| درگز دَرْگز | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | خراسان رضوی |
| شهرستان | درگز |
| نام(های) دیگر | زیندانلو، درجز، دره‌گز، دره‌جز، |
| نام(های) پیشین | اتک، خاوران، پارت، نسا، پارتانیسا، ابیورد، محمدآباد |
| سال شهرشدن | ۱۳۳۲ |
| مردم | |
| جمعیت | ۵۸۸۷۲ نفر (۱۳۹۵) |
| رشد جمعیت | ۱٪- (۵سال) |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۴۸۰ متر |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | 《حسن نوروزی》[۱] |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۵۱۴۶ |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران ۴۲ س |
| کد آماری | ۱۳۶۵ |
دَرگَز یادَرِگَز (دره‌گز)[۲][۳] از شهرهایاستان خراسان رضوی، مرکزشهرستان درگز، در شمال‌شرقایران در نزدیکیمرز ترکمنستان جای دارد. نام پیشین شهر درگز،محمدآباد ارباب بود. جمعیت این شهر حدود ۳۷ هزار نفر است.
زبان رایج در شهرستان و اکثر مناطق اطراف آن که حدود ۵۰ درصد جمعیت شهرستان و اکثریت مردم شهرنشین درگز را تشکیل می هدترکی درگزی با لهجه خاص خود می‌باشد.[۴]شهرستان درگز طوایف مختلفی چونترک خراسان،کرد کرمانج را در خود دارد که هر یک در بین خود به زبان‌های خود گفتگو می‌کنند.البته حدود ۱۵ درصد از جمعیت شهرستان درگز را اقوام فارسی زبان تات و زابلی و یزدیها تشکیل می‌دهند .
شهر درگز در فاصله ۲۶۵ کیلومتریمشهد و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و شش دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۶ دقیقه واقع است.
درگز که تاتهران ۹۴۳ کیلومتر و تا مشهد ۲۶۵ کیلومتر فاصله دارد از شمال بهمرز ایران وترکمنستان از مشرق و جنوب شرقی بهمشهد از جنوب بهچناران و از مغرب بهقوچان محدود و مختصات آن ۳۷ درجه و ۳۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۶ دقیقه طول شرقی است.از اماکن دیدنی این شهر می‌توان به تفرجگاه آب گرم،پارک ملی تندوره،محوطه باستانی بندیان، پلکان نادری،آرامگاه علامه شهرستانی، تفرجگاه چهلمیر، شیلگان دره، تفرجگاه چرلاق و … اشاره کرد.
درگز کنونی در سال ۱۳۲۹ ایجاد شد. شهرستان درگز در سال ۱۳۳۵ ضمیمهشهرستان قوچان گردید و مجدداً در سال ۱۳۳۹ به شهرستان درگز تبدیل شد.[۵]
شهر درگز پیش از این محمدآباد و محمدآباد ارباب نام داشت.دربارهٔ بنای شهر محمدآباد، یعنی درگز کنونی، آمده‌است: بیگلرخان، حکمران وقت درگز در دورانمحمدشاه قاجار تصمیم می‌گیرد که جنگل و نیستانی را که در روستایی به نام «چَقر وارتیان» بود و مخفی‌گاه ترکمن در هجوم‌های همیشگی به درگز، بسوزاند و به‌جای آن شهری با نقشه امروزی بنا کند تا برای مرکزیت و حکومت‌نشینی نیز مناسب باشد. از این‌رو از محمدشاه قاجار پول و نیروی انسانی درخواست می‌کند. محمدشاه دستور می‌دهد حکمران بجنورد و قوچان و کلات به درگز رفته یاریگر بنای این شهر شوند. در نتیجه با همکاری آن‌ها و یاری اهالی درگز، شهر محمدآباد به سبک و سیاق نقشهعشق‌آباد پی‌ریزی می‌شود و به‌نام محمدشاه قاجار، محمدآباد نام می‌گیرد و پس از بنای کامل شهر، از ساکنان دستگرد نیز به شهر جدید منتقل می‌شوند.[۶]
شهر درگز، شهری با سابقه درخشان تاریخی که با آثاری که در شهر تپه چاپشلو و بندیان در درگز یافت شده قدمتی بین ۷ تا ۱۲ هزار سال را دارد ، شهری که قبلاً به نامابیورد معروف بوده و در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی به تعدادی از اندیشمندان و بزرگان برخورد می‌کنیم که عنوان ابیوردی را با خود داشته‌اند. شهری کهخاوران نام داشته و از مناطق باستانی پارتهای قدیم در خراسان بوده، در ۳ کیلومتری همین شهر آثار و بقایایی موجود است که به پنج هزار سالقبل از میلاد می‌رسد، یعنی سابقه شهرنشینی و مدنی درشهر مو چتذاذ پارسادرگز به حدود هفت هزار سال پیش می‌رسد، یعنی درگز وارث یک تمدن هفت هزار ساله می‌باشد. شهر و ناحیه درگز از دوران پیش از اسلام تاکنون داراگرد، نسیایا، آپاوارتاکن، باورد، ابیورد، اتک، نسایا، نسا، درون، خاوران و دریجز نامیده می‌شده‌است. ناحیه درگز در گذشته یکی از نقاط مهم باستانیپارت و خراسان بود که به موجب قرارداد ننگینآخال ۱۲۶۱ هـ. ش / ۱۸۸۲ م، کناره آباد و تاریخی آن، از تجن تا نزدیکیعشق آباد، از ایران جدا شده و جزء ترکمنستان گردید.
دربارهٔ نامگذاری این شهرستان، تا کنون داوری‌های گوناگونی داده شده‌است. شماری گفته‌اند چون در این ناحیه بیشه و درخت گز زیادی وجود داشته، به «دره گز» سرشناس شده‌است، که این نامگذاری درست نیست. داوری درست‌تر، از سده ۳ پ. م، یعنی زماناشکانیان است. پس از آن که اشکانیان علیهسلوکیان برخاستند،اشک اول (ارشاک) در نبرد کشته شد، ولی برادرشتیرداد به پیروزی رسید و شهری به نام داراگرد، درپارتیای اصلی بنیاد گذارد. آپاوارتاکن، که بعضی آن را پارتیای اصلی و شماری پارتیای ویژه نوشته‌اند، به ناحیه شمال پارت گفته می‌شود. پیرنیا بر پایه نوشته‌های تاریخ و جغرافی نگاران پیشین، پارت اصلی را کوهستان و دشت کردان در خراسان واترک و به بیان دیگر بین بیابانمشهد و کویر خوارزم دانسته‌است.
بنابراین نواحی درگز،بجنورد، اسفراین، قوچان،شیروان و کلات در قلمرو پارت اصلی قرار داشته‌است. ایزیدورخارا کسی که در سده ۳ پ. م می‌زیست، محل شهر دارا را در شمال پارت تعیین کرده و به آن «آپاوارتانن» گفته‌اند. ژوستن (سده ۲ پ. م) محل این شهر را در دامنه کوه زاپاتنن و پلین، دانشمند رومی (سده ۱ پ. م) در دامنه کوه آپاوارتن دانسته‌اند. ژوستن، آپاروارتن، کوه ابیورد که در گذشته باورت / بااورت و سپس باورد می‌گفتند، دانسته‌است.
دائرةالمعارف اسلامی، ابیورد را سرزمین نیاکاناشکانی و محل شهر دارا را در آن جا تعیین کرده‌است؛ بنابراین بایستی شهر «دارا» در دامنه کوه‌های درگز قرار داشته باشد. از آن جا که به گفته پلوتارک و تأیید هارولد لمب، نویسنده کتابقدم به قدم با اسکندر،دارا، آخرین پادشاههخامنشی در این ناحیه کشته شده‌است،اشکانیان نام پایتخت نخستین خود را «داراگرد» نهاده‌اند. «گرد» در روزگار کهن، به معنای شهر بوده، واژگان سیاوش گرد، پیروزگرد، بروگرد (بروجرد)، بیژن‌گرد (بجنورد)، خسروگرد و… بیانگر نام سازنده و شهر است و داراگرد یعنی شهر دارا نیز روی همین معنا پدید آمده‌است. در روزگارساسانیان تغییرات زیادی در حد و حدود شهرهای این منطقه صورت می‌گیرد و ابیورد که شامل منطقه وسیعی بوده و تا دامنه کوه‌های درگز گسترده بوده‌است، مرکزیت پیدا می‌کند.
حاکم ابیورد را «بهمنه» می‌نامیدند که به صلح تسلیم مسلمانان شد. پس از تسلط اعراب این سرزمین یکی از پایگاه‌های مهم مسلمانان قرار گرفت. بعضی از محققان این چنین اظهار نظر کرده‌اند که در قلعه داراگرد که در زمان ساسانیان مرکز روحانیونزرتشتی و دارای ضرابخانه بوده‌است، در اواخر قرن اولهجری قمری سکه ضرب شده‌است. حدود منطقه ابیورد در این زمان از سرخس تانسا گسترده بوده‌است. این سرزمین که در انتهای دشت قراقوم بر سر راه قبایل مختلف مهاجم دشتهای داخلی آسیا در ابتدای اولین خطه جلگه‌های حاصلخیز خراسان قرار گرفته‌است، بنابر موقعیت طبیعی و نظامی از دیر باز محل کشمکش‌ها و زد و خوردهای اقوام مختلف بوده‌است. با سقوطسامانیان دفاع ولایات شمالی ایران در برابر حملات چادرنشین‌ها به سستی گرایید و هجوم صحرانشینانآسیای مرکزی به خراسان فزونی گرفت.به روزگارسلطان محمود غزنوی ترکمانان (غزان) به منطقه نسا و ابیورد و درگز هجوم آوردند و در این شهرها سکنی گزیدند و ترکی شدن این نواحی آغاز گردید. البته ترکان ساکن در شهرستان درگز برخلاف ادعاها عموما از ترکان افشار آذربایجان و ازبکان و ترکمانان تشکیل شده که به همراه سایر اقوام ساکن در این شهرستان از مناطق دیگر به این منطقه کوچانده شده اند و قبل از آن تا مدتها به خاطر جنگها و کشمکش های ارضی و مذهبی منطقه درگز خالی از سکنه می‌شده !محققان محلی دوران سلجوقیان و اوایل خوارزمشاهیان را دوره شکوفایی خاوران (ابیورد را از قرن ۴ به بعد خاوران می‌گفتند) نامیده‌اند، محمد شهرستانی،انوری ابیوردی، اسعد مهنه‌ای و … از این سرزمین برخاستند. به همت اینان خاوران یکی از مراکز علمی شد. به روزگار چنگیز، پسرش «تولی» ابیورد را تصرف کرد و به نهب و تاراج اهالی پرداخت و آن شهر زیبا را که در آن عالمی از عمارات موج می‌زد با خاک یکسان نمود و اکثر مردم را از دم تیغ گذراند. البته ابیورد در نهضت‌های شیعه که در اواخر دوران بنی امیه در سراسر خراسان صورت گرفته بود سهمی بزرگ داشته‌است و نیز در قیام‌های علیه حکام عباسی درقرن سوم هجری شرکت جستند. در زمان خلافت هارون ۱۸۵ ق. شخصی به نام ابوالخسیب بر ضد عباسیان و عامل آنان در خراسان قیام کرد و بر ابیورد تسلط پیدا کرد. این شهر با این همه عظمت و بزرگی پس از هجوم مغولان و بعد از او تیمور رونق خود را از دست داد و از اواخر قرن هشتم که شهرها و آبادی‌های این منطقه مورد تجاوز و اشغال ازبکان قرار گرفت دوران قدرت آن شروع گردید.
در اوایل عصر افشاری ساختن مسجد بزرگی در مولود آباد و برخی ساختمان‌ها در شهر نشانی از گسترش و رونق درگز می‌باشد، ولی ویرانی‌هایی که ناشی از تهاجمات اقوام همسایه بود، همراه با عدم توجهحکومت مرکزی و خصوصاً جدایی قسمت آباد و تاریخی آن (با ۹ هزار خانوار جمعیت و ۲۴ شهرک و روستا) که نام ابیورد را نیز با خود دارد، توانائی‌های این شهر را به فراموشی سپرد. اکنون اندک آثار به جا مانده در شهر درگز مربوط به حاشیه باز یکی از دامنه کوه‌هایهزار مسجد (درگز فعلی) می‌باشد. در حالیکه آثار تاریخی بی‌نظیری ازدوره اشکانیان و دوران اسلامی در آن سوی مرزها قرارگرفته است.
درگز کنونی به عنوان شهرستان در تقسیمات کشوری جدید در سال ۱۳۲۹ تشکیل شد.ولی منطقه درگز که شامل مناطق مرزی ترکمنستان و شهرستان کلات بوده دارای قدمت تاریخی و فرهنگی و سیاسی بسیار می باشد که خود منطقه ای مستقل بوده .[۷]
بر پایهسرشماری عمومی نفوس و مسکن درسال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۶٬۷۶۲ نفر (در ۱۱٬۴۴۸ خانوار) بوده‌است.[۸] متاسفانه به دلیل صعب العبور بودن مسیر شهرستان درگز به داخل ایران و متعاقباً نبود صنعت و کارخانجات و تنها متکی بودن شهرستان به شغل کشاورزی و دامداری روند مهاجرت و نیز زاد و ولد پایین در شهرستان درگز در چند سال گذشته رو به فزونی گذاشته و جمعیت منفی شده . و چون متاسفانه آمایش سرزمینی شهرستان عمدتا بر کشاورزی و دامداری و گردشگری طبیعت در نظام تقسیماتی کشور تعریف شده هیچگونه حمایت از ساخت مراکز صنعتی و اقتصادی و نیز به رقم اکتشاف معادن زیرزمینی اعم از گاز و نفت و سایر ارقام معدنی هیچگونه سرمایه‌گذاری در آن نمیشود!
| جمعیت تاریخی | ||
|---|---|---|
| سال | جمعیت | ±% |
| ۱۳۴۵ | ۱۰٬۷۱۱ | — |
| ۱۳۵۵ | ۱۴٬۰۴۹ | ۳۱٫۲٪+ |
| ۱۳۶۵ | ۲۴٬۱۵۹ | ۷۲٪+ |
| ۱۳۷۰ | ۲۷٬۶۳۴ | ۱۴٫۴٪+ |
| ۱۳۷۵ | ۳۱٬۱۶۲ | ۱۲٫۸٪+ |
| ۱۳۸۵ | ۳۴٬۳۰۵ | ۱۰٫۱٪+ |
| ۱۳۹۰ | ۳۷٬۰۵۴ | ۸٪+ |
| ۱۳۹۵ | ۳۶٬۷۶۲ | ۰٫۸٪− |
درگز در شمالاستان خراسان قرار دارد که بین ۲۹٫۵۸ تا ۳۷٫۵۹ طول جغرافیایی و ۴۳٫۳۷ تا ۵۵٫۳۶ عرض جغرافیایی واقع شده‌است. درگز در فاصله ۱۲۳ کیلومتری شهرقوچان و ۲۵۸ کیلومتری شهر مشهد قرار گرفته‌است. ارتفاع آن از سطح دریا ۴۸۰ متر می‌باشد.
 | کشورترکمنستان | کشورترکمنستان | قوچان | |
| کلات |  | قوچان | ||
 درگز  | ||||
 | ||||
| مشهد وکلات | قوچان وچناران | قوچان |
مردم درگز در سال ۱۳۰۰ شمسی قسمت عمده‌ای از احتیاجات خود را از قبیل فروشگاه پوشاک و … را تهیه می‌کردند، در زمستان مردان پوستینی یا قبایی که به آن چوخا می‌گویند از پشم گوسفند و موی بز به صورت یک نوع برک زبر و ضخیم می‌بافتند و به تن می‌پوشاندند. پوستین‌های درگز از حیث پرداخت در خراسان و حتی ایران معروف بوده اما امروز پوستین‌دوزی رونق خود را از دست داده و شاید تعداد کارگاه‌های آن از ۵ مورد تجاوز نکرده باشد.
این صنعت هنوز در بعضی از روستاها به‌صورت سنتی ادامه دارد و منبع درآمدی برای خانواده‌ها می‌باشد.
جاذبه‌های گردشگری و تاریخی درگز:
| مرکز شهرستان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخش |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|   _(14594614317).jpg) | ||||||||||||||
.jpg)
