نو نامید.^[۱۲]

این‌که فقط ردپای اندکی از زبانی که در مناطق مرکزی آذربایجان صحبت می‌شد، باقی مانده است، کاملاً طبیعی است، زیرا زبانی که تحت فشار زبان‌های دیگر قرار می‌گیرد، سریع‌تر در مرکز تا در حاشیه ناپدید می‌شود. این واقعیت که درحالی‌که بقایای اندکی از آذری از شمال، مرکز، شرق و جنوب آذربایجان وجود دارد، بخش غربی استان هیچ ماده قابل مقایسه‌ای ارائه نمی‌دهد، بدون شک به‌دلیل تسلط در این مناطق، قبل از گسترش ترکی، از زبان‌های دیگر، مانندآرامی نو وکردی است.^[۱۲]

وقتیپان‌ترک‌ها ادعا کردند از آن‌جا که مردم آذربایجان به ترکی سخن می‌گویند، زبان بومی مردم این منطقه ترکی بوده است،احمد کسروی در تحقیقات گسترده‌ای از منابع فارسی، عربی و حتی منابع تاریخی یونانی استفاده کرد. او نتیجه گرفت که مردم آذربایجان اصالتاً بهزبانی ایرانی به نام آذری سخن می‌گفته‌اند که بعد از هجوم ترکان، زبان ترکی مورد استفاده قرار گرفته، ولی هنوز هم ردپایی از زبان آذری در آن مناطق به‌جا مانده است. زبان آذری گاهی به جای زبان ترکی مورد استفادهٔ مردم آذربایجان اطلاق می‌شود؛ اشتباهی که حتی در ویرایش دومدانشنامهٔ اسلام هم صورت گرفته است.^[۱۵]

به گفتهٔیارشاطر،کسروی نخستین دانشمندی بود که این زبان را موضوع بحث و تحقیق قرار داد و اثر او در این باب هنوز هم استفاده می‌شود.^[۱۶] آثار تاریخی کسروی توسط دیگر دانش‌پژوهان نیز به رسمیت شناخته شده است.^[۱۵]ولادیمیر مینورسکی در مورد او می‌گوید:

کسروی روح تاریخ‌نگار راستگو را داراست. او در جزئیات دقیق و در ارائه شفاف است.^[۱۷]

ضعف تدریجی آذری با نفوذ سخنوران ترکی به آذربایجان ایرانی آغاز شد. اولین آنها در زمانمحمود غزنوی وارد منطقه شدند. اما در دورهسلجوقی بود که قبایل ترک به تعداد قابل توجهی شروع به مهاجرت به آذربایجان و سکونت در آنجا کردند. جمعیت ترک‌زبان تحت حکومتاتابکان ایلدگزی آذربایجان (۵۳۱–۶۲۲/۱۱۳۶–۱۲۲۵) به رشد خود ادامه داد، اما به ویژه در زیرایلخانان مغول (۶۵۴–۷۵۰/۱۲۵۶–۱۳۴۹)، که اکثریت سربازانشان از نژاد ترک بودند و آذربایجان را مرکز سیاسی خود قرار دادند، بیشتر شد. جنگ و آشوب تقریباً مداومی که به مدت حدود ۱۵۰ سال، بین فروپاشی ایلخانان و ظهور صفویان در آذربایجان حاکم بود، عناصر نظامی ترک بیشتری را به این منطقه جذب کرد. در این دوره، تحت حکومت ترکمن‌هایقره قویونلو وآق قویونلو (به ترتیب ۷۸۰–۸۷۴/۱۳۷۸–۱۴۶۹ و ۸۷۴–۹۰۸/۱۴۶۹–۱۵۰۲)، آذری با سرعتی بیشتر از قبل جایگاه خود را از دست داد، به طوری که حتی صفویان، که در اصل یک طایفه ایرانی‌زبان بودند (همان‌طور که از رباعیات شیخ صفی‌الدین، جد هم‌نام آنها، و زندگی‌نامه او پیداست)، ترک‌زبان شدند و ترکی را به عنوان زبان محلی خود پذیرفتند.^[۱۵]

حکومت صفوی (۹۰۵–۱۱۳۵/۱۴۹۹–۱۷۲۲)، که در ابتدا بر حمایت قبایل ترک و حمایت و نفوذ مستمرقزلباش‌ها حتی پس از آنکه رژیم پایگاه گسترده‌تری به دست آورد، استوار بود، به گسترش بیشتر زبان ترکی به ضرر آذری کمک کرد، که عقب‌نشینی کرد و حداقل در مراکز شهری بزرگ، استفاده از آن متوقف شد و ترکی به تدریج به عنوان زبان آذربایجان شناخته شد. در نتیجه، اصطلاح آذری، یا به‌طور رایج‌تر آذربایجانی، توسط برخی از نویسندگان ترک و به پیروی از آنها، برخی از خاورشناسان غربی، برای ترکی آذربایجان به کار رفت.^[۱۵]

فرایند ترک‌سازی زبانی آذربایجان تا به امروز ادامه دارد، و حتی در مناطق مرزی، گویش‌های اصلی همچنان جای خود را به ترکی می‌دهند.احسان یارشاطر در جریان مطالعه این گویش‌ها در دهه ۱۹۶۰ میلادی، با تعدادی از افراد مسن ملاقات کرد که می‌توانستند به یاد بیاورند یا از پدران یا پدربزرگ‌هایشان شنیده بودند که روستاهایی که اکنون به زبان ترکی صحبت می‌کنند، قبلاً به گویش ایرانی صحبت می‌کردند. در حلب، روستایی درایجرود در راهزنجان بهبیجار، او در سال ۱۹۶۴ با سه مرد آخری که هنوز حافظه لرزانی از تاتی خود داشتند، ملاقات کرد، و در گلین‌قایا در سال ۱۹۷۲ فقط یک پیرمرد وجود داشت که می‌توانست به روانی به گویش بومی صحبت کند.^[۱۵]

پس از یورشهایامیر تیمور به ایران و نفوذ و تسلط سلسله‌هایقراقویونلو (۸۱۰–۸۷۲ ق/ ۱۴۰۷–۱۴۶۷ م) وآق‌قویونلو (۸۷۲–۹۰۸ ق/ ۱۴۶۸–۱۵۰۲ م) در آذربایجان، زبان آذری بزرگ‌ترین آسیبها را دید و در برابر زبان ترکی قبیله‌های تاتار (غز یا اوغوز) و اوشار (افشار) و گوگ‌دولاق که در اطراف شهرهای آذربایجان مستقر شده بودند، به‌مرور عقب‌نشینی کرد و تنها در شماری از روستاهای دوردست و در پناه کوهپایه‌ها باقی ماند. به‌ویژه در دورهٔ صفویه به‌سبب چیرگی و انبوهی تیره‌های ترک شیعه که هواخواه خاندان صفوی بودند و بیشتر کارهای سیاسی و دولتی و لشکری با زبان ترکی صورت می‌گرفت و مردم مجبور بودند زبان ترکی را فرابگیرند، آذری رفته‌رفته جای خود را به زبان فرمانروایان داد تاجایی که در اواخر سدهٔ ۱۱ ق/ ۱۷ م، ترکی در تمام شهرهای بزرگ آذربایجان زبان مادری مردم این مناطق شد.^[۱۳]

استقرار ترکی در آذربایجان به‌اندازه‌ای فراگیر بود که برخی از نویسندگان دوره‌های اخیر در معنای واژهٔ «آذری» دچار اشتباه شدند و تصور کردند که منظور از آذری در کتابهای قدیم عربی و فارسی، زبان ترکی کنونی آذربایجان است. ظاهراً نخستین کسی‌که آذری را به این معنا گرفتمیرزا کاظم‌بیک دربندی است که در کتاب خود با عنوان «گرامر عمومی زبان ترکی ـ تاتاری» که در ۱۲۵۵ ق/ ۱۸۳۹ م در شهر غازان به چاپ رسیده، «آذری» را به معنای ترکی به کار برده است. نویسندگان نامهٔ دانشوران نیز هنگام نقل داستان خطیب تبریزی و همشهری خود، «اذربیه» را به معنای ترکی گرفته‌اند. پس از چاپ رسالهٔاحمد کسروی با عنوانآذری یا زبان باستان آذربایجان در ۱۳۰۴ ش، این شبهه برطرف گردید و از آن تاریخ، آذری به معنای قدیمی آن به کار رفت.^[۱۳]

ناصح ناطق چند دلیل عمده را برای منقرض شدن زبان آذری و جایگزین شدن آن با ترکی آذربایجانی ذکر می‌کند:^[۲۳]

1. عدم شیوع فارسی معیار در آذربایجان
2. معدود بودن تعداد دبیران، شاعران و ارباب ادب در آذربایجان به عنوان منادیان فارسی دری
3. زبان آذری نه زبان دین بود (مانند عربی)، نه زبان علم و ادب (مانند فارسی دری)، نه زبان سیاست (مانند ترکی)
4. عدم علقه زبان آذری به طبقات اجتماعی برای جلوگیری از زوال آن
5. سهولت زبان ترکی برای توده کشاورز آذربایجان
6. نبود قواعد سخت و ساختار پیچیده در زبان ترکی
7. حکومتی بودن زبان ترکی به عنوان زبان دولت وقت
8. میل به یادگیری زبان ترکی به عنوان جایگزین به دلیل مزایای عملی
9. عدم تعصب زبان و نژاد در آن اعصار به عنوان انگیزه حفظ زبان آذری
10. تحمیل زبان اقلیت غالب یعنی ترکی به اکثریت مغلوب یعنی آذری^[۲۴]

آذری را امروز باید گویشی مرده دانست، ولی بازمانده‌های آن را می‌توان در برخی از روستاهای آذربایجان شنید. گویش‌های «تاتی» امروز که در مناطقی از آذربایجان تکلم می‌شوند، از این بازمانده‌ها هستند.^[۲۸]

بازمانده‌های زبان آذری ۸ شاخه هستند:

1. کرینگان از دهاتدیزمار خاوری از بخش وَزرقان شهرستان اهر.
2. کِلاسور وخوینه‌رود از دهات بخش کلیبر شهرستان اهر.
3. گَلین قَیه از دهاتهَرزَند از بخش زنوز شهرستان مرند.
4. عَنبران از بخش نَمین شهرستان اردبیل.
5. بیشتر روستاهای بخش شاهرود خلخال.
6. شماری از روستاهای طارم علیا.
7. روستاهای اطراف رامند در جنوب و جنوب غربی قزوین.^[۲۸]
8. تالش، ازاله بخش محله وشاندرمن در جنوب تا تالشِ جمهوری آذربایجان که از دسته گویش‌های «تاتی جنوبی» به‌شمار می‌روند.^[۲۸]

در مناطق روستایی ایران مرکزی و غربی و نیز در آذربایجان تا این روزگار جزیره‌های جداگانه‌ای از گویش‌های شمال‌غربی که بقایای گویش‌هایی هستند که سابقاً در سابقاً در پهنهٔ وسیعی از این منطقه رواج داشته‌اند، باقی مانده‌اند. هیچ‌یک از این گویش‌ها به صورت رضایت‌بخش مطالعه نشده و مسئلهٔ گروه‌بندی و طبقه‌بندی آنها، روابط متقابل آنها و روابط آنها با سایر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، کاملاً روشن نشده است.^[۲۹]

مواد اساسی این گویش‌ها را ایران‌شناس مشهور روس،والنتین ژوکوفسکی طی دو سفر تحقیقاتی خود در ایران به سال‌های ۱۸۸۳ تا ۱۸۸۶ و ۱۸۸۹ میلادی، سپس اُ. مان (O. Mann) ایران‌شناس آلمانی در تحقیقات خود به سال‌های ۱۹۰۱ تا ۱۹۰۳ و ۱۹۰۶ تا ۱۹۰۷) و بعد ایران‌شناس دانمارکیآرتور کریستنسن، و و. ایوانف و دیگران جمع‌آوری کردند. در سال‌های اخیر دانشمندهای ایرانی مواد تازه‌ای دربارهٔ این گویش‌ها منتشر کرده‌اند.^[۲۹]

در گویش‌های ایران مرکزی و شمال‌غربی در حال حاضر ۱۳ گروه تشخیص داده شده می‌شوند:

1. گویش‌های منطقهٔ کاشان-اصفهان.^[۳۰]
2. گویش یزدی یا گبری.^[۲۹]
3. گویش نائینی واقع میان اصفهان و یزد.^[۳۱]
4. گویش نطنزی.^[۳۱]
5. گویش خوری.^[۳۱]
6. گویش‌های اطراف سمنان.^[۳۱]
7. گویش‌های منطقهٔ وَفس، آشتیان، تفرش.^[۳۲]
8. گویش تاکستانی^[۳۲]
9. گویش‌های آذربایجان.^[۳۲]
10. گویش‌های روستاهای تجریش (در شمال تهران) و گازرخان (در شمال‌شرقی قزوین).^[۳۲]
11. گویش گورانی و گویش‌های اورامانی، کَندوله‌ای (در کوه‌های زاگرس، در غرب کرمانشاه) و باجلانی (در منطقهٔ موصل (در عراق)).^[۳۲]
12. زازا یادیملی (dimli).^[۳۲]
13. گویش‌های استان فارس.^[۳۳]

گویش‌های آذری را دانمشندان ایرانی دانشمندان ایرانی مانندعبدالعلی کارنگ،یحیی ذکاء واحسان یارشاطر مطالعه کرده‌اند. به خویشاوندی تمام این گویش‌ها بازبان تالشی اشاره شده است.^[۳۱]

فهلویات (جمع: فهلویه، عربی‌شدهٔ پهلوی فارسی، در معنای اصلی پارتی)، عنوانی است که به ویژه به رباعی‌ها و به‌طور گسترده به شعری که در گویش‌های قدیمی مناطق پهله/فهله سروده شده، اطلاق می‌شود. طبق گفته ابن مقفع، فهله شامل پنج منطقه بود: اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان، یعنی منطقه‌ای شاملماد. ابن خردادبه آن را منطقه‌ای متشکل ازری،اصفهان،همدان،دینور،نهاوند،مهرگان‌کدک،ماسبدان وقزوین توصیف می‌کند. استفاده از فهله (< پهلوی میانه پَهلَو) برای نامیدن ماد به اواخر دورهاشکانی بازمی‌گردد. نمونه‌های اشعار پهلوی که در متون فارسی نقل شده‌اند، بیشتر به مناطق ذکر شده در بالا نسبت داده می‌شوند. با این حال، از نظر زبان‌شناسی، منطقه فهله ممکن است تا گیلان گسترش یافته باشد؛ بنابراین، فهلویات شامل اشعاری است که در گویش‌های سابق غرب، مرکز و شمال ایران سروده شده‌اند. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد برخی رباعی‌های غنایی مردمی توسط صوفیان ایرانی بغداد در قرن سوم/نهم در جریان اجراهای موسیقی مذهبی خود (سماع) خوانده می‌شد. این رباعی‌ها به سختی می‌توانسته‌اند به زبان عربی باشند، اما به احتمال زیاد به گویش‌های محلی ایرانی بوده‌اند. قدیمی‌ترین رباعی پهلوی موجود، ظاهراً به گویش نهاوند، بهابوعباس نهاوندی (درگذشته ۳۳۱/۹۴۲–۴۳) نسبت داده شده است. همین رباعی با برخی قرائت‌های جزئی متفاوت توسط سروری نیز ثبت شده است. اگرچه این رباعی در قرن دهم سروده شده است، اما آنقدر فارسی‌سازی شده است که در شکل کنونی خود به سختی ویژگی‌های کهن یک شعر پهلوی قرن دهم را داراست.^[۳۴]

فهلویات بر ملودی‌هایی (لحن، ملحونات) به نام اورامانان تنظیم می‌شد و خوانده می‌شد. به نظر می‌رسد این اصطلاح با نام منطقهاورامان درکردستان مرتبط باشد. گونه‌ای از آن، اورامه، گاهی برای نامیدن یک شعر پهلوی استفاده می‌شود. حالت دیگری که برای خواندن شعر پهلوی استفاده می‌شد، شروه نامیده می‌شد که منشأ آن مشخص نیست. اصطلاح مشابه دیگری، که منشأ آن نیز ناشناخته است، در فرهنگ‌های لغت فارسی به عنوان بهار ثبت شده است، که به عنوان «حالتی از آوازخوانی شبیه به (آوازخوانی) پهلوی و رامندی» تعریف شده است. خواندن فهلویات همچنین می‌توانست با موسیقی ساز همراه باشد.^[۳۴]

علاوه بر پهلوی، گاهی از اصطلاحات دیگری نیز برای نامیدن شعر گویشی استفاده می‌شد. برای مثال، راژی/رازی، که در اصل برای اشعاری که به گویش ری سروده شده بودند استفاده می‌شد، بعداً آنقدر تعمیم یافت؛ بنابراین برای اشعار گویشی آذربایجان استفاده می‌شد و همچنین برای اشعار پهلوی یک شاعر شیرازی به کار می‌رفت. اصطلاحات دیگر عبارتند از شهری، به معنای واقعی کلمه "مربوط به شهر" (مقایسه کنید با پهلوی فارسی "شهر" در مقابل دشت و هامون "دشت، صحرا")، و رامندی "مربوط به رامند، منطقه‌ای از قزوین"، اما برای نامیدن حالتی از آوازخوانی شعر گویشی استفاده می‌شد (مقایسه کنید با راژیدان "کسی که شعر گویشی را می‌داند" و شهری‌خوان "کسی که شعر گویشی می‌خواند").^[۳۴]

فهلویات به عنوان وسیله‌ای برای سرگرمی عامه مردم و به عنوان منبع رضایت معنوی برای نخبگان و روشنفکران از محبوبیت و اعتبار زیادی برخوردار بود. به گفتهشمس‌الدین رازی، «آنها با معانی غریب آراسته و به ملودی‌های ظریف و دلپذیر پیراسته شده بودند.» مضامین نمونه‌های باقی‌مانده شامل مضامین غنایی و عرفانی و همچنین توصیفات رنگارنگ و ظریف از طبیعت و هجویات است. به همین دلیل بود که اغلب توسط عرفای فارسی نقل می‌شدند. اصطلاحاتی مانند لحن پهلوی، گل‌بانگ پهلوی، غزل پهلوی، بیت پهلوی و سرود پهلوی نه تنها به شعر زیبا و ظریف، بلکه به شعر معنوی و فکری نیز اشاره دارند؛ بنابراین، جامی مثنوی مولوی را «قرآن به زبان پهلوی» نامید.^[۳۴]

فهلویات ویژگی‌های ادبیات شفاهی را دارند: سادگی و وضوح مضامین، ناشناس بودن شاعران و تکرار و بازگشت مضامین کم و بیش یکسان در آنها. برای بیشتر فهلویات نام شاعر ذکر نشده است و از آنهایی که به شاعری نسبت داده شده‌اند، انتساب باید با احتیاط تلقی شود. در برخی موارد به عموم مردم یا حتی به یک شخصیت افسانه‌ای مانند رباعی منسوب به آدم نسبت داده می‌شوند.^[۳۴]

شاعران پهلوی به پیروی از اصول عروض ایرانی میانه، سنت شفاهی نوازندگان پارتی و بعداً را در اوایل دوران اسلامی ادامه دادند. اما با پذیرش عروض به اصطلاح عربی برای شعر فارسی و تحت تأثیر آن، فهلویات به تدریج با قواعد اوزان کمی تطبیق داده شدند که محبوب‌ترین آنها هزج بود (نگاه کنید به عروض)، اگرچه گاهی با تغییراتی که برای عروضیان سخت‌گیر مانند شمس‌الدین رازی تکان‌دهنده به نظر می‌رسید. چنین انحرافاتی از قواعد استاندارد عروض فارسی احساس می‌شد زیرا فهلویات هنوز تا حدی عروض پیش از اسلام را ادامه می‌دادند. این تغییرات به سختی در هنگام خواندن اشعار متوجه می‌شدند، در حالی که هنگام خواندن آنها، عروضی بلافاصله عیوب وزنی آنها را طبق عروض (عروض مبتنی بر عربی) متوجه می‌شد.^[۳۴]

اگرچه بین فهلویات مناطق مختلف تفاوت‌های زبانی وجود دارد، اما ویژگی‌های مشترک صرفی و واژگانی آنها منجر به گسترش آنها در منطقه وسیعی از غرب تا مرکز و شمال ایران شد، به طوری که در همه جا صرف نظر از منشأ آنها خوانده و سروده می‌شدند؛ بنابراین، یک رباعی هم به عنوان اثر یک بومی ری و هم یک بومی آذربایجان نقل شده است، غزلی از همام تبریزی در دیوان عبید زاکانی ذکر شده است، صائن‌الدین ترکه اصفهانی بیتی از باباطاهر همدانی را نقل کرده است و حتی شاعر شیرازی، بوشاق اطعمه فهلویات دارد.^[۳۴]

فهلویات، به عنوان بازماندگان گویش‌های مادی، قرابت‌های زبانی خاصی با پارتی دارند، اگرچه در شکل‌های موجودشان به شدت تحت تأثیر فارسی قرار گرفته‌اند.^[۳۴]

آثار نوشتاری آذری که در آثاردوره اسلامی پراکنده است، عبارتند از جمله‌هایی از زبان تبریزی درنزهه القلوبحمدالله مستوفی، جمله‌ای به زبان تبریزی و دو جمله ازشیخ صفی الدین اردبیلی، یک دو بیتی ازشیخ صفی، یک دو بیتی به زبان اردبیلی، یک دو بیتی به زبان خلخالی که همه در صفوه الصفای ابن بزاز (چاپ بمبئی) معاصرشیخ صدرالدین فرزندشیخ صفی الدین اردبیلی (سده هشتم) موجود است، یازده دو بیتی از شیخ صفی در سلسله النسبصفویان نوشته شیخ حسین از جانشینان شیخ پارسا گیلانی مراد شیخ صفی الدین چاپ برلین، ۳۳–۲۹ ملمعی ازهمام تبریزی (متوفی ۷۱۴ هجری/ ۱۲۱۴ قمری) به پارسی و زبانی محلی که باید زبان تبریز باشد.^[۳۵] زبان آذری بازبان دری در خراسان متفاوت است و تا جایی کهقطران تبریزی (قرن ۱۱) مجبور می‌شود آن را در یک بیت شعر بگوید:

بسیاری از جملات و عبارات و کلمات موجود در کتاب‌ها و نسخدست‌نویس قدیمی از وجود این زبان حکایت می‌کنند.حمدالله مستوفی یک جمله از زبان تبریزی نقل می‌کند:
تبارزه (تبریزی‌ها) اگر صاحب حُسنی را با لباس ناسزا یابند، گویند «انگور خلوقی بی چه در، درّ سوه اندرین»؛ یعنی انگور خلوقی (انگوری مرغوب) است در سبد دریده.

در شعرهای ایرانی آمیختگی از زبان‌های دیگر نیز هست. این یک شعر ازهمام تبریزی است که بالهجه تبریزی و لهجه دری آمیخته شده است:

بیت دیگری ازهمام تبریزی:

معنی: بهار و گل و روی یار خوش هستند. اما بدون دوست هیچ گل و بهاری نیست.

کشف جدید دیگری به نامسفینه تبریز شامل جملات خاص زبان تبریزی می‌باشد. این‌ها در دوران ایلخانی جمع گشته است. یک جمله از بابا فرج تبریزی درسفینه تبریز به این صورت است:

انانک قدهٔ فرجشون فعالم آندره اووارادا چاشمش نه پیف قدم کینستا نه پیف حدوث.
معنی: چندانک فرج را در عالم آورده‌اند چشم او نه بر قدم افتاده است نه بر حدوث.

سفینه تبریز شامل جملات و شعرهای از زبان آذری می‌باشد. در یک قسمت از این کتاب نویسنده خود مستقیماً این زبان را زبان تبریزی می‌خواند:

یک جمله از زبان تبریزی موجود است که به وسیلهبزاز اردبیلی درصفوه‌الصفا ترجمه شده است:
«علیشاه چو درآمد گستاخ وار شیخ را در کنار گرفت و گفت حاضر باش «به زبان تبریزی گو حریفر ژاته»، یعنی سخن بصرف بگو حریفت رسیده است. در این گفتن دست بر کتف مبارک شیخ زد شیخ را غیرت سر برکرد»

در یک جمله پیر ذهتاب تبریزی حاکمقراقوینلو اسکندر خطاب کرده و گفته:

اسکندر، رودم کشتی، رودت کشاد!
ترجمه:اسکندر، پسرم کُشتی، پسرت کشته باد!

کلمهرود به معنی پسر هنوز در بسیاری از لهجه‌های خانواده زبان‌های ایرانی استفاده می‌شود مانندلهجه لارستانی، اطرافاستان فارس ولری بختیاری.

چهاررباعی با عنوانفهلویات ازخواجه محمود خوجانی، متولد شده درخوجان یا خورجان در نزدیکی تبریز توسطعبدالقادر مراغی ثبت گردیده است. یکی از آن چهار رباعی این است:

یک غزل و چهارده رباعی تحت عنوان فهلویات از مغربی تبریزی باقی‌مانده است.

یک نوشته از مادر عصمت تبریزی که یک زن شاعر و صوفی بوده است که این نوشته اکنون در ترکیه نگاه داشته می‌شود. دربارهٔ زیارتگاه مقدسی در تبریز گفته است؛ که عبارت بوری بوری که در فارسی معنی بیا بیا را می‌دهد که مولانا از زبانشمس تبریزی نقل می‌کند:

کلمه بوری را کربلایی حسین تبریزی از خواجه عبدالرحیم اژابادی نقل می‌کند که به معنی بیا است.^[۳۷]درلهجه هرزندی در هرزند آذربایجان مانند لهجهکارنگی در آذربایجان که هر دو درقرن بیستم ثبت گردیدند. دو کلمه بیری و بوراه هر دو به معنی آمدن و از یک ریشه هستند.^[۳۸]

و همچنین درزبان لکی واژه بوری به معنی بیا هنوز کاربرد دارد^[۳۹]

در اشعارباباطاهر لغت «بوره» به همین معنی «بیا» بکار رفته است:

درزبان خوانساری نیز «بوره» به معنی «بیا» بکار می‌رود.

همچنین شعری از بانوباغبان اردبیلی که در آنشیخ صفی الدین اردبیلی را مخاطب قرار داده بود نیز به این زبان موجود است:

معنی فارسی: «دیرگاهی است که این سر با سودای تو گیج است، دیرگاهی است که این چشم اشک خونین می‌ریزد، خود نمی‌گویی که بدبخت چه کسی هستی؟»

بدیهی است که زبان منطقه‌ای به وسعت آذربایجان نمی‌توانسته در سراسر آن یکنواخت باشد و باید تنوعی از گویش‌های محلی را نشان می‌داده باشد. گفته مقدسی مبنی بر اینکه هفتاد گویش در منطقه اردبیل صحبت می‌شد، علی‌رغم اغراق‌آمیز بودن آن، باید به تنوع زیرگویش‌های محلی آن اشاره داشته باشد. از سوی دیگر، این واقعیت که زبان کل آذربایجان در منابع اولیه آذری نامیده شده و در کنار دری و پهلوی قرار گرفته، حاکی از آن است که گویش‌های منطقه به اندازه کافی شبیه به هم بودند که با یک نام واحد خوانده شوند.^[۴۰]

آذربایجان وجبال جغرافی‌دانان قرون وسطی، یعنی بخش کوهستانی مرکز غربی فلات ایران، از نظر جغرافیایی با ماد باستان همپوشانی داشت و در زمان‌های قدیم توسط قبایل مادی سکونت داشت. اگرچه هیچ سند مکتوب مستقلی به زبان مادی باستان هنوز کشف نشده است، ویژگی‌های آوایی اساسی آن از کلمات و نام‌های مادی که در کتیبه‌های فارسی باستان و، کمتر، در یونانی (به عنوان مثال، IE. ĝ و ĝh < Med(ian) z، OPers. d؛ IE. kṷ > Med. sp, OPers. s؛ IE. tr و tl > Med. θr, OPers. ç؛) آمده است، شناخته شده است. همه این ویژگی‌ها از ویژگی‌های آذری و خویشاوندان مدرن آن نیز هستند؛ بنابراین هیچ استدلال زبانی علیه مشتق شدن آذری از مادی وجود ندارد، که بر شواهد جغرافیایی و تاریخی قانع‌کننده استوار است، و چنین نتیجه‌گیری به هیچ وجه نمی‌تواند با این واقعیت که ویژگی‌های آوایی مادی، به‌طور کلی، در همه شاخه‌های شمال غربی ایرانی، از جمله پارتی، یافت می‌شود، یا با این واقعیت که یافتن ایزوگلاس‌های منحصر به فرد مادی امکان‌پذیر نبوده است، بی‌اعتبار شود. توجه می‌شود که آذری از جهات مهمی با پارتی متفاوت است، به عنوان مثال، «آمد» از *ā(g)mata- (مانند فارسی) در مقابل پارتی āγad < *āgata- است. پارتی پسوند -īft و اضافه čē را دارد که هر دو در آذری ناشناخته‌اند.^[۴۰]

به‌همین ترتیب، این واقعیت که گروه گویش‌های آذری (Āḏarī) چند ویژگی زبانی مشترک (ایزوگلاس) با برخی گویش‌های جغرافیایی و زبانی دور در جنوب‌شرقی ایران، مانند لاری و بشکردی دارد — که مانند فارسی، از گویش‌های ایرانی جنوب‌غربی هستند — تأثیری بر نتیجه‌گیری ما در مورد ریشه و خاستگاه آذری ندارد. ایزوگلاس‌های مشترک با لاری عبارتند از: پایان دوم شخص مفرد -š و زمان حال استمراری از ریشه گذشته؛ برای نمونه، در لاری «ačedāeš» به‌معنای «تو داری می‌روی»، و «čedeš» به‌معنای «تو رفتی». ایزوگلاس‌های مشترک با بشکردی عبارتند از: تبدیل t به r در بشکردی شمالی (مثلاً zar- به‌معنای «زدن») و زمان حال استمراری بر پایه ریشه گذشته (مثلاً در بشکردی شمالی akerdénom و در بشکردی جنوبی bekert(en)om به‌معنای «من دارم انجام می‌دهم»). نیازی به فرض هیچ‌گونه ارتباط تاریخی-جغرافیایی خاصی میان گروه آذری و لاری و بشکردی برای توضیح این ایزوگلاس‌ها وجود ندارد. در واقع، از آنجا که آذری از نظر آوایی گویشی کاملاً شمال‌غربی است، در حالی که لاری و بشکردی گویش‌هایی کاملاً جنوب‌غربی هستند، چنین فرضیه‌ای بیشتر موجب پیچیدگی در زبان‌شناسی تاریخی ایرانی می‌شود تا اینکه مشکلی را حل کند. در مورد زبان‌ها و گویش‌های دیگر ایرانی نیز گاهی ایزوگلاس‌هایی را می‌بینیم که از مرزهای اساسی زبانی عبور کرده و فواصل جغرافیایی زیادی را در بر می‌گیرند. نمونه‌ای بارز از این پدیده را می‌توان در زبان سغدی و فارسی باستان مشاهده کرد.^[۴۰]

از نظر تاریخی، ماد به ماد بزرگ، که منطقه‌ای بود که امروزه گویش‌های مرکزی در آن صحبت می‌شود، و ماد کوچک یا آذربایجان تقسیم می‌شد. بدون شک این تقسیم جغرافیایی است که در تمایز زبانی بین الآذریه و الفهلویه منابع قرون وسطایی ما منعکس شده است. (این واقعیت که در حالی که بقایای اندکی از آذری از شمال، مرکز، شرق و جنوب آذربایجان وجود دارد، بخش غربی استان هیچ ماده قابل مقایسه‌ای ارائه نمی‌دهد، بدون شک به دلیل تسلط در این مناطق، قبل از گسترش ترکی، از زبان‌های دیگر، مانند آرامی نو و کردی است) از آنجا که هیچ شواهد تاریخی وجود ندارد که جمعیت سرزمین‌های مادی هرگز در مقیاس قابل توجهی جابجا شده باشند، یا زبان آن توسط هیچ زبان دیگری جز فارسی (در مراکز شهری) و ترکی (در آذربایجان) جایگزین شده باشد، نتیجه‌گیری اجتناب‌ناپذیر این است که گویش‌های ایرانی وابسته که در آذربایجان، خمسه، قزوین، طالش، همدان، نهاوند، خوانسار، کاشان، اصفهان و سمنان، به ذکر فقط مناطق اصلی، صحبت می‌شوند، نمی‌توانند چیزی جز فرزندان زبان مادی باستان باشند که امروزه تقریباً به یک گروه شمالی، آذری، و یک گروه جنوبی، «پهلوی» یا «مرکزی» از گویش‌ها تقسیم شده‌اند.^[۴۰]

در واژه‌نامه‌ای به نام «فرهنگ جهانگیری» (سدهٔ یازدهم ق) به صراحت میان زبان مردم تبریز و زبان ترکی جدایی نهاده، نوشته شده است: «آژخ (= زگیل): به ترکی «لوینک» و به زبان تبریز «سکیل» گویند».^[۴۱] در ادامه، به نمونه‌هایی از این واژگان آذری اشاره می‌شود:

پیر لکوک تعدادی از واژه‌های آذری را قیاس کرده است:

مصوت‌ها:

1. شمال‌غربی: هرزندی، کرینگانی/aāeiīoöuü/.
2. شمال‌شرقی: شالی /aāeəiou(ü)/، هزاررودی /aāeiou/.
3. جنوبی:/aāe(ē)ioöu/.

صامت‌ها همان صامت‌های زبان فارسی هستند، اما گویش چالی صامت /XW/نیز دارد.^[۴۴]

جنس مؤنث در گویش‌های شمال‌شرقی (کجلی، هزاررودی) و جنوبی (تاکستانی، چالی، سگزآبادی، اشتهاردی) وجود دارد. این جنس به وسیلهٔ تکواژ a- مشخص می‌شود و این تکواژ تکیه ندارد: کجلی kárg-a «مرغ»، هزاررودی be'z-a «بز»، تاکستانی vél-a «گل»، چالی äv-a «آب»، سگزآبادی kélm-a «کرم» اشتهاردی xól-a «خاکستر». شمار جمع پسوندهای متعددی دارد: شمال‌غربی: هرزندی yan-oy «زنان»، küy-un «کوه‌ها»، کرینگانی yan-inde «زنان»؛ شمال‌شرقی: شالی ān-، کجلی žaneg-e «زن‌ها»، berāleg-e «برادرها»، هزاررودی ásb-e «اسب‌ها»، چالی qóč-e، تاکستانی qoč-ón، سگزآبادی qúč-e «قوچ‌ها»، اشتهاردی esb-ehä «سگ‌ها». اکثر گویش‌های آذری حداقل یک حالت غیرفاعلی (مفرد) دارند و در برخی از گویش‌ها گاهی دو یا حتی سه حالت غیرفاعلی (مفرد مذکر مؤنث، جمع) نیز به چشم می‌خورد: شمال‌غربی: هرزندی، کرینگانی: مفرد e/-i-، جمع un؛ شمال‌شرقی: شالی: مفرد e-؛ کجلی: مفرد e-، جمع on-؛ هزاررودی: مفرد e-، جمع ān-؛ جنوبی: چالی: مفرد مذکر e-، مؤنث a- (=فاعلی)، جمع ō(n)-؛ تاکستانی: مفرد مذکر e-، مؤنث a- (=فاعلی)؛ سگزآبادی: مفرد مذکر e-، مؤنث a- (=فاعلی)، جمع un-؛ اشتهاردی: مفرد مذکر e-، مؤنث ā-، جمع un-. برخی از گویش‌ها یک حالت غیرفاعلی مختوم به ar- دارند (اسم‌های خویشاوندی): شالی: pe «پدر»، غیرفاعلی piar، چالی xwāka «خواهر»، غیرفاعلی xwākar و غیره.^[۴۵]

حالت غیرفاعلی نقش‌های زیر را ایفا می‌کند:

1. مضاف‌الیه (پیش از مضاف قرار می‌گیرد): هرزندی Hasan-i keteb «کتابِ حسن»، کجلی šet-e tuk «خامه شیر» هزاررودی deta-r čādera «چادرِ دختر».^[۴۶]
2. مفعول صریح: شالی dass-e agir «دست را بگیر»، کجلی bežanã «زن را بزنید»، چالی češm-ō debandöm «چشم‌ها را ببندم».^[۴۶]
3. متممِ برخی از حروف اضافه پسایند؛^[۴۶]
4. صفت پیش از اسم می‌آید و پایانهٔ a- را می‌گیرد: کرینگانی čuk-a mert «مرد خوب»، هزاررودی sor-a xalā «لباس سرخ»، چالی kov-a qāter «قاطر خاکستری». در گویش‌هایی که دارای جنس دستوری هستند، مسند می‌تواند با مسندالیه مطابقت کند: چالی āva siā-rang-a bia «آب (مؤنث) سیاه‌رنگ (مؤنث) بود»، سگزآبادی āaya xār-a va «او (مؤنث) بیمار بود».^[۴۶]

در برخی از گویش‌ها، اسمی که با عدد بالاتر از «یک» به کار رفته باشد، پسوند جمع می‌گیرد: کجلی: dö berāleg-e «دو برادر»، چالی: šaš suār-ō «شش سوار».^[۴۸]

ضمیر شخصی منفصل:

• ضمیرهای انعکاسی: هرزندی ištan، کرینگانی hišton، چالی xōd (غیرفاعلی xešten)، تاکستانی xoštanT (غیرفاعلی xoštanar)، سگزآبادی xoštan، اشتهاردی xošnā، xošden.^[۴۸]
• ضمیرهای اشاره («این» / «آن»): هرزندی a/en، جمع emoy/?؛ کرینگانی ā/em، جمع eme/?؛ هزاررودی o/am، جمع o/ame؛ چالی ā/em، جمع ay/eme؛ تاکستانی ā(v)/em، جمع ānā/e(m)nā؛ سگزآبادی، جمع āhāyn/emehāyn؛ اشتهاردی a/na، جمع āhā/nahā.^[۴۸]

صرف فعلی بر پایه دو ماده فعلی انجام می‌گیرد: ماده مضارع و ماده ماضی. گویش‌های شمال‌غربی یک دستگاه صرف فعل مبتنی بر چهار ماده فعلی دارند.^[۴۸] در گویش‌های آذری (به استثنای گویش‌های شمال‌غربی) دو نوع پیشوند فعلی وجود دارد:

1. پیشوند نمودار استمرار: -mi-/me (این پیشوندها در گویش شالی به چشم نمی‌خورند).^[۴۸]
2. پیشوند نمود تام: -be.^[۴۸]

در گویش‌های جنوبی، برخی از شناسه‌ها می‌توانند با e/-a- گسترش یابند.^[۴۸]

• مضارع اخباری: هرزندی: kond-en «[می]کُنَم»، kond-or «[می]کنید»: کرینگانی mun-an be-kārde «[می]کُنَم» (تحت اللفظی «من به کردن هستم»)؛ شالی verīĵ-əm «[می]دَوَم»، کجلی me-vram-ia «او (مؤنث) [می]گرید؛ هزاررودی mi-gen-em «[می]اُفتَم»؛ چالی mi-xōr-öm «[می]خورم»؛ اشتهاردی mi-vaz-iš «[می]دَوی». در برخی از گویش‌ها مضارع استمراری وجود دارد: شالی az kerā paĴ-əm «من دارم می‌پزم»، کجلی az mišim kore raz «من دارم به باغ می‌روم»، اشتهاردی mi-vaz-em kārdarima «دارم می‌دَوَم».^[۴۹]
• مضارع التزامی: شالی: be-kar-i «بکُنی»، کجلی: be-kar-e «بکند»، هزاررودی: be-gen-em «بیفتم». در گویش‌های جنوبی تعدادی شناسه خاص وجود دارد: چالی: b-āšin-āš «پرتاب کنی». مضارع التزامی ثانویه (=شرطی) با وند -ā- در شالی: age az be-paĵ-ā-m «اگر من بِپَزَم». در گویش‌های شمال‌غربی ماده و شناسه‌های ویژه‌ای برای فعل التزامی وجود دارد: هرزندی «کردن» مفرد: اول: kon-im، دوم: kon-i، سوم: kon-ey و غیره.^[۴۹]
• ماضی متعدی (ساخته شده از ماده ماضی و ضمایر متصل): شالی be-xeri-m-e «خریدم»، دوم شخص جمع: be-xeri-rān-e (با ادات e-)، چاالی bind-em «دیدم»، اشتهاردی be-xārd-em «خوردم». در گویش‌های شمال‌غربی شناسه‌های ویژه‌ای وجود دارد: هرزندی «گفتن» مفرد: اول: at-ma، دوم: la-، سوم: ĵa-، جمع: اول: munā-، دوم: lunā-، سوم: ĵunā-، کرینگانی «کردن» مفرد: اول: kārd-ame، دوم iye-، سوم e-، جمع: اول: mune-، دوم: ine-، سوم une-.^[۴۹]
• ماضی لازم (که دارای تعدادی شناسه ویژه است): هرزندی «آمدن» مفرد: اول: āmār-īn، دوم: i-، سوم: a-، جمع: اول om-، دوم or-، سوم od-؛ شالی «دویدن» مفرد اول be-vrit-im، دوم iš- کجلی «دویدن» مفرد: اول: be-vrit-im، دوم i-، سوم مذکر (e)-، مؤنث ā-، چالی «دویدن» مفرد be-taĵas-im-a تاکستانی verit-em-a، اشتهاردی bu-ašt-im (گاهی، همانند مضارع از ادات a- استفاده می‌شود).^[۴۹]
• ماضی استمراری: در گویش‌های شمال‌غربی این نوع ماضی به صورت ترکیبی صرف می‌شود: هرزندی «کردن» اول شخص مفرد konde berin، کرینگانی be-kārde bine. در شالی ماضی استمراری با ماده مضارع و شناسه‌های ویژه ساخته می‌شود: «خواندن» مفرد اول: xān-im، دوم: iš-، سوم: i- جمع: اول: imān-، دوم: irān-، سوم: imbe-.^[۴۹]
• آینده مرکب: هرزندی «کردن» مفرد: اول: karde-nin، دوم: ni-، سوم: niya-؛ کرینگانی «خوردن» مفرد hārd-eyni، دوم: eyše-، سوم: niye-. در کجلی یک نوع صفت مفعولی آینده وجود دارد (مصدر+ in-): hordon-in «خوردنی، آنچه باید/می‌تواند خورده شود».^[۴۹]

برای ساختن نوعی مجهول در گویش هزاررودی از ماده مضارع و پسوند -āx- و در گویش‌های جنوبی از ماده مضارع و پسوند -i- استفاده می‌شود.^[۴۹]

به هنگام استفاده از صورت‌های ماضی افعال متعدی، وندهای ضمیری به یکی از واژه‌های پیش از فعل وصل می‌شوند: شالی: man avān-əm binde «من آنها را دیدم»، هزاررودی men i asdar-em vind «من اَستَری را دیدم». هنگامی که مفعول منطقی جمله به صورت جمع آمده باشد، فعل می‌تواند با آن مطابقت کند: هزاررودی men o-m-e bezande «من آنها را زدم»، اشتهاردی Hasan-e lazak-ehā bezandi «حسن بچه‌ها را زد».^[۵۰]

نبود اعراب‌گذاری، کاستی‌های الفبای عربی در نشان دادن جزئیات تلفظ، خطاهای کاتب و تأثیر فارسی کلاسیک، خواندن بقایای ادبی آذری را دشوار می‌کند. با این وجود، آن‌ها برخی از ویژگی‌های واقعی آواشناسی، دستور زبان و واژگان زبانی را که در آن نوشته شده‌اند، آشکار می‌کنند. در این‌جا ویژگی‌های دو اثر مکتوب بررسی می‌شود.^[۱۲] از آنجا که اردبیل چه قبل از اسلام و چه بعد از آن مرکز آذربایجان بوده است، می‌توان تصور کرد نویسندگان اسلامی هنگام صحبت از زبان آذری بیشتر به زبان این شهر نظر داشته‌اند و می‌توان چنین پنداشت که زبان و دوبیتی‌هایشیخ صفی‌الدین اردبیلی نمودار یکی از گویش‌های مهم آذری است. محدودیت این دوبیتی‌ها و نیز تصحیف و تحریف آن‌ها موجب شده است که پی بردن به ویژگی‌های آوایی و صرفی ـ نحوی آن‌ها دشوار گردد. با این‌همه به بعضی از ویژگی‌های به دست آمده از این دوبیتی‌ها می‌توان یقین داشت.^[۹] از آن جمله:

1. ویژگی‌های آوایی: تبدیل d بعد از مصوت (در مراحل قدیم‌تر: t میان دو مصوت) به r مانند «دِلَر» (= دلت)، «شرم» (= شدم، رفتم)، «آمریم»، (= آمدیم)، «بری» (= بود) و غیره. در ۲ گویش هرزندی (گلین قیه) و گویش کلاسور نیز این ویژگی دیده می‌شود، مثلاً zora (= زاده، پسر) vör (= باد، واد)، Kar (= خانه، کده)، amārā (= آمد) و غیره. چنان‌که از گویش‌های طارم و خوئین و رامند و رودبار الموت برمی‌آید، این قاعده در جنوب آذربایجان رواج نداشته است. قاعدهٔ دیگر بازماندن «ژ» اصلی در آغاز کلمات است چنان‌که در کلمات ـژیر» به معنی زندگی (قس: Jyd در پارتی) و «ژر» (= زد) دیده می‌شود. قاعدهٔ دیگر واکدار شدن «چ» قدیم ایرانی و تبدیل آن به «ج» است مانند «ریجی» (= می‌ریزد) و «نواجی» (= نمی‌گویی). دیگر وجود مصوتی میانی که معمولاً آن را با a یا ö نشان می‌دهند. دیگر به کار بردن «ه» به جای «خ» مانند «هرده» (= خورده).^[۹]
2. ویژگی‌های صرفی: از ویژگی‌های صرفی این زبان وجود ۴ دسته ضمیر شخصی در حالت‌های فاعلی، مفعولی، ملکی و متصل است. دیگر کاربرد نش» به جای شناسهٔ دوم شخص مفرد مضارع التزامی مانند «مواجش» (= نگویی) و کاربرد «ی» برای شناسهٔ سوم شخص مفرد مضارع اخباری مانند «ریجی» (= می‌ریزد) است دیگر از خصوصیات صرفی فعل، ساختن مضارع یا یک نوع مضارع از صفت مفعولی قدیم است که عموماً بن ماضی گفته می‌شود مانند «بکشتیم» (= می‌کشم)، «بهشتیم» (= میَهلم)، «ندشتیم» (= نمی‌آزارم). دیگر قلب مضاف و مضافٌ‌الیه است مانند ـاویانی بنده» (= بندهٔ خدا). «چوگان گوییم» (= گوی چوگانم) و غیره. دیگر اینکه شناسهٔ اول شخص مفرد به جای «ام»، «دایم» بوده است. بسیاری از واژه‌های آذری که پاره‌ای از ویژگیهای آوایی مذکور، در آن‌ها حفظ شده است، هنوز هم در زبان مردم نقاط مختلف آذربایجان متداول است.^[۹]

در قصاید استانبولی، کلمات و لغت‌شناسی شعر، مربوط به ناحیه مرند و تبریز است:

1. در ایرانی باستان ā> ū، برای مثال āžūr به معنی آزاد، dūr به معنی «دار» (نگه داشتن)، gūn به معنی جان (پارتی و پهلوی: gyān)، لغت huzdan به معنی خواستن، pūydūr به معنی پایدار، vad-nehūd به معنی بدنهاد.^[۱۲]
2. بین دوهجایی ایرانی باستان t> r در āžūr، همچنین -r به معنی «تو»، zūnar به معنی «داند» (برگرفته از *zān-)، کلمه žaran به معنی «زَنَد»، (برگرفته از *jat-)
3. بین دو هجایی ایرانی باستان č> j در jeman به معنی «مال خودم» (برگرفته از ایرانی باستان hača)
4. ایرانی باستان x, xw> h در harda به معنی خورده، *hūzdan به معنی خواستن، hošk به معنی خشک (ایرانی باستان *huška)
5. بعضی لغات دیگر: gūn به معنی «روان»، *karend به معنی «کردن، ساختن» (پارتی kar-)، کلمه sag به معنی سنگ، vūn به معنی خون (معادل vohunī اوستایی)^[۱۲]

• واژه برز (borz) در فارسی نوین آغازین (burz) کاربرد داشته و برگرفته از پارسی میانه بورز (burz-bwlc) بوده که امروزه در برخی واژگان مانند «البرز»، (al-borz) بازمانده است.

• زبان‌های ایرانی‌تبار
• زبان تاتی
• زبان تالشی
• فارسی میانه
• زبان ترکی آذربایجانی

• برگی ازالفهرست ابن‌ندیم
• لرنژاد، سیاوش؛ دوست‌زاده، علی،دربارهٔ سیاسی‌سازی شاعر ایرانی نظامی گنجوی در دوران نوین، ایروان ارمنستان، اکتبر ۲۰۱۲ / مهرماه ۱۳۹۱
• ج. آل احمد، اشاره‌ای بسیار دیرآمده بر «لهجهٔ رامند»، فرهنگ ایران‌زمین ۱۲، ۱۳۴۳، صص ۳۲۳–۳۲۹
• ج. آل احمد،اورازان، تهران ۱۳۳۳.
• ج. آل احمد،تات‌نشین‌های بلوک زهرا، تهران ۱۳۳۷.
• م.ا. ادیب طوسی، نمونه‌ای چند از لغت آذری، نشریهٔ دانشکدهٔ ادبیات تبریز شماره ۸، ۱۳۳۵ شمسی: صص ۳۱۰–۳۴۹؛ شماره ۹، ۱۳۳۶ شمسی: ۱۳۵–۱۶۸، ۲۴۲–۲۷۵، ۳۶۱–۳۸۸.
• ذکاء، یحیی، گویش کرینگان، تهران ۱۳۳۲.
• ذکاء، یحیی، گویش گلین‌قیه یا هرزند، فرهنگ ایران‌زمین ۵، ۱۳۳۶، ۵۱–۹۲.
• م. ستوده، خوئینی یکی از لهجه‌های آذری، فرهنگ ایران‌زمین شماره ۶، ۱۳۳۷ شمسی، ۳۲۴–۳۲۷.
• م. ستوده، رسالهٔ لغات «فرس قدیم» اهالی رامند، فرهنگ ایران‌زمین، شماره ۳، ۱۳۳۴ شمسی، صص ۲۲–۷۷.
• ع.ع. کارنگ، تاتی و هرزنی، تبریز ۱۳۳۳.
• ع.ع. کارنگ، تاتی و کرینگان، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، شماره ۴، ۱۳۳۰ شمسی.
• م. مرتضوی، فعل در زبان هرزنی، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، شماره ۱۴، ۱۳۴۱ شمسی، صص ۵۴۳–۵۸۸؛ شماره ۱۵، ۱۳۴۲ شمسی، صص ۶۱–۹۷.
• م. مرتضوی، نکته‌ای چند از زبان هرزنی، نشریهٔ دانشکدهٔ ادبیات تبریز، شماره ۶، ۱۳۳۳ شمسی، صص ۳۰۴–۳۱۴.

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط بهزبان آذری در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• نوشتارهای مربوط به زبان آذری
• در رابطه با زبان مادی آذربایجان
• اشعار محلی جامع الالحان عبدالقادر مراغی - بررسی: دکتر علی اشرف صادقی، مجله زبانشناسی، سال نهم، شمارهٔ اول، بهار و تابستان ۱۳۷۱
• سفینه تبریز یادگاری گرانبها از تاریخ و فرهنگ آذربایجان
• زبان آذریبایگانی‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۰۸ توسطWayback Machine در وبگاه آفتاب

• زبان آذری
• تاریخ آذربایجان
• تاریخ تالش
• تاریخ تبریز
• تبریز
• زبان ترکی آذربایجانی
• زبان‌ها
• زبان‌های ایرانی شمال غربی
• زبان‌های باستانی
• زبان‌های کاسپین
• زبان‌های منقرض‌شده آسیا
• زبان‌های منقرض‌شده در اروپا
• زبان‌های منقرض‌شده در هزاره ۲ (میلادی)

• خطاهای CS1: نام‌های نمایش
• مقاله‌هایی که تجمیع ارجاع در آن‌ها ممنوع است
• مقاله‌های دارای شرح مختصر
• شرح مختصر متفاوت با ویکی‌داده
• صفحات نیمه‌حفاظت‌شده بی‌پایان ویکی‌پدیا
• یادکردهای دارای منبع به زبان انگلیسی
• پیوندهای وی‌بک الگوی بایگانی اینترنت