تکوک،جام یاریتونظرف‌هایی بودند که در دوران کهن به شکل جانوران ساخته می‌شدند. تکوک معمولاًظرفی بود زرین یا آهنین به صورتگاو یا ماهی.[۱]
تکوک واژه‌ای است ازپارسی میانه که امروزه به جز فارسی در زبان‌های ارمنی و گرجی هم به‌جا مانده‌است.[۲]یونانیان به آن ریتون گفته وهیتی‌ها آن رابیبرو نامیده‌اند. در دوران پیش و پس از تاریخ به جز در مراسم مذهبی و درباری، کاربرد دیگری نداشته و وسیله‌ای تجملی بوده‌است.[۳]
تکوک‌ها بر حسب شکل ظاهری خود به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:[۴]
سابقه هنر تکوک‌سازی به هزاره چهارم قبل از میلاد یعنی به حدود ۶۰۰۰ سال قبل بازمی‌گردد. از هزاره چهارم پیش از میلاد تا قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد (۲۸۰۰ سال پیش) تعداد ناچیزی تکوک کشف شده‌است. در طول دوران حکومتمادها، هنر تکوک‌سازی پیشرفت بسیار کرد. این هنر در دورانهخامنشیان به اوج خود رسید.[۵]
یونانیان پس از پیروزی در جنگی با ایران، شمار بسیار زیادی از ظرف‌های زرین و سیمین ایران، از جمله تکوک‌های زیادی را با خود به غنیمت بردند. درآتن، ناگهان پس از جنگ با ایران تکوک‌های ایرانی بسیاری دیده می‌شود. ساخت این تکوک‌ها از سوی یونانیان تقلید شد و به یونانی ریتون نام گرفت.[۶]
تکوک‌های بسیاری در ایران از دوران مادها، هخامنشی،اشکانی،ساسانی و اسلامی به‌جا مانده‌است که در موزه‌های سراسر جهان موجودند. یکی از مهم‌ترین تکوک‌های در موزه‌ها، تکوکی است از یکریخته‌گر زرتشتی به نام روزبه پسر افریدون پسر بزرین که در سال ۶۰۳ قمری ساخته شده‌است.[۲]
اغلب تکوک‌های کشف‌شده که می‌توان با تقریب خوبی آن‌ها را به مادها نسبت داد، از نوع تکوک‌های گروه سوم هستند. در میان این تکوک‌ها، تکوک سفالی یافت شده درکلاردشت، اهمیت خاصی دارد. در این تکوک بخش ساغر از بدنه مجسمه جدا نبوده و مجسمه توخالی ساغر را نیز تشکیل می‌دهد.[۷]
تکوک‌ها در میان آثار هنری دوره هخامنشی، جایگاه خاصی دارند. ظرافت این ظروف در دوره هخامنشی، اوج هنر را آشکار می‌کند. تکوک‌های هخامنشی عمدتاً ریشه در هنر تکوک‌سازی مادها داشته و کمتر از تکوک‌هایاورارتویی،آشوری وسکایی اثر گرفته‌اند. تکوک هخامنشی اوج صنعتفلزکاری باستانی است و نمونه‌های آن در بسیاری از موزه‌های معتبر جهان یافت می‌شود.[۸]
با آنکه اوج هنر تکوک‌سازی در ایران متعلق به دوران مادها و هخامنشیان است، اما پس از آنان نیز این هنر به حیات خود ادامه داد و حتی استفاده از تکوک تا قرن‌ها پس ازحمله اعراب به ایران دوام یافت.[۸]
| شراب‌خوری‌ها | خم همزنی · سبوی دسته‌دار · کوزه شبدری · زیغال · تُنگ شکم‌دار · آب‌گردان · تکوک · جام خرگوشی · روغن‌ریز · کوتیلا · خمره یونانی |  |
|---|---|---|
| عطردان‌ها و ظروف عروسی | ||
| ظروف سوگواری و آیینی | ||
| ظروف آذوقه | ||
| فنون | ||
| نگارگران | ||
| جستارهای وابسته | ||
