حَجّ یکی از آیین‌های عملی اسلامی است که برای زیارتکعبه درمکه، در عربستان سعودی، به صورت سالانه برگزار می‌شود. حج یک امر دینی واجب برای مسلمانان است که باید حداقل یک بار در طول زندگی، توسط همه مسلمانان بالغی که توانایی جسمی و مالی برای انجام سفر و حمایت از خانواده خود در هنگام غیبت از خانه را دارند، انجام شود.[۱][۲][۳]
مسلمانانکعبه را «خانه الله» می‌دانند و در اصطلاح اسلامی، حج زیارتی است که به کعبه انجام می‌شود. حج در کنار پذیرش دو گواهی (شهادتین)، نماز، دهش (زکات) و روزه یکی از پایه‌های پنج‌گانه پذیرش اسلام است.
حج، نمایش تمکین مردم مسلمان در برابر الله و همبسته بودن مسلمانان است.[۴]
واژه عربی حج هم‌ریشه با חג ḥag (هَگ) زبانعبری و در اصل به معنی «تعطیلات» است. عبری این کلمه از ریشه سه‌لفظیسامی ח-ג-ג. و از فعل «دور زدن، دور چیزی چرخیدن» آمده است.[۵][۶] گِردچرخی از رسم‌های سامی قدیم بوده است. یهودیت از عمل دور چرخیدن در آیینحکافوت در هنگامهوشانا ربه (تمنای بزرگ) در پایانجشن آلونک‌ها و درجشن شادمانی با تورات استفاده می‌کند. به‌طور سنتی، عروس‌های یهودی در مراسم عروسی در زیرخوپا (قابل مقایسه با تور قند ساییدن در عروسی ایرانی)، گِرد دامادهای خود می‌چرخند. از همین رسم، ریشه واژه حج در معنی تعطیلات و جشن وام گرفته شد. در پرستشگاه‌های سامی، هر جشنی با یک قربانی کردن همراه بود. به همین ترتیب در اسلام، کسی که به مکه می‌رود، باید دور کعبه بچرخد و قربانی کند.[۷]
حَج یکی ازارکان پنج‌گانه اسلام است و هر مسلمانِ واجد شرایط، دست‌کم یک‌بار در عمر خود موظف به انجام آن است. در موارد خاص، انجام حج به نیابت نیز مجاز است. حج، نمونه‌ای ازعبادت جمعی است که مسلمانان را از سراسر جهان گرد هم می‌آورد و اهمیت همبستگی پیروان این دین را در قالبی نمادین نشان می‌دهد.
حج سنت ابراهیم است؛ که مسلمانان در دهه اول آخرین ماه قمری (ذی‌الحجه) بهمسجد الحرام در شهرمکه درعربستان سعودی رفته و مناسک خاص آن را به جا می‌آورند. هر مسلمان در صورت دارا بودن شرایطی خاص، مکلف است حداقل یک بار درطول عمر خود آن را انجام دهد.
حج بر سه نوعتمتع،قِران و افراد است. حج قِران و افراد وظیفه ساکنان مکه است. در اسلام، حج بر کسی که دارای بلوغ، عقل، آزاد بودن و استطاعت مالی باشد واجب می‌شود.[۸]
حج نخستین بار در دینابراهیم انجام شد و آیین‌های حج وعمره، احرام، لثم و لمسحجرالاسود، سعی بینصفا و مروه، وقفه درعرفات ورمی جمره، همگی پیش ازاسلام رایج بود و تنها برخی تعدیلات در حج اسلامی نسبت به پیش ازاسلام روی داده است.
اعراب پیش از اسلام هنگام طواف «لبیک یالات»، «لبیک یاعزی» و «لبیک یامنات» می‌گفتند و هر قومیبت خود را می‌خواند و دراسلام، «اللهم» جای بت‌ها را گرفت و آن عبارت بدین شکل تغییر کرد: «لبیک اللهم لبیک»
عرب‌ها صید را در ماه حج حرام می‌دانستند.پیامبر اسلام حرمت صید را فقط در ایام حج و هنگام احرام مقرر کرد. عرب‌ها گاهی برهنه به پیرامون‌گردی (طواف) کعبه می‌پرداختند. اسلام آن را منع کرد و پوشیدن لباس دوخته‌نشده را مقرر کرد. عرب‌ها از خوردن گوشت قربانی اکراه داشتند وپیامبر اسلام آن را مجاز دانست.
مسلمانان پس ازفتح مکه و برانداختن بت‌هایقریش از سعی میانصفا و مروه اکراه داشتند؛ زیرا پیش از اسلام بر این دو کوه دوبت سنگی قرار داشت که حاجیان و زائران آن دوره سعی بینصفا و مروه را برای نزدیک شدن به آن‌ها و دست کشیدن و بوسیدن آن‌ها انجام می‌دادند؛ ولیمحمد سعی بینصفا و مروه را مجاز کرد و بنا بر متنقرآن این کار از شعائرالله دانسته می‌شود.[۹]
مَکّه ومَدینه در عربستان سعودی از مهم‌ترین شهرهای مقدس مسلمانان‌اند که زائران برای ادای مناسک حج به آن سفر می‌کنند.
سالانه بیش از دو میلیون نفر در مناسک حج شرکت می‌کنند. برای رسیدن بهمَکّه ازمَدینه یا جده، سامانهٔ ریلی پرسرعت موسوم به «حرمین» راه‌اندازی شده که بخشی از طرح بهبود اتصال میان شهرهای مقدس است. ورود به حج معمولاً از طریق سه مسیر اصلی انجام می‌شود که در آن، زائران به محل احرام وارد شده و با پوشیدن لباس مخصوص، نیت حج کرده و مناسک را آغاز می‌کنند.
برگ‌هایی از کتاب دلایل الخیرات، نوشته حاج محمد نوری، ترکیه
مناسک حج از روز هشتم ماه ذی‌الحجه (ماه دوازدهم هجری قمری) آغاز می‌شود و تا سیزدهم آن ادامه دارد. روال دقیق مناسک به شرح زیر است:
در زمان نماز جماعت، زائران بر اساس کشور محل اقامتشان، در حلقه‌هایی سازمان‌یافته به گردکَعبه می‌ایستند. برای نمونه، مسلمانان کشورهای آفریقایی، آسیای شرقی، اروپایی و آمریکایی در مناطق مشخصی از صحن توزیع می‌شوند تا نظم حفظ شود.
پل جمرات:
پُلِ جَمَرات در منطقهٔمِنا ساخته شده و یکی از مهم‌ترین تأسیسات زیربنایی برای مدیریت ازدحام در زمانرَمی جَمَرات است. این پل چند طبقه دارای آسانسور، پله‌برقی، راه‌های اضطراری، باند فرود بالگرد و سامانه‌های پشتیبانی پزشکی است. ستون‌های جمرات که زائران به آن‌ها سنگ می‌زنند با نام‌های «جمره اولی»، «وسطی» و «عقبه» شناخته می‌شوند. مسیرهای دسترسی به این پل از سوی شهرک چادریمِنا و از طریق مسیرهای مشخص پیاده‌روی صورت می‌گیرد.
مسیر پیاده‌روی در حج:مسیر اصلیحج شامل عبور از مکان‌های مقدس زیر است:
سال ۱۹۹۰: هزار و چهارصد و بیست وشش نفر از حاجیان در تونل منتهی به اماکن مقدس کشته شدند.
سال ۱۹۹۴: دویست و هفتاد نفر در اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
سال ۱۹۹۷: بر اثر آتش‌سوزی، ۳۴۳ حاجی کشته و هزار و پانصد نفر مجروح شدند.
سال ۱۹۹۸: حداقل یکصد و هجده نفر بر اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
سال ۲۰۰۱: سی و پنج نفر در اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
سال ۲۰۰۴: دویست و پنجاه و یک نفر بر اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
سال ۲۰۰۶: سیصد و چهل و پنج نفر در مراسم سنگ‌زنی به نمادشیطان کشته شدند.
سال ۲۰۱۵: در فرودگاه جده، مأمورانی به بهانه مشکوک شدن به دو نوجوان ایرانی آن‌ها را از بقیه جدا می‌کنند و دو نوجوان در بازگشت به ایران به بهانه بازرسی بدنی از خانواده‌های خودشان جدا می‌شوند. مأموران این دو را به بخش بازرسی خواهران برده و به بهانه بازجویی بدنی هردوی این نوجوانان را برهنه کرده و خودشان نیز برهنه شده‌اند، دراثنای بازرسی، سایر افراد کاروان متوجه شدند که مأموران قصد آزار و اذیت جنسی آن دو نوجوان را داشته‌اند و تعرض به این دو نوجوان ناکام می‌ماند.[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]
سال ۲۰۱۵: عصر روز جمعه ۲۰ شهریورماه یک بالابر بزرگ بر اثر شدت باد و طوفان در مکه به داخل مسجد الحرام در نزدیکی مقام ابراهیم سقوط کرد که منجر به کشته و زخمی شدن ده‌ها تن از حجاج حاضر در محل شد. این حادثه در فاصله چهار روز مانده به آغاز ماه ذی‌الحجه و ادای مناسک حج تمتع رخ داد.[۲۲][۲۳]
سال ۲۰۱۵: روز پنج شنبه ۲ مهرماه: بر اثر ازدحام جمعیت و عدم مدیریت برگزارکنندگان سعودی، تعداد زیادی از حاجیان در منطقه منا کشته و زخمی شدند. تعداد جانباختگان ایرانی در این حادثه ۴۶۴ نفر اعلام شد.[۲۴] بر اساس مجموع آمار استخراج‌شده ازگزارش‌های جداگانهٔ کشورها، تعداد جانباختگان تا تاریخ ۲۸ آبان ۱۳۹۴، ۲٬۴۷۴ نفر است. رسانه‌های ایرانی به نقل از سعید اوحدی، ;که در آن زمان رئیس سازمان حج و زیارت بود، شمار کلی جانباختگان را حدود ۷۷۰۰ نفر گزارش کرده‌اند[۲۵] و با استناد به آمار غیررسمی و مشاهدات میدانی[۲۶][۲۷] اعلام کرده‌اند این آمار به بیش از ۸۰۰۰ نفر خواهد رسید.[۲۸]
سال۲۰۲۰:بر اثر شیوع بیماری کرونا زائران کعبه به تعداد انگشت شمار رسید.
میانگین تعداد زائرانحج تمتع در یک دهه اخیر دو و نیم میلیون نفر در سال بوده است. چون حج تمتع در مدت زمان محدودی در سال اتفاق می‌افتد، حکومت عربستان برای جلوگیری از ازدحام جمعیت، برای هر کشور سهمیه تعیین می‌کند. بخش قابل توجهی از زائران حج تمتع در عربستان سعودی زندگی می‌کنند. البته همه آن‌ها شهروند عربستان نیستند و ملیت‌های مختلفی دارند. به‌طور متوسط در ۱۰ سال اخیر، تعداد زائران داخلی، به اندازه نصف زائران خارجی بوده است.[۲۹]
حج عمره در طول سال انجام می‌شود و برای زائرانروادید جداگانه صادر می‌شود. در سال ۲۰۱۶ بیش از شش میلیون نفر یا بیش از ۸۰ درصد کل زائران، برای عمره مفرده به عربستان رفتند. در سال ۲۰۱۰ تعداد زائران عمره، حدود چهار میلیون نفر بود و مقام‌های عربستان انتظار دارند شمار زائران عمره تا سال ۲۰۲۱ به حدود ۱۲ میلیون نفر برسد.[۲۹]
اندونزی با سهمیه بیش از ۲۲۰ هزار نفر، چهارده درصد کل زائران خارجی را به خود اختصاص داده و پاکستان، هند و بنگلادش در رده‌های بعدی هستند. ایران با ۸۶ هزار نفری شش درصد کل زائران خارجی را دارد.[۲۹]
سال ۲۰۱۶ درآمد مستقیم حکومت عربستان از زائران حدود ۱۲ میلیارد دلار بود. در مجموع هشت میلیون و ۳۳۰ هزار زائر، حدود ۲۳ میلیارد دلار خرج کردند. کل درآمد مستقیم از حج، حدود هشت درصد درآمد نفت عربستان سعودی بوده است.[۲۹]
اتاق بازرگانی مکه برآورد کرده است که هر زائر خارجی حج تمتع، حدود چهار هزار و ششصد دلار هزینه می‌کند. این رقم برای زائران داخلی کمتر از هزار و پانصد دلار برآورد شده است. در مورد ایران، متوسط هزینه کاروان‌ها برای یک نفر حدود سه هزار دلار است. البته با احتساب هزینه‌ها شخصی این هزینه برای هر ایرانی دست کم هشت هزار دلار است.[۲۹]با توجه به نزول قیمت نفت عربستان امسال سعی در بالا بردن درآمد خود از این مناسک تا ۲۰درصد شده است و به گزارش صدای روسیه درآمد امسال حج تمتع به ۶٫۶۷ میلیارد دلار برسد.[۳۰]
