تُخار نام قومیهندواروپایی ساکنتُخارستان بود که در سدهٔ سوم پیش از میلاد در نواحیکوچا وتورفان در شمال شرقی سرزمینی که بعدهاترکستان شرقی یا ترکستان چین خوانده شد، به سر می‌بردند. مردمی قوی و نیرومند بودند و به یکی از زبان‌های وابسته بهگروه زبانی هندواروپایی سخن می‌گفتند که بهزبان تخاری معروف است. هرچند این زبان شرقی‌ترین زبان شناخته شدهٔ هندواروپایی است، اما از لحاظبخش‌بندی ستم-کنتوم، به شاخهٔ غربی یا کنتوم تعلق دارد.[۱][۲]
تخارها از اقوامآریایی بودند که در سدهٔ سوم پیش از میلاد در نواحیکوچا وتورفان در شمال شرقی سرزمینی که بعدهاترکستان شرقی یا ترکستان چین خوانده شد، به سر می‌بردند.
در میانه‌های سدهٔ دوم پیش از میلاد تخارها بر اثر تهاجماتهون‌ها ناگزیر به نواحی غربی‌تر کوچ کردند. منابع چینی در شرح این رویداد از دو قومیوئه‌چی وووسون نام برده‌اند که از برابر هون‌ها گریخته، و به نواحیفرغانه رانده‌اند و اندکی پس از ۱۶۰ پ. م ازسیحون (سیردریا) گذشتند و به قلمرودولت یونانی باختر سرازیر شدند.[۳][۴] و میان سال‌های ۱۴۰ تا ۱۳۰ پ.م. دولت یونانی باختر را برانداختند.[۵]استرابون از مردمی چادرنشین به نام «تخاروی (Tokharoi)» یاد کرده است که در این تهاجم شرکت داشته‌اند. با برافتادن دولت یونانی باختر، این قبایل بیابان‌گرددولت کوشانیان را بنیاد نهادند و پس از آن، تاریخ تخاریان و زیستگاه جدیدشان، یعنی تخارستان با تاریخ این دولت درآمیخت.[۶]
فرهنگ‌های باستانی شمال و غرب حوضه تاریم
با انقراض کوشانیان به دستشاپور اول ساسانی (۲۴۰–۲۷۰ میلادی) قلمرو آنان و از آن میان تخارستان بر قلمروساسانیان افزوده شد.[۷] بنابر سنگ‌نوشتهٔ شاپور اول ساسانی درکعبهٔ زرتشت، او حکومت تخارستان را به پسرشنرسی سپرد و پس از آن، این سرزمین را استانداران ساسانی ملقب به «کوشانشاه» اداره می‌کردند،[۸] تا آنکه در ۳۶۰ م. با تهاجمات گروهی از هون‌ها موسوم بههون‌های کیداری به نواحی شرقی شاهنشاهی ساسانیان، حکومت ایرانی کوشانشاهان برافتاد و این سرزمین به تصرف آن‌ها درآمد.[۹] اما دیری نپایید که در اواخر سدهٔ چهارم میلادی موج تازه‌ای از مهاجمان هون، معروف بههپتالی از جیحون گذشتند وکیداری‌ها را به نواحی جنوبی‌تر راندند و نخستین پادشاهی هپتالی را در تخارستان بنیاد نهادند که از تخارستان تامرو را شامل می‌شد.[۱۰] تخارستان در دست هپتالیان باقی بود، تا آنکه در حدود سال ۵۵۸ م.خسرو اول انوشیروان با یاریخاقانات غربی ترک آنجا را تصرف کرد و هپتالیان را به اطاعت درآورد. اما چیرگی ساسانیان بر تخارستان چندان نپایید، زیرا با گذر ترکان غربی از جیحون و استقرار در نواحی جنوبی آن، تخارستان به دست آنان افتاد.[۱۱]
تخارستان در سال ۳۲ هجری قمری/۶۵۲ میلادی توسط سپاهیانعبدالله بن عامر بن کریز به جنگ و صلح گشوده، و بر قلمرو مسلمانان عرب افزوده شد.[۱۲] از سدهٔ نهم میلادی به بعد (پس از آمدن قومترک‌تباراویغور در سدهٔ نهم میلادی) از قوم تُخار و زبان تخاری دیگر اثری پیدا نشده و گمان می‌رود این زبان با هجوم اقوام ترک به منطقه منقرض شده باشد.[۱۳]
در اواخر دههٔ هشتاد میلادی، اجساد ۳۰۰۰-سالهٔمومیایی‌شدهٔ چند تخاری که به خوبی سالم باقی مانده‌بودند در صحرای دورافتادهٔتکله‌ماکان درچین کشف شد.[۱۴] آنان دارای موی سرخ-طلایی و ویژگی‌هایاروپایی بودند و به نظر نمی‌رسید که نیاکان مردمان امروزی چینی باشند.[۱۵]
بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته بر روی مومیایی‌ها یافت شده در صحرای تکله مان، هاپلوگروپ پدری میان تخارها به R1b و C2a تعلق داشت.[۱۶]
بر اساس پژوهش های مجله ژنتیکی (nature) تبار عمده اسکلت های باستانی دفن شده درسین کیانگ به فرهنگ های هندواروپایی زبان مانندفرهنگ گورچالی وفرهنگ آفاناسیو باز می گردد هم‌چنین نتایج حاکی اختلاط اندکی با تبار آسیای شرقی است[۱۷]
