خاقانی شِروانی | |
|---|---|
 تندیس خاقانی واقع دربوستان خاقانی در شهرتبریز | |
| زاده | ۵۲۰ (قمری) ۱۱۲۰ (میلادی) شروان |
| درگذشته | ۵۹۵ (قمری) ۱۱۹۰ (۶۹−۷۰ سال) تبریز، |
| آرامگاه | مقبرةالشعرای تبریز |
| لقب | حَسّان العجم |
| پیشه | شاعر |
| ملیت | ایرانی[۱][۲][۳][۴][۵] |
افضل‌الدّین بدیل بن علی خاقانی شروانی، متخلّص بهخاقانی (۵۲۰ قمری درشَروان –۵۹۵ قمری درتبریز) از جملهٔ نامدارترین شاعرانایرانی[۱][۲][۴][۵][۶][۷][۸] و بزرگ‌ترینقصیده سرایانتاریخشعر وادب فارسی به‌شمار می‌آید. از القاب مهم ویحَسّان العجم است.[۹] آرامگاه وی واقع در شهرتبریزایران است.
افضل‌الدین بدیل بن علی خاقانی حقایقی شَروانی در سال۵۲۰ (قمری) در شهرشَروان به دنیا آمد.تاریخ تولد او از اشاره‌های موجود در دیوان به‌دست آمده است. پدرش نجیب‌الدین علی مروی درودگر (نجار) بود. مادر او مسیحینسطوری بود که به اسلام گرویده بود. عمویش کافی‌الدین عمر، طبیب و فیلسوف بود و خاقانی تا بیست‌وپنج سالگی در سایهٔ حمایت او بود و در نزد او انواع علوم ادبی و حکمی را فرا گرفت. چندی نیز در خدمتابوالعلاء گنجه‌ای شاعر بزرگ معاصر خود که در دستگاهشروانشاهان به‌سر می‌برد، کسب فنون شاعری کرد. پس از آنکه ابوالعلاء وی را به خدمت خاقان منوچهرشروانشاه معرفی کرد لقب «خاقانی» بر او نهاد (پیش از آن متخلص به «حقایقی» بود) از آن پس خاقانی نزدیک به چهل سال وابسته به دربارشروانشاهان و در خدمت منوچهر شروانشاه، و پسر و جانشین او اخستان شروانشاه بود.
در حدود سال ۵۵۰ به امید دیدار استادان خراسان و دربارهای مشرق روی بهعراق نهاد و تاری رفت. در آنجا بیمار شد، و والیری او را از ادامه سفر بازداشت و خاقانی مجبور به بازگشت به «حبسگاه شروان» گشت. پس از مدتی توقف درشروان به قصد حج و دیدن امرای عراقین ازشروانشاه اجازهٔ سفر گرفت و در زیارتمکه ومدینه چندین قصیده سرود. در حدود سال ۵۵۱ یا ۵۵۲ سرگرم سرودن مثنویتحفةالعراقین بود. در راه سفر بهبغداد، ازایوان مدائن گذر کرد و قصیدهٔ غرای خود را دربارهٔ آن ساخت.
در بازگشت بهشروان باز خاقانی به دربارشروانشاه پیوست. لیکن میان او و شروانشاه به علت نامعلومی کدورت ایجاد شد، و آنچنانکه از قصیده‌های حبسیه که در دیوانش ثبت است برمی‌آید یک‌سالی را در حبس گذراند. بعد از چندی در حدود سال ۵۶۹ قمری بهسفر حج رفت و بعد از بازگشت به شروان در سال ۵۷۱ فرزند بیست‌سالهٔ خود رشیدالدین را از دست داد و بعد از آن مصیبت مرگ همسر و مصائب دیگر بر او وارد شد. از آن پس میل به عزلت یافت و از خدمت دربار شروانشاهان کناره گرفت. در اواخر عمر درتبریز به سر می‌برد و در همان شهر درگذشت و درمقبرةالشعرا در محلهسرخاب تبریز مدفون شد. سال وفات او را ۵۹۵ و هم ۵۸۲ نوشته‌اند.
وی در تحفةالعراقین به صراحت خود را تُرک معرفی می‌کندمنبع؟ و در اشعار وی نیز کلمات و اصطلاحات ترکی فراوان هستند که به‌کار بردن آنها توسط یک غیرترک غیرمنطقی به‌نظر می‌رسد.[۱۰][۱۱] (توجه:این ادعا در منابع نیامده)ابن حوقل می‌گوید: «مردمبردعه (مرکز قدیماران) به ارّانی سخن می‌گویند».مقدسی دراحسن‌التقاسیم توضیح بیشتر در بارهٔ آن زبان دارد و می‌گوید: «درارّان به ارّانی سخن می‌گویند وفارسی ایشان قابل فهم است، و در پاره‌ای حرف‌ها به زبانخراسانی نزدیک است.» آمیزش لهجه‌ها و زبان‌های نواحی مختلفایران، و رواج سخن خاقانی ونظامی به‌مدت هشتصد سال در سراسرایران، موجب شد که بسیاری از تعبیرهای خاص آنان وارد فرهنگ‌ها یا زبان شاعران و نویسندگان دیگر درآید.[۱۲][۱۳]
اما مهم‌ترین ویژگینزهةالمجالس تا آنجا که بهتاریخ ادبیات ایران مربوط می‌شود، ضبط و حفظ آثاری از حدود ۱۱۵ شاعر از شمال‌غرب ایران، ازارّان،شَروان وآذربایجان است که دیوان‌های آنها از بین رفته است. از این رو، نزهةالمجالس آیینه‌ای از محیط ذوقی و ادبی و فرهنگی آن نواحی در قرن هفتم، و نموداری از حوزهٔ گستردهٔزبان فارسی وفرهنگ ایرانی است. کاربرد فراوان تعبیرهای گفتاری در رباعی‌های نزهةالمجالس، موجب شده که تأثیر زبانپهلوی شمال‌غربی کهزبان گفتاری مردم بوده است به‌روشنی قابل مشاهده باشد.[۱۳]
برخلاف شاعران اهل دیگر مناطق ایران در آن دوران که غالباً از طبقات بالای جامعه چون ادیبان، دیوانیان و دبیران بودند، در نواحی شمال غرب ایران بسیاری از شاعران از مردم عادی و پیشه‌وران و کارگران بودند و نام‌های آنها چون سقّا، عصفوری (گنجشک‌فروش)، سرّاج، جاندار، لحافی و نظایر آن گواه این امر است. این شاعران غالباً تعبیرهای محاوره‌ای را در شعر خود به کار می‌بردند و از این طریق بسیاری از لغات و اصطلاحات فارسی خاص آن سامان را در اشعار خود به یادگار گذاشته‌اند. علاوه بر این، وجود آگاهی‌هایی از آداب و رسوم، زندگی روزمره، پوشاک، بازی‌ها و سرگرمی‌های مردم در آن دوران از جمله فواید جانبی نزهةالمجالس است.[۱۳]
شروان در زمان خاقانی، زیر نظر شروانشاهان بوده است. نیاکان شروانشاهان، عرب‌تبار بودند، اما با وصلت با خاندان‌های محلی، از قرن دهم میلادی به بعد، شروانشاهانه هویت ایرانی گرفتند و اصلیت خود را به ساسانیان می‌رساندند.[۱۴]
خاقانی شروانی (۵۸۲–۵۲۰ هجری قمری)، از بزرگ‌ترین شاعران ایران در قرن ششم است. وی به‌خصوص در قصیده، صاحب سبک و از قوت اندیشه و مهارت کم‌نظیری در ترکیب‌سازی و مضمون‌پردازی برخوردار است. خاقانی علاوه بر دیوان، صاحب منظومه‌ای به نام تحفةالعراقین و نیز اثر دیگری به نام منشآت است که در برگیرندهٔ نامه‌های اوست.زادگاه خاقانی آنچنانکه از موارد بسیار در دیوان او و به عبارت‌های مختلف برمی‌آید، شهرشَروان از بلاد قفقاز در شمال رود کُر است و در بسیاری از کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی و تذکره‌ها نیز شروان به عنوان موطن خاقانی ذکر شده است، و اینکه بعضی از تذکره‌نویسان متأخر زادگاه او را به‌صورت «شیروان» ذکر کرده‌اند نادرست است. از موارد متعدد در دیوان او این ابیات را می‌توان به‌عنوان شاهد نقل کرد:[۱۵]
| عیب شروان مکن که خاقانی | هست از آن شهر کابتداش شر است | |
| عیب شهری چرا کنی بدو حرف | کاوّل شرع و آخر بشر است |
شروان کهن بعد از انقراض آخرین سلسلهٔشروانشاهان و استیلایصفویه بر آن شهر، ودست به دست گشتن‌های آن میان ایران و عثمانی ظاهراًویران شده است و جهانگردان در اواخرعصر صفویه ویرانه‌های خالی از سکنهٔ آن را دیده‌اند. اما شیروان وطنزین‌العابدین شیروانی وبهار شیروانی نام جدید آن ناحیه و ولایت است و شهر مرکز آن شماخی است.[۱۶]
قصاید خاقانی به نسبت در مرتبه‌ای بالا قرار دارد. از او قطعات بسیار خوبی نیز دردست است، اما غزلیاتش در سطح قصاید او نیستند. شعر خاقانی سبکی دیریاب و بغرنج دارد و بیشتر، نظمی است هنرمندانه با گرایش‌های سخنوری و دقایق لفظی.
بنا به وجود مضامین و تعابیر همانند در اشعار خاقانی وحافظ وسعدی و نیز با توجّه به پاره‌ای ازغزلیات هم‌وزن و هم قافیهٔ آنها می‌توان نگرش این دو شاعر بزرگ را به دیوان خاقانی نتیجه گرفت. به عنوان نمونه می‌توان موارد زیر را شاهد آورد:
| دیدی که یار چون ز دل ما خبر نداشت | ما را شکار کرد و بیفکند و برنداشت |
خاقانی
| دیدی که یار جز سر جور و ستم نداشت؟ | بشکست عهد و از غم ما هیچ غم نداشت؟ |
حافظ
| داده‌ام صدجان بهای گوهری در من یزید | ور دوعالم داده‌ام، هم رایگان آورده‌ام |
خاقانی
| بی‌معرفت مباش که در من یزید عشق | اهل نظر معامله با آشنا کنند |
حافظ
| تاکی از قصه‌های بدگویان | قصه‌های پیش داور اندازیم |
خاقانی
| یکی از عقل می‌لافد یکی طامات می‌بافد | بیا کاین داوری‌ها را به پیش داور اندازیم |
حافظ
| هرلحظه هاتفی به تو آواز می‌دهد | کاین دامگه نه جای امان است، الامان |
خاقانی
| به کمندی درم که ممکن نیست | رستگاری به الامان گفتن |
سعدی
از معاصران خاقانی میان او ونظامی گنجوی به سبب نزدیکی محل زندگی، دوستی برقرار بود و وقتی خاقانی درگذشت، نظامی در رثایش چنین سرود:
| به خود گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد | دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی |
از زمان خود خاقانی، تلاش برای دریافت و درک شعر او وجود داشته است و شروح گوناگونی از دیرباز که بر شعر خاقانی نوشته‌اند وجود دارد.از برجسته‌ترین خاقانی پژوهان ایرانی سید ضیاءالدین سجادی می‌باشد. وی منقح‌ترین دیوان را از خاقانی به چاپ رسانده است. همچنینفرهنگ اصطلاحات خاقانی نیز از وی چاپ شده است. از دیگر خاقانی پژوهان می‌توان بهمیر جلال الدین کزازی،معصومه معدن‌کن ونصرالله امامی اشاره کرد.[۱۸]
| خاقانی آن کسان که طریق تو می‌روند | زاغ‌اند و زاغ را روش کبک آرزوست | |
| بس طفل کارزوی ترازوی زر کند | بادام از آن خرد که ترازو کند ز پوست | |
| گیرم که مارچوبه کند تن به شکل مار | کو زهر بهر دشمن و کو مهره بهر دوست |
| هان ای دل عبرت‌بین از دیده عبر کن هان | ایوان مدائن را آیینه عبرت دان | |
| یک ره ز لب دجله منزل به مدائن کن | وز دیده دوم دجله بر خاک مدائن ران | |
| خود دجله چنان گرید صد دجله خون گویی | کز گرمی خونابش آتش چکد از مژگان | |
| بینی که لب دجله چون کف به دهان آرد | گویی ز تَف آهش لب آبله زد چندان | |
| از آتش حسرت بین بریان جگر دجله | خود آب شنیدستی کآتش کندش بریان | |
| بر دجله گری نونو وز دیده زکاتش ده | گرچه لب‌دریا هست از دجله زکات استان | |
| گر دجله درآموزد باد لب و سوز دل | نیمی شود افسرده نیمی شود آتشدان | |
| تا سلسله ایوان بگسست مدائن را | در سلسله شد دجله، چون سلسله شد پیچان | |
| گه‌گه به‌زبان اشک آواز ده ایوان را | تا بو که به گوش دل پاسخ شنوی ز ایوان | |
| دندانه هر قصری پندی دهدت نونو | پند سر دندانه بشنو ز بن دندان | |
| گوید که تو از خاکی ما خاک توایم اکنون | گامی دوسه بر ما نه و اشکی دوسه هم بفشان | |
| از نوحه جغد الحق ماییم به دردسر | از دیده گلابی کن دردسر ما بنشان | |
| آری چه عجب داری کاندر چمن گیتی | جغد است پی بلبل، نوحه است پی الحان | |
| ما بارگه دادیم، این رفت ستم بر ما | بر قصر ستمکاران تا خود چه رسد خذلان | |
| گویی که نگون کرده‌ست ایوان فلک‌وش را | حکم فلکِ گردان یا حکم فلک گردان | |
| بر دیدهٔ من خندی ک‌این‌جا زِ چه می‌گرید | خندند بر آن دیده ک‌این‌جا نشود گریان | |
| نی زالِ مدائن کم از پیرزنِ کوفه | نه حجرهٔ تنگِ این کم‌تر زِ تنورِ آن | |
| دانی چه؟ مدائن را با کوفه برابر نه! | از سینه تنوری کن وَ ز دیده طلب طوفان | |
| این است همان ایوان ک‌از نقشِ رخِ مردم | خاکِ درِ او بودی دیوارِ نگارستان | |
| این است همان درگَه ک‌اورا زِ شهان بودی | دیلم مَلِکِ بابِل، هندو شهِ ترکستان | |
| این است همان صفّه ک‌از هیبتِ او بردی | بر شیرِ فلک حمله شیرِ تنِ شادروان | |
| پندار همان عهد است. از دیدهٔ فکرت بین | در سلسلهٔ درگَه، در کوکبهٔ میدان | |
| از اسب پیاده شو، بر نَطعِ زمین رُخ نه | زیرِ پیِ پیل‌اش بین شه‌مات شده نُعمان | |
| نی! نی! که چو نُعمان بین پیل‌افکنِ شاهان را | پیلانِ شب و روزش کُشته به پیِ دوران | |
| ای بس شهِ پیل‌افکن ک‌افکند به شه‌پیلی | شطرنجیِ تقدیرش در مات‌گَهِ حرمان | |
| مست است زمین؛ زیرا خورده‌ست به‌جایِ می | در کاسِ سرِ هرمز، خونِ دلِ نوشروان | |
| بس پند که بود آن‌گه بر تاجِ سرش پیدا | صد پندِ نو است اکنون در مغزِ سرش پنهان | |
| کسری و ترنجِ زر، پرویز و ترهٔ زرّین | بر باد شده یک‌سر، با خاک شده یک‌سان | |
| پرویز به هر خوانی زرّین‌تره گستردی | کردی زِ بساطِ زر، زرّین‌تره را بستان | |
| پرویز کنون گم شد! زآن گم‌شده کم‌تر گو | زرّین تره کو برخوان؟ رو «کَم تَرَکوا» برخوان | |
| گفتی که کجا رفتند آن تاج‌وران اینک | ز ایشان شکمِ خاک است آبستنِ جاویدان | |
| بس دیر همی‌زاید آبستنِ خاک، آری | دشوار بود زادن، نطفه ستدن آسان | |
| خونِ دلِ شیرین است آن می که دهد رَزبُن | ز آب و گِلِ پرویز است آن خُم که نهد دهقان | |
| چندین تنِ جبّاران کاین خاک فروخورده‌ست | این گرسنه‌چشم آخر هم سیر نشد ز ایشان | |
| از خونِ دلِ طفلان سرخابِ رخ آمیزد | این زالِ سپید ابرو، وین مامِ سیه‌پستان | |
| خاقانی ازین درگه دریوزهٔ عبرت کن | تا از درِ تو زین‌پس دریوزه کند خاقان | |
| امروز گر از سلطان رندی طلبد توشه | فردا زِ درِ رندی توشه طلبد سلطان | |
| گر زادِ رهِ مکه تحفه‌ست به هر شهری | تو زادِ مدائن بَر تحفه ز پیِ شروان | |
| هرکس برَد از مکّه سبحه زِ گِلِ جمره | پس تو ز مدائن بَر سبحه ز گلِ سلمان | |
| این بحرِ بصیرت بین! بی‌شربت از او مگذر | ک‌از شطِّ چنین بحری لب‌تشنه شدن نتوان | |
| اِخوان که زِ راه آیند، آرند ره‌آوردی | این قطعه ره‌آورد است از بهرِ دلِ اِخوان | |
| بنگر که در این قطعه چه سحر همی راند | معتوهِ مسیحا دل، دیوانه‌یِ عاقل جان |
| راه نفسم بسته شد از آه جگر تاب | کو هم نفسی تا نفسی رانم ازین باب | |
| از هم نفسان نیست مرا روزی ازیراک | در روزن من هم نرود صورت مهتاب | |
| بی هم نفسی خوش نتوان زیست به گیتی | بی‌دست شناور نتوان رست ز غرقاب | |
| امید وفا دارم و هیهات که امروز | در گوهر آدم بود این گوهر نایاب | |
| جز ناله کسی همدم من نیست ز مردم | جز سایه کسی همره من نیست ز اصحاب | |
| آزردهٔ چرخم نکنم آرزوی کس | آری نرود گرگ گزیده ز پی آب | |
| امروز منم روز فر رفته و شب نیز | سرگشته ازین بخت سبک‌پای گران خواب | |
| نالنده و دل مرده تر از مرغ به شبگیر | لرزنده و نالنده‌تر از تیر به پرتاب | |
| گرم است دمم چون نفس کورهٔ آهن | تنگ است دلم چون دهن کوزهٔ سیماب | |
| با این همه امید به بهبود توان داشت | کان قطرهٔ تلخ است که شد لل خوشاب | |
| راحت ز عنا زاید و شک نی که به نسبت | زان حصرم خام است چنین پخته می‌ناب | |
| از دادهٔ دهر است همه زادهٔ سلوت | از بخشش چاه است همه ریزش دولاب | |
| ای مرد سلامت چه شناسد روش دهر | از مهر خلیفه که نویسد زر قلاب |
خاقانی از سخنگویان قوی‌طبع و بلندفکر و یکی از استادان بزرگ زبان پارسی و در درجهٔ اول از قصیده‌سرایان عصر خویش است. توانایی او در استخدام معانی و ابتکار مضامین در هر قصیدهٔ او پدیدار است.[۱۹]
به بیانبدیع‌الزمان فروزانفر: «می‌توان گفت که بسیاری اطلاع و احاطهٔ خاقانی بر لغات عربی و فارسی و اصطلاحات فلاسفه و اطباء و دقت ادبی او در ترکیب الفاظ سبب پوشیدگی آرا و افکار سادهٔ وی گردیده، چندان که گمان می‌رود مضامین ابیاتش نیز سراسر پیچیده و فکر او از حد طبیعی بیرون است، و این خیال اگر هم در قسمتی از ابیات او با واقع مطابقت کند ولی در بسیاری از آن با حقیقت سازگار نیاید».[۲۰]
دیوان خاقانی از منظر مقام سخنوری و توانایی، از پیچیده‌ترین دیوان‌هاست و به همین سبب، در بین عامه مردم از توجه کمتری برخوردار است. چون هم فهم درست ولذت بردن از اشعارش نیاز به سطح بسیار بالایی از چیرگی به زبان پارسی و دیگر دانش‌ها مانند پزشکی کهن ایرانی که بیشتر بر مبنایگیاه‌شناسی وداروشناسی بود،نجوم،تاریخ، قرآن‌شناسی وحدیث‌شناسی دارد؛ و هم اینکه خواننده باید با شعر پارسی از دیدگاه فنی و به اصطلاح «صنعت شعر»، به حد کافی مطلع باشد تا بتواند به اشعار پرمغز خاقانی به‌درستی پی‌ببرد.
شعر خاقانی سبکی دیریاب و بغرنج دارد و بیشتر، نظمی است هنرمندانه با گرایش‌های سخنوری و دقایق لفظی.
خاقانی از بلندپایه‌ترین شاعران پارسی‌گوی و از جمله ادیبانی است که مورد استقبال و اقتباس دیگر شاعران قرار گرفته است. شاعران بلندپایه‌ای مانندسعدی وحافظ بسیاری از ابداعات و مضامین او را استقبال و تضمین نموده‌اند.هم‌اکنون بسیاری از خیابان‌های ایران به نام این شاعر بزرگ نام‌گذاری شده‌اند که از جمله آنها می‌توان خیابان خاقانی در شهرستانساری را نام برد.
