آثار بر جای مانده از غارنشینی در کوه‌های زاگرس مربوط به حدود ۱۰۰٬۰۰۰ سال پیش، بیانگر سکونت انسان در این مناطق دردوره پارینه‌سنگی وایلامی (حدود ۳۰٬۰۰۰ تا ۳۰۰٬۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح) می‌باشد.[۲]
در زبان اوستایی، پیشوند «زا» (𐬰𐬀𐬯𐬀) به معنای «بزرگ»، «عظیم» یا «بیشتر» است. این پیشوند در ترکیب با واژه‌ها، معنای بزرگی یا عظمت را منتقل می‌کند. برای مثال، واژه «masô» (𐬨𐬀𐬱𐬀) به معنای «بزرگ» یا «وسیع» است. این شواهد نشان می‌دهند که پیشوند «زا» در اوستایی معنای بزرگی و عظمت را دارد.[۳]
۲. «گر / گَر» در اوستایی و سانسکریت
در زبان اوستایی، واژه «gar» (𐬕𐬀𐬭) به معنای «کوه» یا «صخره» است. این واژه در زبان سانسکریت نیز با معنای مشابه «giri» (𑀕𑀺𑀭𑀺𑀭𑀺) به معنای «کوه» وجود دارد. در فارسی میانه و برخی گویش‌های ایرانی نیز واژه‌هایی مانند «گر» یا «گیر» با همین معنای «کوه» مشاهده می‌شود.
۳. ترکیب «زا-گر / زاگَر»
ترکیب «زا» و «گر» در واژه «زاگرس» به معنای «کوه بزرگ» یا «کوه عظیم» است. این ترکیب با موقعیت جغرافیایی رشته‌کوه زاگرس در ایران که یکی از بلندترین و وسیع‌ترین رشته‌کوه‌های کشور است، به‌طورکامل تطابق دارد. در متون اوستایی، کوه‌ها و مکان‌های بلند به‌طورمعمول با صفاتی چون «عظیم» یا «بلند» توصیف می‌شوند.
نام باستانی رشته کوه زاگرس در اوستا اسپروچ یا اسپروز است و شاید کُر یا کور است: بر طبق اسطوره‌شناسی سومری کور (کر) در اساس نام یک کوه یا کوه‌هایی بوده، و اغلب به کوه‌های زاگرس واقع در شرقسومر گفته می‌شد.
کور همچنین نام دیگرامپراتوری اکد است که از سه هزار سال پیش و قبل از آن بر کل نواحی زاگرس گسترده شده بود.[۴]
بعضی معتقدند ریشه این ناماوستایی است. در زبان اوستایی زاگر Za-G'R' به معنایکوه بزرگ است. اما نظری نیز هست این است که این کلمه از نام یکی از قبایل بومی قوم پارس ساکن در این منطقه معروف بهساگارتی گرفته شده.[۵]
نام قدیمی این رشته‌کوه در زبانفارسی «پاتاق» که نام رشته‌کوهی معروف دراستان کرمانشاه نیز هست بوده و پیش از آن «کوهستان» (درعربی: «جبال») و «پهلو» یا «پهله» بود.[نیازمند منبع]
یک احتمال بالای دیگر این است که منشأ زاگروس از «سایگروس» یونانی به معنای سردسیر باشد.[۶]واژهٔ «زاگرس» یا «زاگروس» از بیش از هشت دهه پیش و از اواخر دورهقاجار از طریق ترجمه آثار نویسندگان اروپایی (و گاهی اززبان یونانی) وارد زبان فارسی شده و سپس بر روی نقشه ایران نیز گذاشته شد.[نیازمند منبع]
در ظاهر،حسن پیرنیا اولین کسی است که واژهٔ زاگرس را در حاشیهٔ صفحهٔ ۲ کتاب خود به نام «تاریخ ایران از آغاز تا انقراضساسانیان» آورده است. او خود تأکید نموده کهاروپاییها چنین (یعنی زاگرس) نامند.
واژهٔ زاگرس در هیچ‌یک از کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی یامسالک و الممالک و نوشته‌های دوره اسلامی نوشته نشده است.درلغت‌نامه دهخدا یادائرةالمعارف مصاحب نیز نکته‌ای مهم و اساسی دربارهٔ ریشه و اصل واژه زاگرس بیان نشده است.
محمد قزوینی در صفحهٔ ۴۸ از جلد ۵ کتاب خود می‌نویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران به خصوص منطقهٔ لرنشین در غربایران است.»
دردانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی به‌عنوان نام دره‌ای نفت‌خیز ذکر شده است.
در واژه نامهٔ یونانی به آلمانی که سال م۱۸۸۶ درلایپزیگ به چاپ رسیده واژه Zagrio یا Zagros را به‌عنوان «کوهی در دورانماد» به نقل از نوشته‌هایاسترابون وپولیبیوس آورده است.
در لغت نامهٔ جغرافیاییLexique géographique در زیر واژه و عنوان «زاگرو» (زاگرس) آمده است:
«رشته کوهی است درآسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده .»[۷]
رومن گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی در کتابش[۸] زاگرس را نام قبیله‌ای دانسته و می‌نویسد:
«حرکت عمومی قبایل ایرانی هنوز به پایان نرسیده بود که قبیلهٔ سومی از قبیله‌های مهم ایرانی بنام «Zikirtu» یا «ساگارتی» بسوی نواحی شرقی تری رفته و مستقر شدند.»
هرودوت نیز در نوشته‌هایش[۹] در بخش معرفی قبایل پارسی از همین قبیله صحراگرد با نام «ساگارتی» یاد کرده و می‌نویسد:
«قبیله‌های دیگر که صحراگردند از این قرارند: داین‌ها، ماردها، دروپیک‌ها و ساگارتی‌ها»
دیاکونوف نیز در کتابتاریخ ماد خود[۱۰] در شرح حملهٔآشوری‌ها بهپارسوا و به استناد کتیبه‌های خوانده شده می‌نویسد:
«به‌طوری که در متن تصریح شده، آخرین نقطهٔ لشکر کشی، گویازاکروتی بود»
به استناد مطالب ذکر شده ریشهٔ واژهٔ زاگرس از زباناوستایی است ویونانی‌ها با افزودنS (س) به آخر آن این واژه را به شکلیونانی مبدل نمودند.زاگرس Zagreus، در استوره‌های ارفه ای، فرزند خدایگونزئوس (به شکل یک مار) و دخترشپرسیفونه است؛ لذا واژهٔ زاگرس (همانند واژهبختیاری) هم نام کوه و دژ و هم ایل، قوم، قبیله و محلی بوده است.به باور فریدون جنیدی در کتاب «داستان ایران» نام اصلی زاگرس در اوستا «اوپایِری سَئِنَ» (بر فرازش آهن) است! «آسِن/آهِن» نام همگانی هر «فلز» بود و هنوز بسیاری از ایرانیان آن را با زیر «ه» بر زبان می‌آورند!«اوپایری سَئِنَ» (در پهلوی «اَپورسِن»)، می‌باید امروز «اَبَرسِن» باشد؛ ولی اندهگنانه نام یونانی «زاگرس» جایگزین شده است!
کمربند چین‌خورده و رانده زاگرس یک کمربند طولانی به‌طور حدودی ۱۸۰۰ کیلومتری (۱۱۰۰ مایل) از سنگ‌های پوسته‌ای تغییر شکل یافته است که در جبهه برخوردی بین صفحاتعربی واوراسیا تشکیل شده است.[۱۱]
رشته کوه‌های زاگرس حاصل یک فعالیت تکتونیکی یعنی برخورد دوصفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان هستند.[۱۲] اینچین خوردگی متوقف نشده و دگرگونی زمین در غرب ایران و منطقه زاگرس همچنان ادامه دارد. چین خوردگی‌های بسیار و وجودگنبدهای نمکی فراوان، زاگرس را به منطقه‌ای نفت‌خیز تبدیل کرده است.
از نظر زمین‌شناسی، زاگرس به دو یا سه بخش مجزا قابل تفکیک است: زاگرس شمالی، زاگرس میانی و زاگرس جنوبی. تفاوت زاگرس شمالی و جنوبی در نوع چین خوردگی‌ها و نیز در نحوهٔ قرارگیری چین‌ها بر روی گنبدهای نمکی است. استان‌های فارس و کهگیلویه بویر احمد، بخش‌های جنوبی استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری، ارتفاعات شرقی استان بوشهر و ارتفاعات شمالی استان هرمزگان همگی زاگرس جنوبی برشمرده می‌شوند. بخش‌های غربی استان اصفهان، بخش بزرگی از چهارمحال و بختیاری، استان لرستان، ارتفاعات شمالی-شرقی استانخوزستان، بخش‌های جنوبی استان‌های مرکزی وهمدان ازجمله مناطق زاگرس مرکزی به‌شمار می‌روند. اما بخش‌های شمال غربی مناطق ذکرشده که شامل استان‌های ایلام،کرمانشاه، کردستان، بخش‌های جنوبی و غربی آذربایجان غربی، ارتفاعات زاگرس در شمال عراق هستند به‌عنوان زاگرس شمالی شناخته می‌شونددر یک تقسیم‌بندی دیگر، کوه‌های زاگرس به دو بخش اصلی قابل تفکیک هستند:زاگرس مرتفع وزاگرس چین خورده.
رشته کوه زاگرس میزبان یکی از بزرگ‌ترین ذخایر هیدروکربنی کره زمین می‌باشد و میدان‌های گازی و نفتی بسیاری در این منطقه درحال فعالیت و استخراج هستند.[۱۳] وجود تعداد بالای میدان‌های هیدروکربنی و استخراج از آنها و همچنین فعالیت طبیعی تکتونیکی در زاگرس، این کوهزایی را به یک نمونه بی همتا در کره زمین تبدیل کرده است. مطالعه‌ای در منطقه زاگرس نشان داده گرچه زاگرس از دیدگاه تکتونیکی به‌عنوان منطقه فعال دسته‌بندی می‌شود، اما استخراج از ذخایر هیدروکربنی نیز باعث وقوع زمین‌لرزه‌های القایی در این ناحیه می‌شود.[۱۴]
بر پایه تقسیم‌بندی‌های ساختمانیزمین‌شناسی ایران، پهنه زاگرس مرتفع یا زاگرس بلند، با پهنای متوسط ۸۰ کیلومتر در میان دو پهنه زمین‌شناختی سنندج-سیرجان در شمال و پهنه زاگرس چین‌خورده در جنوب قرار دارد و بلندترین بخش‌های رشته‌کوه زاگرس را در خود جای داده است. مرز شمالی پهنه زاگرس بلند، یکگسل معکوس بزرگ است که آن راگسل اصلی معکوس زاگرس می‌نامند.گسل زاگرس بلند نیز مرز جنوبی پهنه زاگرس بلند برشمرده می‌شود و این پهنه را از زاگرس چین‌خورده جدا می‌سازد.[۱۵]
زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوه‌های زاگرس و در واقع اولین ردیف از کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهند و به صورت دیواره‌ای بلند اما با پهنای به‌نسبت کم (حداکثر ۸۰ کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می‌باشد. مرتفع‌ترین قلل زاگرس شاملدنا،زردکوه،کبیر کوه،اشترانکوه وگرین در زاگرس مرتفع قرار دارند.[۱۶]
بخش غربی و جنوبی رشته کوه‌های زاگرس، با طولی حدود ۱۳۷۵ کیلومتر و عرضی بین ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلومتر، زاگرس چین خورده نامیده می‌شود. این بخش از زاگرس، همراستا با زاگرس مرتفع، تا خلیج فارس و تنگه هرمز ادامه می‌یابد. تاقدیس‌های بزرگ و کشیده از مشخصه‌های زاگرس چین خورده هستند.[۱۶][۱۷]
گسل زاگرس بلند مرز شمالی پهنه زاگرس چین‌خورده برشمرده می‌شود و این پهنه را از زاگرس بلند جدا می‌سازد.
بلندترین قله‌های این رشته کوه به ترتیب،دنا (۴۴۰۹ متر) بلندترین قله زاگرس جنوبی،زردکوه بختیاری (۴۲۲۱ متر) بلندترین قله زاگرس مرکزی،اشترانکوه (۴۱۰۰ متر) بلندترین قله زاگرس شمالی،قالی کوه (۴۱۰۰ متر)،شاهانکوه (۴۰۴۰)بل (۳۹۴۳ متر) وکینو (۳۷۰۱ متر) وکوهستان گرین با ارتفاع ۳۷۰۰ (تقریبی) هستند.
دنا با ارتفاع ۴۴۰۹ متر بلندترین ارتفاعات زاگرس می‌باشد و از ۴۴ قله مرتفع بالای ۴۰۰۰ متر تشکیل شده است و بیش از ۸۰ کیلومتر طول دارد. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، کمی از آن در جنوباستان اصفهان و بخش اعظم آن در شمال شرقیاستان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. در تمام سال پوشیده از برف بوده و یکی از کم نظیرترین منابع انواع و اقسام گیاهان دارویی در دنیاست. این کوه یکی از سرچشمه‌های رودکارون است.
اشترانکوه با ارتفاع ۴۱۰۰ متر در استانلرستان[۱۸][۱۹][۲۰] جای گرفته که دارای هشت قلهٔ بلند و به هم پیوسته است که در تمام طول سال پوشیده از برف است.دریاچه گهر در این رشته کوه قرار گرفته است.قالی کوه در جنوبشهرستان الیگودرز قرار دارد نیز با ارتفاع۴۱۰۰ متر جز قله‌های بلند زاگرس برشمرده می‌شود. رودخانه دز از این کوه سرچشمه می‌گیرد.آبشار آب سفید نیز در این ناحیه از رشته کوه زاگرس قرار دارد. منطقه قالی کوه پناهگاه حیوانات وحشی بسیاری است.
شاهانکوه با ۴۰۴۰ متر ارتفاع، بلندترین قلهٔاستان اصفهان و از کوه‌های بلند زاگرس است که در ۲۰ کیلومتری جنوب غربفریدون‌شهر واقع گردیده است.[۲۱]رشته کوه شاهان کوه از دره وهرگان در ۴۰ کیلومتری باختر شمالیفریدون‌شهر شروع شده و رو به سوی جنوب خاوری تا دره آب میدانک، ۲۵ کیلومتری جنوب باختریفریدون‌شهر به طول حدود ۴۳ کیلومتر و عرض متوسط آن ۱۰ کیلومتر می‌باشد. میزان بارندگی سالانه این رشته کوه بین ۸۰۰ تا یک هزار میلی‌متر و میانگین دمای سالیانهٔ آن بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتی گراد است. رودخانهٔ خدنگستان، آب ترزه، آب سه پستان و آب سرداب می‌باشد وچشمه لنگان در شمال این رشته کوه قرار دارد.[۲۲]
کوه کِینو باارتفاع ۳۷۱۰ متر در شمال خوزستان (شهرستان اندیکا) و هم‌مرز با چهارمحال و بختیاری و لرستان قرار دارد و در بیشتر ماه‌های سال پوشیده از برف است. این کوه منبع اصلی تغذیه تالاب زیبای شیرین بهار خوزستان است.از ارتفاعات مهم در زاگرس شمالی رشته کوه الوند است ک دارای چندین قلهٔ مهم و مرتفع در جهت شمال‌غربی ب جنوب‌شرقی کشیده شده است. بلندترین نقطه آن قله کوبُره ۳۵۸۶متر است. قلل یخچال، کلاه‌قاضی، کلاغ‌لانه، قزل‌اَرسلان، شاه‌نشین، اَردَک‌مَردَک از ارتفاعات شاخص کوهستان الوند در زاگرس شمالی هستند. بیشترین مساحت کوهستان الوند در حوزه شهرهای تویسرکان و همدان قرار دارد.از دیگر ارتفاعات مهمزاگرس شمالی می‌توان به رشته کوهگرین (۳۷۰۰ متر) در حد فاصل استان‌های لرستان و همدان اشاره کرد. بیشتر مساحت این رشته کوه در پهنهشهرستان بروجرد و در جنوب غربی تا شمال غربی شهربروجرد قرار گرفته است، اما با این وجود، گرین با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، بخش اعظم مساحت شهرستان‌های بروجرد،الشتر ونورآباد در استان لرستان،شهرستان نهاوند در استان همدان و نیز بخش‌هایی از استان کرمانشاهان را فرا گرفته است. قله‌هایولاش،چهل نابالغان،سه کوزان،هجده یال ومیش پرور از بلندترین ارتفاعات رشته کوه گرین هستند.[۲۳]
یخچال‌های طبیعی دنا
بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌هایزاینده‌رود،کارون،مارون،کرخه ودز را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت به‌نسبت مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آب‌های زمینی وزیرزمینی کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را فراهم می‌کند. در جنوبی‌ترین نقطه زاگرس قله کوهٔ به بلندی۳۲۶۰ متر زیستگاه تشگرد وکوه فارغان هست تغییرات ارتفاعی و وجود کوه‌های مرتفع و ایجاد میکرو کلیماهای متفاوت همچنین قرار گرفتن این منطقه در بین دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و صحارا – سندی دارای فلور خاصی است. به طوریکه عناصر گیاهی ایران و تورانی و صحارا – سندی با هم در این منطقه دیده می‌شوند. علاوه بر این عناصر نفوذی مدیترانه‌ای اروپا – سیبری سینو ژاپنی و نیز در این منطقه حضور دارند.
به‌طور کلی در هزاره سوم، دوم و اول قبل از میلاد، دامنه‌های شرقی و غربی زاگرس و زاویه جنوب غربی ایران یکی از مراکز مهم تجمع اقوام گوناگون در جهان بوده است که دارای نژادی مشترک، فرهنگ و تمدنی مشابه با حکومت‌های به‌طور تقریبی مهم بوده‌اند که در رأس آنها ایلام قرار داشت. نیمهٔ شمالی رشته کوه زاگرس در دورهٔایران باستان محل زندگیمادها بوده است.
نتیجهٔ تحقیقات بر روی استخوان‌های کشاورزان نخستین در منطقهٔ زاگرس ایران نشان می‌دهد دی‌ان‌ای کشاورزان باستان اهل زاگرس بیش از همه به زرتشتی‌های ایران و شهروندان امروز افغانستان، پاکستان و ایران شباهت دارد و خیلی متفاوت از مردمی است که زراعت را از ترکیه به اروپا بردند. تفاوت شگفت‌انگیز ژن کشاورزان اولیه شهروندان شرق و غربهلال حاصلخیز که تا پیش از این تصور می‌شد از یک نژاد هستند به‌عنوان دستاورد این پژوهش توسط یک تیم بین‌المللی در نشریه ساینس منعکس شده است.[۲۵]
↑«Cooper, M. (2007). Structural style and hydrocarbon prospectivity in fold and thrust belts: a global review. Geological Society, London, Special Publications, 272(۱), 447-472».Geological Society of London Publications.
_(14594614317).jpg)