توندرا[۱] (Tundra) یاسرددشت،[۱] در جغرافیا به مناطق بدون درخت و درختچه‌ای گفته می‌شود که در مجاورت یک منطقه قطبی قرار دارد. پوشش گیاهی این مناطق از علف‌ها،خزه‌ها وگلسنگ‌ها و بوته‌های کوچک تشکیل شده است. بیوم توندرا نواحی وسیعی از مناطق قطبی را اشغال کرده و حدود ۲۰ درصد سطح خشکی‌های زمین را می‌پوشاند.
زیست‌بوم توندرا سردترین زیست‌بوم کره زمین است. این زیست‌بوم همچنین بسیار بزرگ است. توندرا حدود یک پنجم سطح روی زمین را پوشانده است. توندرا بیشتر درشمالگان زمین و بالای کوه‌ها یافت می‌شود، جایی که آب و هوا سرد و بادخیز است و بارندگی کم. بیشتر توندراها پیرامون مدار قطبی شمال قرار دارند اما درجنوبگان و سایر محیط‌های سرد، مناطقی وجود دارد که می‌توان آنها را به عنوان بخشی از زیست‌بوم توندرا توصیف کرد.
زمین‌های توندرا در بیشتر سال پوشیده از برف است، اما تابستان رویش گل‌های وحشی را به همراه دارد. در این سرددشت‌ها، بزهای کوهی، گوسفند،مارموت‌ها و پرندگان کوهستانی زندگی می‌کنند و از گیاهان و حشرات پست‌تر تغذیه می‌کنند. برخی گیاهان مقاوم مانند گیاهان بالشتکی در مناطق کوهستانی با رشد بین فرورفتگی‌های سنگی زنده می‌مانند، جایی که هوا گرمتر است و از باد در امان هستند.[۲]
در توندرا میانگین دمای گرم‌ترین ماه میان صفر و ده درجه بالای صفر می‌باشد وزمستان آن خیلی طولانی و سرد وتابستان خیلی کوتاه است. در توندرا در هر موقع از سال ممکن استسرما بروز کند. زیر خاک همیشه یخ‌بسته است و زمین درتابستان به شکلباتلاق در می‌آید. میزان بارندگی در سرددشت‌ها کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر است. توندراها درروسیه،ایسلند،کانادا،آلاسکا وجزایر کرگولن یافت می‌شوند.
واژه توندرا اززبان سامی کیلدین، زبانی نزدیک بهفنلاندی که در شبه جزیره کولا روسیه صحبت می‌شود گرفته شده و به معنی «دشت بی‌درخت» است. در جنوب ناحیه توندرا، ناحیه‌ای جغرافیایی به نامتایگا و در جنوب آناستپها قرار گرفته‌اند.
دماهای پایین و فصل‌های رشد کوتاه مانع رشد درختان در توندرا می‌شود. سه گونه از نواحی در سرددشت‌ها تعریف می‌شود: سرددشت شمالگانی،سرددشت کوهستانی و سرددشت جنوبگانی. میزان دخالت انسان در توندرا و نواحی قطبی بسیار کم است، زیرا به دلیل شرایط نامساعد آب و هوایی، جمعیت کمی در این نواحی زندگی می‌کنند.
توندرا همچنین مکانی بادخیز است. تضاد درجه حرارت بین خشکی و اقیانوس، نسیم‌های پایداری را ایجاد می‌کند که سراسر مناظر بی‌درخت را فرا می‌گیرد. این بادها می‌توانند زندگی را با چالش‌هایی روبه‌رو کنند:باد خشک می‌کند و ایجاد سردی می‌کند و می‌تواند گرد و غبار، برف و زباله‌ها را همراه آورده و هر گونه بافت گیاهی یا حیوانی در معرض خود را بفرساید. برخی از گیاهان و جانوران توندرا به‌طور ویژه برای به حداقل رساندن آسیب باد سازگار شده‌اند. با این حال، برخی از حیوانات در واقع به دنبال مناطق باد زده می‌گردند، جایی که سفر آسان‌تر است و گیاهان علوفه‌ای در دسترس‌تر.[۳]
خاک توندرا سرشار ازنیتروژن وفسفر است. خاک آن همچنین حاوی مقادیر زیادیزیست‌توده تجزیه شده است که به صورت متان و دی‌اکسید کربن در یخبندان دائمی ذخیره شده است و خاک سرددشت‌ها را به ذخیره‌گاهکربن تبدیل کرده است.گرمایش جهانی اکنون باعث رها شدن تدریجی این کربن‌ها در جو و گرمتر شدن آن می‌شود. از سال ۲۰۰۰ میلادی، سرددشت‌ها به‌طور فزاینده‌ای توسط آتش‌سوزی‌های جنگلی ویران شده‌اند.
ویژگی بارز توندرا کمبود درخت است. دانشمندان نمی‌توانند به یک عامل محدودکننده رشد درخت اشاره کنند، بلکه ترکیبی از عوامل است: فصل رشد در توندرا که برای گیاهانی که چوب تولید می‌کنند بسیار کوتاه است، بادهای قوی و پایدار که بافت‌های گیاه را خشک و ساییده می‌کند، یخ‌بستگی دائمی زمین که مانع از رسیدن ریشه‌ها به عمق کافی به خاک می‌شود و خاک‌های سرد که تجزیه مواد گیاهی و چرخه مواد مغذی را کند می‌کند.[۳]
حیواناتی که در توندرا یافت می‌شوند عبارتند از:گاو مشک،خرگوش قطبی،خرس قطبی،روباه قطبی،گوزن شمالی وجغد برفی. بسیاری از حیواناتی که در سرددشت‌ها زندگی می‌کنند، مانند گوزن شمالی وسلیم نیم‌پرده‌دار، در طول زمستان به مناطق گرمتر مهاجرت می‌کنند. دیگران، مانندسنجاب زمینی قطبی، در ماه‌های زمستان به خواب زمستانی می‌روند.خزندگان ودوزیستان بسیار کمی در توندرا یافت می‌شوند زیرا دما بسیار پایین است.[۴] در حالی که بسیاری از پستانداران سازگاری‌هایی دارند که آنها را قادر می‌سازد در زمستان‌های سرد طولانی زنده بمانند و در تابستان‌های کوتاه به سرعت تولید مثل کنند و بچه‌ها را بزرگ کنند، اکثر پرندگان و برخی از پستانداران در طول زمستان به جنوب مهاجرت می‌کنند.
تقریباً ۱۷۰۰ گونه از گیاهان آوندی در سراسر توندرای شمالگانی یافت می‌شوند که شامل گیاهان گلدار، درختچه‌های کم ارتفاع،جگنیان، علف‌ها وجگرواشان می‌شود. گلسنگ‌ها، خزه‌ها و جلبک‌ها نیز رایج هستند. به‌طور کلی گیاهان توندرا کم رشد هستند، سامانه ریشه‌ای کم‌عمق دارند و قادر به انجامفتوسنتز در دماهای پایین و با شدت نور کم هستند.[۵] یک لایه همیشه یخ زده خاک کهخاک منجمد نام دارد، از رشد ریشهٔ گیاهان در این بیوم جلوگیری می‌کند.
در توندرای شمالگانی چند گروه اصلی از مردمان ساکن‌اند شامل: اسکیموها، اینوهای سرخ‌پوست‌تبار و یاقوت‌های ترک‌تبار ونِنِتس‌ها که زبان‌شان با فنلاندی از یک ریشه است.
اینوئیت‌ها کهاسکیموها نیز نامیده می‌شوند درشمالگان وگرینلند و کانادا زندگی می‌کنند. آنها بزرگ‌ترین گروه انسانی ساکن توندراها هستند. اسکیموها در امتداد ساحل زندگی می‌کنند و به شکار گوزن شمالی،فوک، نهنگ و ماهی می‌پردازند. زبان آن‌هااینوکتیتوت نام دارد که شامل هفت گویش مختلف است. رخت سنتی اسکیموها عمدتاً از پوست و خز گوزن شمالی تهیه می‌شود.
اینوها مردم بومی سرخ‌پوست آلگونکویینیتاسینان هستند. آنها در شماللابرادور و مناطق سرددشتی کِبِک کانادا زندگی می‌کنند. آنها شکارچیانی ماهری و متخصص تهیه لباس‌های پوستین، ظروف چوبی و ابزار سنگی بودند. در دهه ۱۹۵۰، مهاجران سفیدپوست شروع به تله‌گذاری در قلمرو اینوها کردند که این کار باعث کاهش تعداد گوزن مالی شد و به گرسنه ماندن بسیاری از اینوها انجامید. مردم برای گذر از این دوران سخت به کمک‌های دولتی متکی شدند.
مردمیاقوت در توندراهای سیبری زندگی می‌کنند. آنها روز خود را به ماهیگیری می‌گذرانند، که فعالیت اقتصادی اولیه است، و شکار را که عمدتاً برای خز انجام می‌دهند. آنها دو بار در سال مکان خود را به صورت کمپ‌های شکار زمستانی و کمپ‌های شکار تابستانی تغییر می‌دهند. خوراک اصلی آنها لبنیات، ماهی، سبزیجات و گوشت است. یاقوت‌ها همچنین به عنوان گله‌داران ممتاز اسب و گاو شناخته می‌شوند.
