رسم فنی در رشته‌های فنی، رسمِ نوعی تصاویر ساده‌شدهٔ خاص به نامنقشه است که برای انتقالایده‌ها استفاده می‌شوند و نوعی زبان ترسیمی به شمار می‌آیند. نقشه‌کشی ترکیبی از ترسیمات تک‌تصویری سه‌بعدی و ترسیمات چندتصویری دوبعدی است.
در این نقشه هم میتوان با دست و هم با ابزار و شابلون رسم شود. در این نقشه بیشتر موقعیت اجسام و مکان‌ها نسبت به هم نمایش داده می‌شود.
نقشه اختصاری
برای معرفی و نمایش قطعات پیچیده و پر کاربرد، شکل مفید و مختصری طراحی و استاندارد شده است که در رشته های مختلف فروانی بسیاری دارد.
نقشه هندسی
اگر برای رسم نقشه ها از ابزار، لوازم و اصول هندسی نقسه کشی به صورت دقیق استفاده کنیم، ان نقشه را هندسی میگویند. این نقشه ها دارای مقیاس و اندازه های دقیق هستند.
نقشه شماتیک
به جای تصویر کشیدن واقعی یک دستگاه، می توان از ترسیم نماد های کلی استفاده کرد که نیازی به بیان جزئیات آن مجموعه نیست. برای مثال در نقشه مترو ایستگاه ها را با یک نقطه نمایش می دهند؛ با وجود اینکه نقطه شباهتی به ایستگاه واقعی ندارد.
نقشه سه بعدی
برای نمایش و تجسم اجسام می توان نقشه های دو بعدی را به سه بعدی تبدیل کرد تا سریع تر و آسان تر درک شوند.
کارگاه نقشه‌کشی آمیزه‌ای از ابزارهای اصلی مانند میز، خط‌کش‌ها و گونیاها، ابزارهای دقیق مانند پرگار و شابلون، وسایل نگارش و پاک‌کردن، و وسایل کمکی برای نگهداری و آماده‌سازی کاغذ است. این هماهنگی ابزارهاست که به نقشه‌کش امکان می‌دهد طرحی فنی و منظم بیافریند، به گونه‌ای که هر خط و هر نشانه جایگاهی روشن و هدفمند داشته باشد.[۱]
صفحه رسم فنی با سه‌پایه
کارگاه نقشه‌کشی فضایی است که برای طراحی و ترسیم دقیق نقشه‌های فنی و مهندسی آماده می‌شود و مجموعه‌ای از وسایل و ابزارهای ویژه را در خود جای می‌دهد. در مرکز این کارگاه، میز نقشه‌کشی قرار دارد که صفحه‌ای صاف و گاه قابل‌تنظیم است تا ترسیم در زوایا و ارتفاع‌های گوناگون ممکن شود. روی این میز، خط‌کش مکانیکی با حرکت موزون یا همان دستگاه ترسیم موازی نصب می‌شود که به کمک دستهٔ قابل‌تنظیم و سرخط‌کش مدرج، خط‌های راست و زاویه‌دار با دقت رسم می‌شوند. برای تکمیل این مجموعه،گونیاهای ساده و مدرج، خط‌کش تی و مثلثی، وشابلون‌های ویژهٔ رسم دایره و بیضی نیز به‌کار گرفته می‌شوند.
در کنار میز، جعبه یا قفسه‌ای برای نگهداری کاغذ و لوله‌های نقشه وجود دارد. نقشه‌ها یا به‌صورت لوله‌شده نگهداری می‌شوند یا بر پایه‌های ویژهٔ کاغذ قرار می‌گیرند. جدول عنوان در بالای نقشه برای ثبت نام، شماره و تاریخ ترسیم تعبیه می‌شود و بخش اطلاعات فنی یا داده‌های جمع‌آوری‌شده در گوشه‌ای دیگر درج می‌گردد. برای نمایش اندازه‌ها، خط‌های بُعد همراه با پیکان در دو سرشان کشیده می‌شوند و سطوح مختلف نقشه با نشانه‌هایی مانند سطح غیرقابل استفاده، سطحی که باید پرداخت شود یا سطح هاشورزده مشخص می‌گردند.
ابزارهای کمکی پاک‌کردن نیز اهمیت زیادی دارند. صفحهٔ محافظ پاک‌کردن برای جلوگیری از آسیب به بخش‌های دیگر نقشه به‌کار می‌رود. پاک‌کن‌های گوناگون از جملهپاک‌کن مدادی، پاک‌کن شیشه‌ای و تیغ پاک‌کننده به همراه تیغه‌های یدک برای اصلاح خطاها استفاده می‌شوند. در کنار آن‌ها مدادهای آهنی با مغزی قابل‌تعویض و جعبهٔ مغزی یدک قرار دارند تا برای ترسیم‌های دقیق و مداوم به کار روند.
استفاده از میز نقشه کشی و گونیا برای رسم فنی
بخش دیگری از کارگاه به ابزارهای ترسیم منحنی و دایره اختصاص دارد.پرگارهای مختلف با سرهای قابل تعویض، پرگار تلمبه‌دار برای ترسیم سریع، و بازوی افزاینده برای ترسیم دایره‌های بزرگ‌تر در دسترس هستند. سرپرگارها بسته به نیاز می‌توانند با سوزن، مداد یا قلم ترکیب شوند. همچنین ظرف‌های مخصوص مرکب وکارتریج‌های جوهری برای قلم‌های ترسیم به کار می‌روند. قلم‌های مرکب‌چین یا قلم‌های لوله‌ای همراه با نگهدارنده‌های ویژه، برای ترسیم خطوط یکنواخت به کار گرفته می‌شوند.
ابزارهای سنجش و اندازه‌گیری نیز جایگاه ویژه‌ای دارند.خط‌کش‌های مدرج، خط‌کش‌های مثلثی و شابلون‌های حروف و اعداد برای نوشتن یادداشت‌ها و نشانه‌ها استفاده می‌شوند. برای دقت بیشتر، رطوبت‌سنج نیز گاهی در کارگاه نصب می‌شود تا کاغذ در اثر تغییرات محیطی تاب برندارد.
همزمان با ساخت سرپناه توسط انسان اولیه، کهمعماری نیز آغاز شده‌بود، طراحی ساختمان نیز عنوان شد. طراحی ساختمان نیاز به تهیهٔ نقشه و تعبیر و تفسیر و خواندننقشه می‌داشت.
مصریان برای اندازه‌گیری فواصلافقی میان دو نقطه از ابزارهایی چونطناب، ترازو گونیا و بعدهاخط‌کش وپرگار استفاده کردند. ساختار چهارگوش منظمهرم بزرگ جیزه در مصر (۲۷۰۰ پیش از میلاد) خبر از وجود نقشه‌کشی در آن دوران می‌دهد.
همچنین بناهای به جا مانده در ایران باستان چونزیگورات چغازنبیل وتخت‌جمشید نیز نشان از وجود نقشه‌کشی در ایران باستان است.ایرانیان باستان جایگاه به سزایی در پایه‌گذاری دانش نقشه‌برداری در جهان داشته‌اند. اکتشافات دریایی در دوران گذشته و توانایی تعیینعرض جغرافیایی همگی نشان از این دارند. هرچند برای تعیینطول جغرافیایی با دشواری مواجه بودند. برای سفرها در آن دوران به نقشه نیاز بوده‌است، که این نقشه‌ها معمولاً بدون توجه به فواصل رسم می‌شده‌اند.
دانشمندانایرانی با بهره ازاسترلاب، عرض جغرافیایی و با کاربردساعت آبی، طول جغرافیایی را اندازه‌گیری می‌کردند.ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگایرانی پیرامون روش‌هایاندازه‌گیری نجومی و فواصل میان شهرها، مطالعات فراوانی انجام داد. در گذشتهنقشه‌برداران برای مشخص کردن فاصله و زاویه وسایلی ساخته بودند که از جمله اولین‌های آن‌ها میتوان بهریسمان اشاره کرد. برای مشخص کردن تراز افقی از تراز (ترازهای گوناگون در طول تاریخ) استفاده می‌شد. کهن‌ترین اینترازها،تراز آبی بوده‌است که گونهٔ امروزی آن همانشیلنگ‌تراز است که امروزه به کار می‌رود.
پیشرفت در تهیهٔ نقشه‌ها تا سدهٔ ۱۶ میلادی رشد چندانی نداشته‌است. از سدهٔ ۱۶ به بعد نقشه‌ها دقیق‌تر و علمی‌تر شدند. در زمان ناپلئون (سال ۱۷۹۸ میلادی) مهندسی فرانسوی به نام گاسپارد مونژ کتابی به نام هندسهٔ ترسیمی را نوشت که این کتاب اساس و پایهٔ نقشه‌کشی فنی قرار گرفت. از او به عوان بنیان‌گذار نقشه‌کشی نوین (مدرن) یاد می‌شود.[نیازمند منبع]
در سال ۱۸۲۵ برای نخستین بار نقشه‌ها با عکس تهیه شدند.
برای نقشه کشی ،همانند سایر امور و علوم ، نرم افزارهای خاصی وجود دارد که به طراحان و مهندسین برای رسم هر چه دقیق تر نقشه ها کمک می کنند.نرم افزارهایی همچوناتوکد،کتیا،سالیدورکز،تری دی مکس و غیره را می توان نام برد.
نقشۀ چون‌ساخت، که با وام‌واژۀ «ازبیلت» (As-Built) نیز شناخته می‌شود، نسخۀ نهایی و اصلاح‌شدۀ نقشه‌های یک پروژۀ ساختمانی یا صنعتی است. این نقشه، وضعیت واقعی و نهایی پروژه را پس از اتمام ساخت‌وساز، با تمام تغییرات، اصلاحات و جزئیاتی که در حین اجرا رخ داده است، نشان می‌دهد.
به بیان ساده، اگر نقشه‌های اولیه را «دستورالعمل» یک پروژه در نظر بگیریم، نقشۀ چون‌ساخت «گزارش نهایی و واقعی» آن است که نشان می‌دهد در عمل چه چیزی و چگونه ساخته شده است.
تفاوت کلیدی با نقشه‌های طراحی اولیه:
نقشه‌های تأییدشده برای ساخت (AFC - Approved For Construction): این‌ها نقشه‌های اولیه‌ای هستند که قصد و نیت طراح را نشان می‌دهند و مشخص میکنند که پروژه باید چگونه ساخته شود.
نقشه‌های چون‌ساخت (As-Built): این‌ها واقعیت اجراشده را مستند میکنند و نشان می‌دهند که پروژه در نهایت چگونه ساخته شد. این نقشه‌ها در واقع نسخۀ اصلاح‌شدۀ نقشه‌های AFC هستند.
غالباً کارفرما در انتهای هر فاز از پیمانکار درخواست نقشه‌های چون‌ساخت را می‌کند تا برای اجرای مراحل بعدی پروژه یا برای بهر‌ه‌برداری نهایی از آن‌ها استفاده کند.
دلایل اصلی تهیۀ نقشه‌های چون‌ساخت:
این نقشه‌ها به دو دلیل اصلی تهیه می‌شوند که هر دو به تفاوت میان «طرح» و «اجرای واقعی» بازمی‌گردند:
۱. ثبت خطاهای حین اجرا: گاهی در فرآیند ساخت، به دلیل خطاهای انسانی یا محدودیت‌های تجهیزاتی، سازه دقیقاً مطابق با نقشۀ اولیه اجرا نمی‌شود.
نمونه: در یک پروژه، پس از برداشت نقشه‌های چون‌ساخت از پی (فونداسیون)، مشخص می‌شود که یکی از ستون‌ها دو سانتی‌متر از محور اصلی خود جابجا اجرا شده است. این اطلاعات در نقشۀ چون‌ساخت ثبت می‌شود تا در مراحل بعدی (مانند ساخت طبقات بالا) این خطا محاسبه و اصلاح گردد.
۲. مستندسازی تغییرات تأییدشده: بسیاری از مواقع، شرایط پیش‌بینی‌نشده در محل پروژه یا درخواست‌های جدید کارفرما، باعث ایجاد تغییراتی در نقشه‌های اولیه می‌شود.
نمونه: در اجرای یک خط لولۀ آب شهری، پیمانکار متوجه می‌شود که در مسیر مشخص‌شده در نقشه، تأسیسات دیگری (مانند کابل برق یا لولۀ گاز) از قبل وجود دارد. با تأیید کارفرما، ارتفاع یا مسیر لولۀ آب تغییر می‌کند. این تغییر در نقشۀ چون‌ساخت ثبت می‌شود تا محل دقیق لوله برای عملیات نگهداری و تعمیرات در آینده کاملاً مشخص باشد.[۲]
اهمیت این نقشه‌ها پس از پایان پروژه و در تمام طول عمر سازه مشخص می‌شود:
مدیریت، نگهداری و تعمیرات: این مهم‌ترین کاربرد نقشه‌هاست. اگر تأسیسات ساختمانی (لوله‌ها، کابل‌ها و...) دچار مشکل شوند، گروه تعمیرات با مراجعۀ به نقشۀ چون‌ساخت، محل دقیق آن‌ها را پیدا کرده و از تخریب بی‌مورد جلوگیری می‌کند.
پیش‌راه‌اندازی و عملیات: این مدارک به‌روز، اطلاعات ضروری را برای مدیریت فرآیندهای پیش‌راه‌اندازی، عملیات و بهر‌ه‌برداری از تأسیسات فراهم میکنند.
پروژه‌های توسعه و بازسازی: هرگونه تغییر یا توسعۀ بنا در آینده، نیازمند اطلاعات دقیق از وضعیت موجود است که این نقشه‌ها آن را ارائه می‌دهند.
مستندسازی و مسائل حقوقی: این نقشه‌ها یک سند رسمی از کار تکمیل‌شده هستند که نشان‌دهندۀ وضعیت نهایی چیزی است که کارفرما از پیمانکار تحویل گرفته است.
ایمنی: با نشان دادن محل دقیق تأسیسات خطرناک مانند لوله‌های گاز و کابل‌های برق، به حفظ ایمنی ساکنان و کارکنان تعمیرات کمک می‌کند.
به طور خلاصه، نقشۀ چون‌ساخت یک «شناسنامۀ فنی واقعی» برای ساختمان یا سازۀ اجراشده است که برای مدیریت، نگهداری و توسعۀ آن در آینده کاملاً ضروری است.
