بِیضه،خایه،تُخم،خاگ،[۱]گُن،دُنبَلان (بهفرانسوی: Testicule)غده‌ای جنسی و بخشی ازاندام جنسی است که در همهٔ پستانداراننر وجود دارد (معمولا زیرپنیس) و همانند اندامهمساخت خود یعنیتخمدان (درماده‌ها) دارای دو وظیفه یعنی ساخت و تولیداسپرم (گامت نر) و ترشحهورمون‌های درون‌ریز به ویژهتستوسترون است. این اندام دارای لوله‌های پیچ‌خوردهٔ فراوانی است کهلولهٔ منی‌ساز نام دارند و اسپرم‌سازی درون این لوله‌ها انجام می‌شود. سپس اسپرم‌های تولیدشده به لولهٔ دیگری در پشت بیضه کهاپیدیدیم نام دارند منتقل و در آنجا ذخیره می‌شوند. اپیدیدیم به صورت هلالی و در پشت بیضه‌ها قرار دارد.
دو هورمون دیگر بیضه نیز به نام‌های دی‌هیدروتستوسترون و اندرستن دیون می‌باشد. هر دو عمل یادشده به وسیلهٔ تحریک و کنترلهیپوفیز پیشین صورت می‌پذیرد.هورمون لوتئینه‌کننده (LH) باعث تولید تستوسترون شده وهورمون محرکه فولیکولی (FSH) برای اسپرم‌زایی لازم است. زمانی که در آزمایش‌های هورمونی مقدار LH و FSH بالاتر از میزان طبیعی باشد به معنی نارسایی بیضه می‌باشد که در غالب موارد قابل‌درمان نیست.نرها دو بیضه با اندازه همانند دارند که در داخل کیسه بیضه (اسکرتوم) قرار دارند که امتداد دیواره شکمی است.[۲] نامتقارنی کیسه بیضه، که در آن یک بیضه بیشتر از آن دیگری به پایین امتداد می‌یابد، شایع است. این به دلیل تفاوت در کالبدشناسی رگ‌ها است.[۳] برای ۸۵٪ از مردان، بیضه‌ی راست پایین‌تر از آن یکی چپی به پایین‌تر آویزان است.[۴]
بیضه واژه‌ای عربی است، خایه واژه‌ای از ریشهٔ ایرانی است و هر دو کلاً به معنی تخم است. خایه از پارسی میانهخایَگ (بهپارسی میانه:𐭤𐭠𐭩𐭪،آوانگاری: xāyag) است که از ریشهٔ پیش-ایرانی- هندی-āwja-(ka)* به معنای «تخم ماکیان» یا «خایهٔ آدمی» است (همریشه باهیک در کردی (بهکردی:هێک،hêk)؛هاک در زازاکی (بهزازاکی:hak)خا در کردی کلهری،لکی و لری (بهلکی:خا،xā)(بهلری:خا،xā)؛هَیک در بلوچی(بهبلوچی:ہیک،hayk)؛آیْک در آسی (بهآسی:айк،ajk)؛آئیم در اوستایی (بهاوستایی:𐬀𐬉𐬨،آوانگاری: aēm)؛خوته (بهپشتو:خوټه،xwëṭa) به معنای خایهٔ آدمی یاهَگَیْ در پشتو (بهپشتو:هګۍ،hëgëy) به معنای تخم ماکیان). همین ریشه در پیش-هندو-اروپایی (PIE) به گونهh₂ōwyóm* (همریشه بادْزُوْ در ارمنی (بهارمنی:ձու،ju)اِگ در انگلیسی(بهانگلیسی:egg)؛اوْوُ در ایتالیایی (بهایتالیایی:uovo)؛اُوْوُم در لاتین (بهلاتین:ovum)؛اُیْوُن در یونانی باستان (بهیونانی کهن:ᾠόν،ōión) وییتْسو در روسی (بهروسی:яйцо́،آوانگاری: jajcó)) دیده می‌شود. واژهٔ مذکور خایه در فارسی به صورت وام‌واژه در زبان‌های پیرامونش بکارگرفته می‌شود مانندزبان‌های ترکی آذریجمهوری آذربایجان که آن راخایا (بهترکی آذربایجانی:Xaya) و در ترکی استانبولیترکیه آن راهایا (بهترکی استانبولی:haya) می‌گویند.در ترکی آذربایجانی ایران، لغت «داشاق» به کار می‌رود.
اندازۀ بیضۀانسان مانند دیگر بخش‌های بدن (ماننداندازه پنیس) در هر شخص متفاوت است، ولی اندازه بزرگی آن تأثیر کم یا هیچ بر سلامتی دارد. درازای متوسط یک بیضه نرمال بین ۴٫۵ – ۵٫۵ سانتی‌متر است و پهنای آن ۲٫۱ تا ۳٫۵ سانتی‌متر است.[۵] بیضه‌هایی که درازاشان کمتر از ۳٫۵ سانتی‌متر باشد، «کوچک» در نظر گرفته می‌شوند. به دلیل این که اسپرم در بیضه تولید می‌شود، ابعاد بیضه حدوداً ۴×۳×۲ سانتی‌متر است. در صورت داشتن بیضه کوچک، احتمال این بیشتر است که اسپرم‌سازی کمتر از حد متوسط باشد و این احتمالناباروری را بالاتر می‌برد. گرچه بیضه‌ها با سرعت یکسان رشد می‌کنند، ولی ممکن است یکی از آن‌ها کمی بزرگتر و درازتر از دیگری رشد کند، همچنین به‌طور معمول یکی از بیضه‌ها کمی پایین‌تر از آن دیگری جای می‌گیرد.[۶]
اندازه کافی بیضه برای عملکرد طبیعی جنسی ضروری است.اسپرم‌زایی بسیار به اندازه بیضه‌ها بستگی دارد. اندازه نرمال بیضه سالم پس ازبلوغ در این تصاویر نشان داده شده است (بیضی مشکی) و برای مقایسه کوچک‌ترین اندازه در محدوده نرمال بیضه نشان داده شده است (بیضی سفید، ۴ سانتی‌متر) اندازه‌های کمتر از این، بیضه کوچک به‌شمار می‌رود. اندازه این بیضه راست ۵×۳ و این بیضه چپ ۵٬۲×۳٬۱ که کمی بزرگتر است. محدوده طبیعی طول بیضه به‌طور میانگین حدود ۴ تا ۷ سانتی‌متر است. پوست کیسه بیضه با احتیاط به قدری کشیده و نازک می‌شود که سطح بیضه‌ها را می‌توان از طریق آن مشاهده کرد وفولیکول‌های مو (دانه‌های برجسته) دیده شود و سپس اندازه گرفت یا خود معاینه کرد.
مانندپنیس، رقابتاسپرم باعث شده است که اندازه تستیکول‌های انسان از طریقگزینش جنسی فرگشت کند.[۷] این بدان معنی است که بیضه‌های بزرگ نمونه ای از سازگاری انتخاب شده از نظر جنسی اند یعنی انتخاب جنسی زنان ومادرسالاری در طول تاریخانسان باعث سازگار شدن مردان با تستیکول‌ها و پنیس‌های بزرگتر و به دست آوردن این چنین بیضه‌ها و آلتی شده است. بیضه‌های انسان در همسنجی با دیگر جانوران مانند گوریل‌ها و شامپانزه‌ها (برخلاف اندازه آلت) اندازه متوسطی دارند.[۸] بیضه‌های بزرگ به دلیل توانایی آن‌ها در تولیدانزال (منی) بزرگتر در رقابت اسپرم مفید هستند.[۹] پژوهش‌ها نشان داده است که میان شمار اسپرم بیرون ریخته شده و اندازه بیضه‌ها همبستگی و ارتباط مثبت وجود دارد.[۱۰] همچنین نشان داده شده است که بیضه‌های بزرگتر کیفیت اسپرم بالاتر را پیش‌گویی می‌کنند، از جمله تعداد بیشتر اسپرم متحرک و تحرک بالاتر اسپرم.[۱۱]
دمای بیضه‌ها در حدود ۳ درجه از دمای عمومی بدن (۳۷) پایین‌تر است. در رویکیسهٔ بیضه‌هاماهیچه‌های صاف قرار دارند که به صورت غیرارادی عمل می‌کنند و هنگامی که دمای بیضه‌ها از حد معمول پایین‌تر برود، منقبض می‌شوند و باعث می‌شوند تا بیضه‌ها به زیر شکم نزدیک شوند و گرم‌تر شوند. وقتی هم که دمای بیضه‌ها از حد معمول بالاتر برود، اینماهیچه‌ها منبسط می‌شوند و بیضه‌ها از شکم فاصله می‌گیرند تا خنک‌تر شوند و شرایط برایاسپرم‌سازی مهیا شود.[۱۲]
هر بیضه حاوی لوله‌های منی‌ساز است که اسپرم می‌سازند. اسپرم در اپیدیدیم (یک لولهٔ پیچ‌درپیچ که پشت هر بیضه قرار دارد)، نگهداری می‌شود. یک لوله دیگر به نام وازِ دفران، هر اپیدیدیم را به یک مجرایانزالی وصل می‌کند که این مجرا خود بهمیزراه وصل می‌شود.
سه غده (یک جفت غدهٔ ساختمنی و غدهٔ پروستات)، مایعاتی را ترشح می‌کنند که وظیفهٔ انتقال و تغذیهٔ اسپرم را بر عهده دارند؛ این ترشحات همراه اسپرم، مایعی به نام مایع منی را تشکیل می‌دهند. در طولفعالیت جنسی، بافت نعوظی آلت تناسلی، پُرخون شده،آلت تناسلی را دراز و سفت می‌کند. در هنگامارگاسم، انقباض‌های ماهیچه‌ای مایع منی را از طریق واز دفران به طرف میزراه و خارج از آلت تناسلی می‌رانند.[۱۴]
↑Moller, A. P. (1988). "Ejaculate quality, testes size and sperm competition in primates".Journal of Human Evolution.17 (5): 479–488.doi:10.1016/0047-2484(88)90037-1.
↑Simmons, Leigh W.; Firman, Renée C.; Rhodes, Gillian; Peters, Marianne (2003). "Human sperm competition: testis size, sperm production and rates of extra pair copulations".Animal Behaviour.68 (2): 297–302.doi:10.1016/j.anbehav.2003.11.013.S2CID52483925.
↑Simmons, Leigh W.; Firman, Renée C.; Rhodes, Gillian; Peters, Marianne (2003). "Human sperm competition: testis size, sperm production and rates of extra pair copulations".Animal Behaviour.68 (2): 297–302.doi:10.1016/j.anbehav.2003.11.013.S2CID52483925.
↑Moller, A. P. (1988). "Ejaculate quality, testes size and sperm competition in primates".Journal of Human Evolution.17 (5): 479–488.doi:10.1016/0047-2484(88)90037-1.
