 | لحن یا سبک این مقاله بازتاب‌دهندهٔلحن دانشنامه‌ای مورد استفاده در ویکی‌پدیا نیست. لطفاً کلمات ستایش‌گونه و غیر ادبی و عبارت‌های نادانشنامه‌ای را از این مقاله بزدایید. برای راهنمایی بیشترراهنمای نوشتن مقاله‌های بهتر ولحن بی‌طرف را ببینید. (چگونگی و زمان حذف پیام این الگو را بدانید) |
 | این مقاله ممکن است برای مطابقت بااستانداردهای کیفی ویکی‌پدیا نیازمندبازنویسی باشد. شما هم می‌توانیددر بازنویسی این مقاله کمک کنید.صفحهٔ بحث ممکن است حاوی پیشنهادهایی باشد. |
| قرآن |
|---|
 |
تفسیر به معنای توضیح دادن مطلبی است تا قابل فهم شود و اصطلاحاً به شرح‌هایی که برقرآن نوشته می‌شوند گفته می‌شوند. گفته شده که اصل واژه تفسیر، سریانی است که در متون قدیمی این زبان به معنای شرح و توضیح کتاب مقدّس فراوان به کار رفته‌است.اولین تفسیر مکتوب و مدونقرآن، تفسیرمحمد بن جریر طبری است.[۱]
واژهٔ تفسیر از ریشهٔ سامی پشر/فسر است که در کهن‌ترین کاربردهای خود، به‌معنای «گداختن»، و در کاربرد پسین، به معنای «گزاردن (خواب)» و «تعبیر کردن» گفته شده‌است.[۲] این کاربردها را افزون بر عربی می‌توان در زبان‌های باستانیاکدی وآشوری، درعبری و در اشکال مختلفزبان آرامی از آرامیکتاب مقدس،سُریانی و مندایی بازیافت. در فرایند انتقال از معنای «گداختن» به «گزاردن»، استعاره‌ای رخ داده که مبنای آن همسان‌گیری گداختن سنگ معدن برای دستیابی به فلز ناب با گداختن سخن برای دستیابی به معنای نهفتهٔ آن است.[۳] بازگرداندن تفسیر به معنای تسفیر و «روشن کردن» که در برخی منابع آمده‌است مؤیدی ندارد. این واژه در آیه‌ای ازقرآن آمده که در آن گفته شده‌است: «آنچه خداوند به پیامبر خود می‌دهد، «احسن تفسیرا» است».[۴]راغب اصفهانی که به معنای ریشه‌ای واژه توجه داشته، مادهٔ «فسر» را به معنای «اظهار معنای معقول» گرفته‌است.[۵][۶]
| بخشی از مجموعه مباحثاسلامدربارهٔاسلام |
| اصول فقه |
|---|
 |
| فقه |
| احکام |
| عناوین کلامی |
در دائره المعارف بزرگ اسلامی در تعریف تفسیر آمده‌است که اصطلاحی است در علوم انسانی که به توضیح معانی آیات قرآن کریم و استخراج معارف از آن می‌پردازد.[۷]محمدحسین طباطبائی: «تفسیر عبارت است از بیان کردن معنای آیه‌های قرآن، روشن کردن و پرده‌برداری از اهداف و مفاهیم آیه‌ها.»[۸]از این جملهٔمحمدحسین طباطبایی در کتاب شناخت قرآن و دانشنامهٔ رشد چنین نتیجه‌گیری شده‌است: «بنابر این تفسیر به معنای برداشتن پرده ابهام و نشان دادن معنای باطنی و درونی الفاظی است که در نگاه اول به دست نمی‌آید. از این رو تکیه بر معنای ظاهری آیات را تفسیر نمی‌نامند.» و نیز آمده: «تفسیر یعنی روشن ساختن مفهوم آیات قرآن مجید، و واضح کردن منظور پروردگار.»[۹][۱۰]سیوطی نیز در الاتقان این تعریف را ارائه کرده‌است: «تفسیر علمی است که از احوال قرآن از نظر دلالت بر مرادش متناسب با درک و فهم بشر بحث می‌کند».[۱۱]
مسلمانان معتقدند قرآن دو دسته منظور دارد: یک ظاهر (منظوری که واضح است) و دیگری بطون[۱۲] (منظور یا منظورهایی که واضح نیستند)[۱۳] به گفتهٔ روایات و حدیث، بطون قرآن شدیداً گسترده و ناشناخته‌اند. مسلمانان آیات قرآن را به دو دسته تقسیم کرده‌اند:محکمات یعنی آیاتی که تنها یک معنی مشخص و روشن دارند و دیگریمتشابهات یعنی آیاتی که بیش از یک معنی دارند و برخی از آن معانی قابل سوء استفاده توسط کج اندیشان می‌باشد. دربارهٔ آیات متشابه قرآن می‌گوید: وَ ما یَعلَمُ تأویلَهُ الّا الله[۱۴] یعنی: ازتأویل یا بطن (معانی پنهان) آیات متشابه تنها خداوند آگاه است.
گفته شده قرآن مفاهیمی دارد که از ظاهر آن قابل فهم نیست. بیان این منظورها را تاویل می‌گویند. تاویل در لغت یعنی «بازگرداندن چیزی به مصداق آن».[۱۷] مصداق یعنی معادل خارجی یا واقعی مفهومی در ذهن یا لغتی در زبان.[۱۸] در اینجا بازگرداندن یعنی آشکار کردن رابطه‌ای که وجود دارد، امّا آشکار نیست. در قرآن آمده که کسی تاویل قرآن را نمی‌داند بجز خدا (آل عمران ۷).
عربی یا فارسی؟. درجهان اسلام عربی زبانی رایج بسیاری از کشورهاست، و از این‌رو معمول است کهدانشمندان اسلامی؛ ازفلاسفه ای چونابن سینا گرفته تافقهایی چونسید روح‌الله خمینی؛ از ایرانیان چونملاصدرا گرفته تا اهلاندلس چونابن رشد؛ از پیشینیانی چونفارابی گرفته تا معاصرانی چونمحمدحسین طباطبایی ومحمد صادقی تهرانی؛ برای اینکه دانش خود را در اختیار تمام مسلمانان قرار دهند، کتاب‌های خود را به عربی می‌نوشتند. به همین دلیل بیشتر کتاب‌ها در جهان اسلام بهعربی و شمار کمتری بهفارسی،انگلیسی،چینی،فرانسوی و سایر زبان‌ها نگاشته شده‌است.
لحن. تفاسیر به دو دسته کلی بخش می‌شوند: روایی و عقلی«تفاسیر روایی» تفسیرهایی هستند که قرآن را با استفاده از روایات پیامبر، امامان و اصحاب پیامبر تفسیر می‌کنند.«تفاسیر عقلی» تفسیرهایی هستند که برای تفسیر قرآن، از عقل و دانش‌های دیگر در کنار روایات یا بدون روایات استفاده می‌کنند. مانند:
ترتیبی یا موضوعی؟ آیاتی از قرآن که قرار است تفسیر شوند، به دو روش انتخاب می‌شوند.
نقلی یا اجتهادی
نمونه‌هایی از تفسیرهای معروف و مولفانشان از این قرارند:
در میان شیعیان:
در میان اهل تسنّن:
| نام کتاب | پدیدآور | سده | زبان | موضوع | جلد |
| عبدالرزاق | عبدالرزاق | قرن دوم | عربی | روایی | |
| الشافعی | الشافعی | ۲۰۴هـ | عربی | روایی | |
| ابن ابی حاتم | ابن ابی حاتم | ولادت ۲۴۰ | عربی | روایی | |
| جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الطبری) | ابوجعفر محمد بن جریر طبری | ۴ | عربی | روایی - اجتهادی | ۳۰ |
| الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل | محمود الزمخشری | ۶ | عربی | اجتهادی- ادبی بلاغی- کلامی سنی- کلامی معتزله | ۴ |
| مفاتیح الغیب/تفسیرالکبیر | فخر الدین رازی | ۶ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- اجتهادی | ۳۲ |
| تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان | نظام الدین حسن بن محمد نیشابوری | ۸ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- عرفانی- ادبی | ۶ |
| انوار التنزیل و اسرار التاویل (تفسیر البیضاوی) | عبدالله بن عمر بیضاوی | ۷ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- اجتهادی- ادبی بلاغی | ۵ |
| تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) | اسماعیل بن عمر بن کثیر | ۸ | عربی | روایی سنی- کلامی سنی- کلامی سلفیه- اجتهادی | ۹ |
| الدر المنثور فی تفسیر المأثور | عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی | ۸ | عربی | روایی سنی | ۶ |
| تفسیر جلالین | جلال‌الدین محلی وجلال‌الدین سیوطی | ۸ | عربی | روایی سنی | ۶ |
| الجامع لاحکام القرآن | محمد بن احمد قرطبی | ۷ | عربی | فقهی سنی- اجتهادی | ۲۰ |
| ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم | محمد بن محمد ابوالسعود | ۱۰ | عربی | کلامی سنی- کلامی اشاعره- ادبی بلاغی- اجتهادی | ۹ |
| تفسیر روح البیان | اسماعیل حقی بروسوی | ۱۲ | عربی | عرفانی | ۱۰ |
| روح المعانی | شهاب الدین آلوسی بغدادی | ۱۲۷۰هـ | عربی | عقلی | |
| المنار | سید رشید رضا | ۱۳۵۵هـ | عربی | عقلی | |
| فی ظلال القرآن | سید قطب | معاصر | عربی | عقلی |
مرور پیشینه و تاریخچهٔ پیشرفت فنّ تفسیر به صورت تحلیلی، باعث پی بردن به منشأ روش‌های ذکر شده در تفسیر قرآن است. پیشینهٔ تفسیر به صدر اسلام برمی‌گردد.
روش‌های فهم قرآن و پشتوانهٔ تاریخی آنها بسیار متنوّع است؛ که در اینجا به ترتیب آورده شده‌اند:[۲۰]
عبدالله بن مسعود می‌گوید: پیامبر قرآن را به صورت ده آیه ده آیه به ما یاد می‌داد و تا تمام نمی‌شد، سراغ آیات بعدی نمی‌رفت.[۲۴] مابقی قرآن را نزد بهترین فرد امت پس از پیامبر یعنی علی، آموختم»[۲۵]
قدیمی‌ترین تفاسیری که نشانی از آنها هنوز موجود است، تفسیر سعید بن جبیر (وفات ۹۴ یا ۹۵ ه.ق از اصحاب خاصسجاد) و سپس مجاهد بن جبر (درگذشت ۱۰۴ ه. ق، دست پروردهٔ ابن‌عباس).[۲۶] از آن پس تفسیر قرآن در قالب مکتوب رایج شد.[۲۷][۲۸]
طبقه اول از مفسرین اسلام، جمعی از صحابه بودند، مانند ابن‌عباس، و عبدالله بن عمر، و ابی، و…
مفسرین طبقه دوم تابعین بودند که در دو قرن اول هجرت می‌زیستند. مانند مجاهد، قتاده،ابن ابی لیلی، شعبی، سدی و…
مبحث‌های تفسیر در آن دوران از این موارد خارج نبود:
تفاوت تفسیرهای تابعین و صحابه:
در قرآن آمده: «کما ارسلنا فیکم رسولا منکم، یتلوا علیکم آیاتنا، و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه». یعنی «همچنان‌که در شما رسولی از خود شما فرستادیم، تا بر شما بخواند آیات ما را، و تزکیه‌تان کند، و کتاب و حکمتتان بیاموزد». محمدحسین طباطبایی دربارهٔ این آیه می‌گوید: «همان رسولی که کتاب قرآن به او نازل شد، آن کتاب را به شما تعلیم می‌دهد.»[۲۹]
پنج عامل موجب شد تا مفسّرین بعدی روش‌های گوناگون و بسیار متفاوتی را به کار برند:
این عوامل بود که باعث شد، روش دانشمندان مسلمان در تفسیر قرآن، گوناگون شود.
از اواسط قرن دوم هجری تا قرن چهارم،علم کلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. چون کلام بر پایهٔ عقل و نص بود، برداشت‌های مختلفی از قرآن انجام شد که عالمان متکلم از همان ابتدا به آن علاقه نشان دادند و تفاسیری از عالم معتزلی این دوره باقی مانده‌است. تدریجاً تفاسیر کلامی از شیوهٔ حسن بصری دور شدند و با محور قرار دادن مفهوم قرآنی «متشابهات»، به تأویل آن دسته از آیات پرداختند که می‌توانست معانی مختلفی داشته باشد. در آثارمتشابه القرآن بعدی اعتقادات خاص معتزلی شرح داده شدند و از این رو دیگر مکاتب به این تفاسیر رجوع نمی‌کردند. در موازاتمتشابه القرآن، برخی معتزلیان روش پیشینتفسیر القرآن را ادامه دادند؛ در قرن سومابوعلی جبایی وابوالقاسم بلخی به ترتیب در بصره و بغداد تفسیرهای متعادل‌تری را نوشتند که دیگر مسلمانان هم به آنها استناد کرده و گاه این دو را مقایسه کردند. این گونه از تفاسیر در قرن چهارم توسطابومسلم اصفهانی وعلی بن عیسی رمانی به اوج خود رسید.[۳۱]
برخی تفسیرها رویکردی ادبی داشتند وقرآن را از نظر زبان‌شناسی، دستور زبان و معنی لغات بررسی می‌کردند. بسیاری از عالمان نحوی و قاریان از نیمهٔ نخست قرن دوم این گونه از تفسیرها را آغاز کردند. قدیمی‌ترینمعانی القرآن توسطآبان بن تغلب نوشته شد و پس از او هم بسیاری از نحویان کوفه و بصره این راه را ادامه دادند. گونهٔ دیگری از تفسیرهای ادبی تحت ناممجاز القرآن نیز وجود داشتند کهعلم بیان را به وجود آوردند. نخستین تفسیر در این سبک توسطابوعبیده معمر ابن المثنی در قرن دوم نوشته شد. در اواخر قرن سوم نیز عده‌ای از مفسران ادبی گونهٔعلوم القرآن را با تأکید بر آیین شاعری و دبیری ابداع کردند. گونه‌های دیگری نیز در میان تفسیرهای ادبی وجود داشته‌است.[۳۲]
در روش متصوفه تفسیر بر اساس شهود است.ابن عربی، به عنوان عارفی برجسته، قطعاً قرآن را به عنوان یکی از منابع مهم معرفتی می‌شمارد و در موارد مختلف بدان استناد می‌جوید. به نحوی که می‌توان وی را مفسر قرآن محسوب کرد. از نظر وی، قرآن کلیدی است که خدا برای انسان قرار داده و از او خواسته‌است که از در وارد شود نه از پنجره که سوء ادب محسوب می‌شود. مطالب بیشتر:قرآن و روش تفسیر آن از دیدگاه ابن عربی[پیوند مرده]
برای تفسیر قرآن مفسران باید مسلط به علوم متعددی باشند که از میان آنها می‌توان به علم لغت، علم معانی و بیان و بدیع (فصاحت و بلاغت)، علوم قرآنی مانند قرائات و شناخت ناسخ و منسوخ و اسباب نزول، علوم حدیث مثل درایه و رجال‌شناسی تا با سلسله سند روایان احادیث تفسیری را بررسی کند، علوم فقه و اصول فقه تا بتواند دلالتهای کلام و حجیت آنها را بررسی کند.[۳۳]
از امامان شیعه در تفسیر قرآن سخنان بسیاری نقل است که در آثار شاگردان و اصحابشان به‌صورت مدون یا ضمن مباحث دیگر بیان شده‌اند. تبیین قرآن بر اساس آیه ۴۴ سوره نحل وظیفه محمد و بعد از مرگ او طبق حدیث ثقلین بر عهده اهل بیت محمد می‌باشد.[۳۳]از دید شیعه بر عهده امام است که معانی ظاهری و باطنی قرآن را برای مردم تبیین کند.[۳۴]
بر اساس روایت‌های شیعه محمد تاویل و تفسیر آیات قرآن از جمله عام و خاص، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ را به علی بن ابیطالب آموخته‌است. برخی از گزارشهای تاریخی از مصحفی به نام مصحف علی نام برده‌اند. در این مصحف تاویل و تفسیر قرآن از جمله ناسخ و منسوخ بیان شده‌است. علاوه بر این در نهج البلاغه به‌طور صریح یا ضمنی سخنان فراوانی دربارهٔ تفسیر آیات قرآن می‌باشد.
حسن بن علی و حسین بن علی بر اساس برخی از روایتها آیاتی را تفسیر کرده‌اند.
بر اساس گزارشهای تاریخی به تلاش‌های زین العابدین در مدرسه مدینه به تفسیر آیات قرآن اشاره شده‌است. همچنین در صحیفه سجادیه که به نوعی تفسیر و تبیین آیات قرآن می‌باشد. اقتباس‌ها و اشاره‌ها و استشهادها و به‌کارگیری آیات الاهی در این کتاب بسیار می‌باشد. از زین العابدین احادیثی دربارهٔ فضیلت قرآن نقل شده‌است و در تاویل بعضی از آیات اهل بیت را مصداق یا تاویل آن آیات دانسته‌اند.
ابوالجارود زیاد بن منذر از اصحاب محمدباقر روایات تفسیر وی را جمع‌آوری کرده‌است که بیشتر به توضیح مشکلات یا بیان واژگان قرآنی با کمک خود آیات پرداخته‌است که در واقع نوعی روش تفسیری قرآن به قرآن بوده‌است. همچنین او به بیان آیات ناسخ و منسوخ و تفسیر فقهی آیات پرداخته‌است.
صادق در موضوع‌های مختلف قرانی سخن داشته‌اند و در کتب حدیثی و تفسیرهای روایی از او روایت‌های زیادی نقل شده‌است.
از دیگر امامان امامی همچون موسی کاظم و رضا و هادی نیز در تفسیر قرآن با استناد به سایر آیات قرآن یا به استناد به قول محمد احادیثی نقل شده‌است. که نوعی تفسیر روایی به‌شمار می‌آید.
بعضی از یاران و شاگران امامان امامی دارای تفسیر بوده‌اند که می‌توان به تفسیر امام حسن عسکری، تفسیر علی بن ابراهیم قمی، تفسیر فرات کوفی و تفسیر عیاشی اشاره کرد. نجاشی و شیخ طوسی در کتابهایشان به تفسیر آبان بن تغلب و تفسیر ابوحمزه ثابت بن دینار ثمالی اشاره کرده‌اند که از آنها کتاب مستقلی باقی نمانده‌است ولی در نقل‌های آنان در منابع امامیه یافت می‌شود.از دیگر روایتها گردآوری شده اصحاب ناظر به شان نزول آیات دربارهٔ اهل بیت می‌باشد که قدیمی‌ترین اثر موجود می‌توان به تفسیر حبری اشاره کرد. همچنین تفسیر تاویل ما نزل من القرآن الکریم فی النبی و آله تألیف ابن جحام و تفسیر مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار اشاره کرد.[۳۳]
به عنوان مثالی از تفاسیر اهل‌بیت، حسن عسکری (امام یازدهم شیعیان) نیز در مناظره‌اش با اسحاق کندی (یک فیلسوف عرب) چنین استدلال کرد: «آيا ممکن است گوينده قرآن از گفتار خود معانی و مقاصدی غير از آن معانی که شما اراده و حس کرده‌ايد، اراده کرده باشد؟ چه می‌دانی شايد گوينده قرآن معاني و مقاصدي غير از آنچه تو می‌پنداری اراده کرده باشد و سخنان شما از جايگاه و موضوع اصلی خويش بيرون باشد؟».[۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]
درمورد تناقض(ها) یا تضاد(ها) برخی از تفاسیر و برداشت‌های قرآن با یکدیگر، سخنی از محمد پیامبر اسلام نقل شده که می‌گوید: «قرآن، وجوه (ظواهر) گوناگون دارد. پس آن را بر بهترين وجوهش حمل (معنا) كنيد.»؛ و نیز از علی امام اول شیعیان و خلیفه چهارم اهل سنت چنین نقل شده که خطاب به ابن عباس گفت: «با آنان (خوارج) به وسيله قرآن ستيزه مكن؛ زيرا قرآن وجوه گوناگونى دارد. تو چيزى مى گويى و آنها چيزى مى گويند، بلكه با آنان به وسيله سنّت احتجاج كن؛ زيرا كه آنان در برابر سنّت راه گريزى (توجيهى) ندارند.»[۳۹][۴۰][۴۱][۴۲]
از میان صحابه مشهور ده نفر آنها در شمار مفسران قرآن ذکر کرده‌اند که عبارتست از خلفای چهارگانه، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عباس، اُبیّبن کعب، زیدبن ثابت، ابوموسی اشعری و عبدالله بن زیبر. در میان خلفای چهارگانه علی بن ابیطالب دارای بیشترین بیانات تفسیری می‌باشد. سیوطی عالم اهل سنت علت آن را اینطور ذکر کرده‌است که سه خلیفه نخست بسیار زودتر از علی بن ابیطالب وفات کرده‌اند و در زمان آنها مردم نیاز شدیدی به تفسیر قرآن احساس نمی‌کردند. سیوطی معتقد است از میان صحابه علی بن ابیطالب، عبدالله بن عباس و عبدالله بن مسعود ابیبن کعب به کثرت روایت در تفسیر ممتاز گشته‌اند. زرکشی علی ابن ابیطالب و سپس ابن‌عباس شاگرد وی را سرآمد صحابه در تفسیر می‌داند.[۳۳]
مورخان علی ابن ابیطالب را صدرالمفسرین یعنی سرآمد مفسران لقب داند.[نیازمند منبع]اعلمیت علی ابن ابیطالب در فهم معانی قرآن، اساب نزول و دانش تفسیر و تاویل نزد شیعه و سنی مسلم است. ابن بابویه و علامه مجلسی از محدثان شیعه وی را با لقب کلام‌الله الناطق یاد کرده‌اند. ابن‌عباس که شاگردیش نزد علی ابیطالب نزد شیعه و سنی مسلم است دانش خود را در برابر دانش علی ابن ابیطالب همچون قطره بارانی در مقاابل اقیانوس بیکران دانسته‌است. محمد بارها به همراهی قرآن و علی با یکدیگر اشاره کرده‌است. در منابع تاریخی بسیاری از علی ابن ابیطالب عبارت «سَلونی عَن کِتابِ اللّهِ» یعنی از قرآن از من بپرسید، آمده‌است. همچنین از وی نقل شده‌است که هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر اینکه آن را حفظ کرده و تاویلش را از محمد آموخته‌است. ابن مسعود از صحابه مورد قبول شیعه و سنی علی ابن ابیطالب را داناترین فرد پس از محمد یاد کرده‌است و وی را دانای به ظاهر و باطن قرآن معرفی کرده‌است.[۳۳]
از مشهورترین صحابی در زمینه تفسیر قرآن عبدالله بن عباس می‌باشد که معروف به ترجمان قران می‌باشد. وی در زمان مرگ محمد نوجوان بوده ولی همواره ملازم او بوده‌است و حوادث و رخدادهایی که سبب نزول برخی از آیات بوده را به چشم خود دیده‌است. بنابر روایتی محمد او را دعا کرده‌است که فقیه دین شود و تاویل قرآن و حکمت را فراگیرد. در روایتی دیگر علی بن ابیطالب مقام تفسیری وی را ستوده‌است.
ابن‌عباس در تفسیرش با تکیه بر روایات نبوی و سبب نزول و دانش ادبی و ادب فصیح عرب به تفسیر آیات می‌پرداخت. وی تفسیر قرآن را چهار روش می‌داند، اول اینکه عرب با بهره‌گیری از زبان خویش آن را می‌فهمد، دوم هیچ‌کس در ندانستن آن معذور نیست مانند آیات حلال و حرام و سوم فقط دانشمندان آن را می‌فهمند و چهارم تنها خداوند از آن آگاه است مثل آیات متشابه. به علت شهرت علمی بالای ابن‌عباس متأسفانه مطالب تفسیری دروغی نیز به وی نسبت داده شده‌است و شاید به همین دلیل شافعی از وی فقط یکصد روایت تفسیری از وی را صحیح دانسته‌است. کتب تفسیری تنویر المقباس به وی منسوب هست گرچه در صحت آن تردید وجود دارد.[۳۳]
وی نیز از مفسران مشهور شمرده می‌شود و او را فردی آگاه به مفاهیم و معانی قرآن و اسباب نزول می‌شناسند. وی را پایه‌گذار مکتب تفسیری کوفه می‌دانستند. دیدگاه‌های تفسیر وی در دوره‌های بعد مورد توجه بسیاری از مفسران قرار می‌گیرد.
او از دیگر مفسران مشهور و از جمله کاتبان وحی می‌باشد و به سب مقامش در دانش قرائت به سیدالقراء شهرت دارد.هنگامی که ابوبکر برای تدوین مصحف کاتبان را جمع کرد ابی بن کعب قرآن را برای آنها املاء می‌کرد و هنگام تدوین مصحف عثمانی نیز از برجسته‌ترین افراد بود. برخی او را نخستین مؤلف در فضائل القرآن می‌دانند.[۳۳]
|به کوشش= صرف‌نظر شد (کمک)