ایزدبانو یاخدای‌بانو (بهعربی:إلهة) بهالوهیت زنانه‌ای گفته می‌شود[۱] که پرستش آن‌ها در میان جوامع باورمند به ادیانچندخدایی کهن رواج داشته است. مردمان پیش از تاریخ، با هدف نزدیکی به سرچشمه‌های نیروی باروری یا برای به‌دست آوردن خوشنودی و همکاری ایزدبانوان، تندیس‌هایی از آنان ساخته‌اند و به نیایش‌گاه‌ها هدیه یا در کنار مردگانشان دفن کرده‌اند. این رسم در دوران تاریخی نیز با وجود پایه‌ریزی ادیان و آداب نو به گونه‌ای آراسته‌تر ادامه یافت. ایزدبانوان مورد پرستش در جهان باستان، بیشتر نگاهبان زمین و آب‌ها و در ارتباط با عشق، باروری و حاصل‌خیزی بوده‌اند. از تندیس‌ها یا نشانه‌های آنان در آیین‌های باروری زمین، دام و انسان، آیین‌های بلوغ، درمان‌بخشی زنان سترون و یاری بانوان به هنگام زایمان نیز استفاده می‌شده.[۲]
ایزدبانوان در بسیاری ازفرهنگ‌ها و مذاهب، به‌ویژه مذاهبچندخدایی وجود دارند.ایزیس،حاثور،موت ونفتیس ایزدبانوان مشهورمصر باستان هستند. معروف‌ترین خدایان زن درمیان‌رودان،ایشتار ونین‌لیل بودند که دربابل هم مورد پرستش قرار می‌گرفتند. دریونان باستان ۴ الهه به نام‌هایگایا،هرا،آفرودیته وآتنا اهمیت بیشتری داشتند. درعربستان پیش ازاسلام،عزی،منات ولات ایزدبانوان مورد پرستش مردمعرب بودند. در بینهندوها هنوز پرستش خدایان مؤنث رواج دارد. خدایان زن درهندوگرایی، گاه برخوردار از روحیه زنانه، آرام و مهربان پنداشته می‌شوند؛ در موارد دیگر ایزدبانوان همچون نابودکنندگان ترسناکی ظاهر می‌شوند. در هندوگرایی خدایان جنگنجوی زن نیز فراوان‌اند.دورگا،پورانا ودوی مهم‌ترین ایزدبانوان هندوها هستند.[۳]
فرهنگ‌های ساکنفلات ایران ازدوران نوسنگی تا پایاندوره ساسانی به گونه‌های متفاوتی ایزدبانوان را ستوده و برای بر سر مهر نگاه‌داشتنشان نیایشگاه و تندیس ساخته‌اند. از مهم‌ترین ایزدبانوان باستانی ایران که در نوشتارهای اوستایی و پهلوی به آن‌ها اشاره شده می‌توان این چند نمونه را نام برد:[۴]
آناهیتا: یا اردوی سورا آناهیتا (آب‌های نیرومند بی‌آلایش)، در یشت ویژه خود دراوستا به نام آبان یشت، سرچشمه همه آب‌های روی زمین نامیده شده. او منبع همه باروری‌هاست؛ نطفه همه نران و رحم همه مادگان و شیر را در پستان مادران پاک می‌گرداند. او سرچشمه دریای کیهانی است. در متون گوناگون، آناهیتا نیرومند و درخشان، بلندبالا و زیبا، پاک و آزاده توصیف شده است.
دَاِنا: دین (دئنا) ایزدبانوی وجدان و خواهراشی است. او بر چینود به چشم نیکان می‌آید و نیز ایزدبانوی راه و سفر است.
سپنتَ آرمَییتی: یا سپندارمذ، یکی از هفتامشاسپند و ایزدبانوی نگاهبان زمین و زنان پارسا است که آلوده کنندگان زمین، دزدان و ستمکاران را گزند می‌رساند. نام او بر ماه دوازدهم سال و روز پنجم هر ماه نهاده شده.
اَمِرتات: یا امرداد، یکی از هفت امشاسپند و ایزدبانوی نگاهبان گیاهان و بی مرگی است که بیدادگران نسبت به گیاهان را کیفر می‌دهد.
اشی: ارت یا اشی وهی (اشی خوب)، که یشت هفدهم اوستا به او نیاز شده خدای مادینه باروری است که جوانان آماده زناشویی را یاری می‌کند. جانوران نیز در هنگام جفت یابی در پناه او هستند. او به زنان زیبایی می‌بخشد، بخت و توانگری می‌دهد و در خانه برکت پدیدمی‌آورد.
