از سلسله مباحث
مَزدَیَسنا
مباحث اولیه اهورامزدا زرتشت اشه وهومنه ایران فروهر زبان اوستایی
ایزدان ودیوان امشاسپندان ایزد اهوراها دیو اهریمن
کتاب و عبادت اوستا گاتاها یسنه وندیداد ویسپرد یشت خرده‌اوستا روایت‌ها آبزور نیایش‌ها ینگهه هاتم آتشکده (آتشکده کشمر) سرو کشمر اشم وهو یتا اهو ائیریما ایشیو ۱۰۱ نام خدا آذر برزین‌مهر آذرگشسپ آذرفرنبغ
روایت فلسفی و دینی دینکرد بندهشن ارداویراف‌نامه جاماسپی قصه سنجان پل چینود فرشگرد
تاریخ و فرهنگ آیین زروانی آیین مزدک خرم‌دینان آیین مانی گاه‌شماری اوستایی نو جشن‌های زرتشتی سدره‌پوشی کشتی سدره ازدواج برج خاموشان پیشدادیان کیانیان
پیروان زرتشتیان هندوستان زرتشتیان ایران زرتشتیان در ایالات متحده آمریکا پارسیان ایرانی‌های هند آزار زرتشتیان
مطالب مرتبط نقد آیین زرتشت
درگاه مزدیسنا
ن ب و

بُنْدَهِشْن (بهپارسیگ: Bundahišn) یابُنْدَهِش نام کتابی است بهپهلوی که تدوین نهایی آن در سدهٔ سومهجری قمری انجام شده‌ است، ولی اصل آن، در اواخر دورهٔساسانی نگاشته شده‌ بود. نویسندۀ (تدوین‌کنندهٔ نهایی) آن «فَرْنْبَغ»، فرزند «دادویه» نام داشت.^[۱]

بندهشن به‌معنی «آفرینش آغازین» یا «آفرینش بنیادین» است. نام اصلی کتاب، چنان‌که در ابتدای متن کتاب آمده،^[۲] احتمالاً «زَنْدآگاهی» به‌معنی «آگاهیِ مبتنی بر زَنْد» بوده‌ است. این، خود می‌رساند که نویسنده، اساس کار خود را بر تفسیراوستا قرار داده است. مطالب کتاب، در سه محور اصلی است:

1. آفرینش آغازین
2. شرح آفریدگان
3. نسب‌نامهٔکیانیان.

از این کتاب، دو تحریر موجود است اولی موسوم بهبندهشن هندی که مختصرتر است و دومی موسوم بهبندهشن بزرگ یابندهشن ایرانی که مفصل‌تر است. صفت هندی یا ایرانی، از آن رو بر آن‌ دو نهاده شده‌ است که نسخ اولی در هند رونویسی شده است و نسخ دومی در ایران.^∗

نسخهٔ کامل این کتاب را تهمورث دیشانجی انکلساریا در سال ۱۹۰۸ چاپ کرده است. ترجمۀ تحریر هندی بندهش توسط رقیّه بهزادی^[۳] و تحریر ایرانی آن توسط بهرام گور آنکلساریا^[۴]، مهرداد بهار^[۵]، عریان^[۶] آگوستینی و تروپ^[۷] و مالاندرا^[۸] منتشر شده است.

بندهشن در ۳۶ فصل نوشته شده و بخش‌های این کتاب در ویرایشمهرداد بهار این‌گونه است:

بخش نخست: سرآغاز

بخش دوم: دربارهٔ آفرینش مادی

بخش سوم: دربارهٔ فراز آفریدن روشنان

بخش چهارم: دربارهٔ چگونگی و علت آفریدگان برای نبرد

بخش پنجم: تازشاهریمن بر آفرینش

بخش ششم: دربارهٔ دشمنی دو مینو

بخش هفتم: دربارهٔ زیج گیهان که چگونه اتفاق افتاد

بخش هشتم: دربارهٔ نبرد کردن آفریدگان گیتی با مقابلهٔ اهریمن

بخش نهم: دربارهٔ نحوهٔ آن آفرینش

دربارهٔ چگونگی زمین‌ها/ دربارهٔ چگونگی کوه‌ها/ دربارهٔ چگونگی دریاها/ دربارهٔ چگونگی رودها/ دربارهٔ رودهای نامور/ دربارهٔ چگونگی دریاچه‌ها/ / دربارهٔ چگونگی جانوران به پنج شکل/ دربارهٔ چگونگی مردمان/ دربارهٔ چگونگی زنان/ دربارهٔ چگونگی زایش هر سرده/ دربارهٔ چگونگی گیاهان/ دربارهٔ سروری مردمان و گوسفندان و هر چیزی/ دربارهٔ چگونگی آتش/ دربارهٔ چگونگی خواب/ دربارهٔ چگونگی بانگ‌ها/ دربارهٔ چگونگی باد، ابر، باران/ دربارهٔ چگونگی خرفستران/ دربارهٔ چگونگی گرگ سردگان/ دربارهٔ چیز چیز که به چه گونه‌ای آفریده شده‌است

بخش دهم: دربارهٔ سال دینی

بخش یازدهم: دربارهٔ بزرگ کرداری ایزدان مینوی

طبقه‌بندی گیاهان بیش از ۲۰۱۰ سال پیش:

باشد که گیاه این چند گونه است: دار، درخت، میوه، دانه، گل، اسپرغم، تره، افزار، گیاه، نهال، دارو، چسب، هیزم، بوی، روغن، رنگ و جامه.

• هر چه را بار به خواربار مردمان میهمان نیست و سالوار است، مانندسرو وچنار،سپیدار وشمشاد وشیز وگز و دیگر از این‌گونه،دار خوانند.
• هر چه را به خواربار مردمان میهمان است و سالوار است، مانندخرما،کنار،انگور،به،سیب،بادرنگ،انار،شفتالو،اَمرود،انجیر،گوز وبادام و دیگر از این‌گونه،میوه خوانند.
• هر چه را بار شایسته خواربار مردمان باشد یا نباشد و سالوار باشد،درخت خوانند.
• هر چه به خوراک هر روزه شایسته‌است و چون بر بستانید، بن بخشکد، مانندگندم وجو وبرنج و گرگر،مژو، بنو،ارزن وگاورس ونخود و دیگر از این‌گونه را،دانه خوانند.
• هر چه رابرگ بویا و به دست ورز مردمان کشته شود و همواره هست،اسپرغم خوانند.
• هر چه را شکوفه خوشبوی است و به (دست) ورز مردمان هنگام هنگام باشد، یا بن همواره هست و به هنگام، شکوفهٔ خوشبوی (از او) بشکفد، مانند گل ونرگس ویاسمن ونسترن وآلاله،کبیکه و کیده وچمبگ، خیری،کرکم،زردک،بنفشه، کاردک و دیگر از این‌گونه،گل خوانند.
• هر چه را بار خوشبوی یاشکوفه خوشبوی است و دست ورز مردمان نیست و به هنگام باشد،نهال خوانند.
• هر چه به خواربارستوران وگوسفندان میهمان است،گیاه خوانند.
• هر چه به پیشپارگی در شود،افزار خوانند.
• هر چه با نان و خوراک خوردن میهمان است، چوناسفناج وکرفس وگشنیز وکاگیزه،تره خوانند.
• هر چه، چونشان ونای وپنبه و دیگر از این‌گونه را،جامه خوانند.
• هر چه رامغز دارایچربی است، چونکنجد،دوشدانه وشاهدانه وزیت و دیگر از این‌گونه،روغن خوانند.
• هر چه را جامه به (آن) شاید رشتن، مانند کرکم ودارپرنیان وزردچوبه وروناس ونیل،رنگ خوانند.
• هر چه راریشه یا پوست یا چوب بویا است، چونکندر،ورغشت،کوست،صندل،پلنگ مشک، کاکوله،کافور،بادنج بوی و دیگر از این‌گونه،بوی دار خوانند.
• هر چه را از اوچسب گیاهی بیاید،ژده خوانند.
• همه چوب این گیاهان را، چون بریده شد، خشک یا تر،هیزم خوانند.

این همهگیاهان را به تنهاییتاک، دار،ون خوانند.

گیاهان همه بر دو گونه‌اند (که آن‌ها را)دو بخشی‌ها ویک بخشی‌ها خوانند.

میوه‌های مایه‌ور، سی گونه است:

• ده گونه‌اش را درون و بیرون شاید خوردن، مانندانجیر وسیب وبه وبادرنگ وانگور وتوت بن وامرود و … .
• ده (گونه) را بیرون شاید خوردن، درون نشاید خوردن، مانندخرما وشفتالو،زردآلو،سنجد،کنار،آلوچه و … .
• ده (گونه) آن است که درون را شاید خوردن، بیرون را نشاید خوردن، مانندگردو،بادام ونارگیل وفندق وشاه بلوط و درختگرگانی کهپسته نیز خوانند و چیزی بیش از (این) است، اما مایه‌ور، این چند است.
• آن را که از پیوند دو درخت نشانند، مانند به – خرمل و آلوچه – بادام (؟) و دیگر از این‌گونه،پیوندی خوانند.

معانی برخی لغات بیان شده در بالا:

• تَره -سبزی خام یا پخته خوردنی
• افزار- گیاهانادویه ای
• نهال - درختان وحشی که دارایگل یامیوه باشند
• شیز –آبنوس
• گوز – جوز -گردو
• به هنگام – فصلی
• کبیکه – گونه‌ای ازآلاله
• چمنگ – نوعی درخت – نوعی گلیاس معطر
• کرکم –زعفران
• زردک – گل رنگ – کاجیره – شاید گل زرد
• پیشپارگی – اشتهاآور
• کاگیزه –تره تیزک
• شان –کنف
• نای –حصیر
• دوشدانه –کرچک
• رَشتن – رنگ کردن
• پوست –پوست درخت – توز فارسی
• ورغشت – برغست - امروزهازمک می‌گویند.
• کوست – قُسط – گیاهی از تیرهزنجبیل
• پلنگ‌مشک – گیاهی از تیره نعنائیان
• کاکوله –هل یارازیانه آبی
• بادنج‌بوی – گیاهی از تیرهنعنائیان
• یک بخشی و دو بخشی – گیاه یک پایه و دوپایه
• مایه‌ور – اصلی

1. ^ کتاب بر اصلی بسیار قدیمی‌تر استوار است.
2. ^ تفضلی:تاریخ ا. ص ۱۴۱
3. ^ تفضلی:تاریخ ا. ص ۱۴۲
4. ^ تفضلی:تاریخ ا. ص ۱۴۵

• تفضلی، احمد.تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوششژاله آموزگار- تهران: سخن ۱۳۷۶ چاپ سوم ۱۳۷۸
• بهار، مهرداد (۱۳۸۰).بُندَهِش: فَرنبغ دادگی. تهران: توس.شابک ۹۶۴۳۱۵۲۹۲۸.
• بهزادی، رقیّه (۱۳۸۸).بندهش هندی: متنی بزبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.شابک ۹۷۸۹۶۴۴۲۶۴۰۵۴.
• عریان، سعید (۱۳۹۹).بندهش: آوانوشت، ترجمه، یادداشت‌ها، برا پایه نسخه شماره (1) تهمورس دینشاه (TD۱). تهران: برسم.شابک ۹۷۸۶۲۲۹۶۱۸۱۵۸.

• ادبیات فارسی میانه
• دانشنامه‌های فارسی
• زبان فارسی میانه
• سده ۳ (قمری)
• سده ۹ (میلادی)
• کشاورزی
• متون زرتشتی

• یادکردهای دارای منبع به زبان انگلیسی