 | این مقاله دارای چندین مشکل است. خواهشمندیم بهبهبود آن کمک کنید یا در مورد این مشکلات درصفحهٔ بحث گفتگو کنید.(دربارهٔ چگونگی و زمان مناسب برداشتن این برچسب‌ها بیشتر بدانید) (چگونگی و زمان حذف پیام این الگو را بدانید)
|
ایران بزرگ ایران‌زمین | |
|---|---|
 یک نقشه ایران بزرگ در سال ۱۸۱۴ میلادی | |
| فلات ایران،خوارزم وماوراءالنهر،قفقاز،آناتولی،میانرودان | شامل کشورهایایران،افغانستان،پاکستان،تاجیکستان،ترکمنستان،ازبکستان،عراق،بحرین،جمهوری آذربایجان،ارمنستان و بخشی از کشورهای،قزاقستان،گرجستان وترکیه کنونی |
| مساحت | |
| • کل | ۴۶۵۰۰۰۰ کیلومتر مربع (۱۸۰۰۰۰۰ مایل مربع) |
 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تاریخایران‌زمین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
پیش از پیدایش دولت–ملت‌های نوین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ایران بزرگ یاایران‌زمین یاایرانشهر[۱][۲] محدودهٔ جغرافیایی و حوزهٔ تمدنیفلات ایران وجلگه‌های مجاور آن،[۳] دربرگیرندهٔایران کنونی، بخش بزرگی ازقفقاز (ارمنستان،آذربایجان،گرجستان)،افغانستان وآسیای میانه، دربرگیرندهٔتاجیکستان وازبکستان کنونی،ماوراءالنهر وخوارزم و مناطق جنوبیدریاچه‌ی خوارزم (آرال) تادریای کاسپین،پاکستان وکشمیر،کوه‌های هندوکش و مناطق غربیچین امروزی و نیز کرانه‌ها وآبخوست‌های جنوبیخلیج فارس و در غرب، شامل تمام منطقه‌هایمیان‌رودان،کردستان و بخش شرقیترکیه امروزی وآناتولی است؛[۴] کاربرد تاریخی ایران صرفاً محدود به بخش غربی آن، که هم‌اکنون به این نام خوانده می‌شود نبوده و تمام مرزهای سیاسی کشورهایی که تحت تسلط ایرانیان بود، همچونمیان‌رودان و اغلبارمنستان وجنوب قفقاز را هم دربرمی‌گرفته است.[۵][۶]
مفهوم ایران بزرگ، از جنبه‌های گوناگون، ریشه در تاریخ چند هزار ساله ایران دارد. از اواسط دورانصفوی تاقاجاریه، ایران بسیاری از سرزمین‌های خود را از دست داد. از جمله واگذاریکردستانات درترکیه وعراق امروزی بهامپراتوری عثمانی (۱۵۳۳ میلادی)، واگذاریخانقین،دیالی در عراق امروزی طیمعاهده زهاب، واگذاریهرات درافغانستان طیمعاهده پاریس در سال ۱۸۵۷ میلادی[۷][۸][۹] و واگذاری مناطقارمنستان،خانات باکو و شرقگرجستان که پیش تر بخشی از ایران بودند بر طبقعهدنامه گلستان (۱۸۱۳. م)[۱۰] و خانات ایروان، نخجوان و تالش شمالی طبقعهدنامه ترکمانچای (۱۸۲۸. م) در نتیجه شکست ایران درجنگ‌های ایران و روسیه، استان‌های قفقازی بهروسیه واگذار شد و مرزهای جدید در طولرودخانه ارس شکل گرفت.[۱۱][۱۲]
نامایران به معنایسرزمین آریایی‌ها (ایرها)، شکل پارسی نو واژهآریانام اززبان پیشا ایرانی و به معنای آریایی‌ها است؛ که نخستین بار درزبان اَوِستایی به صورتآریانم آمده است. (زبان اوستایی در شمال شرق ایران بزرگ یا آنچه امروز ترکمنستان و تاجیکستان خوانده می‌شود، مورد استفاده بود)[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]
اگرچه عنوان ایران تا اواخر دورانشاهنشاهی اَشکانی، مفهوم قومی، زبانی و دینی معلوم داشت، اما تا بدان روز، نسبتاً دارای بار سیاسی نبود. "شاهنشاهی ایران" یا "ایرانشهر" در مفهوم سیاسی به دوران ساسانیان بازمی‌گردد؛ که در نتیجه پیوند میان حکومت جدید و روحانیت زرتشتی پدید آمد. آن‌طور که از شواهد موجود برمی‌آید این همگرایی ایده "شاهنشاهی ایران یاایرانشهر را بیش از پیش تقویت کرد.[۱۳]
ایران یک درون‌نام برای این سرزمین است؛ یعنی حکومت‌ها و مردم ایران همواره در طی تاریخ از سرزمین خود با نام ایران یاد می‌کرده‌اند؛ اما کشورهای غربی برای ارجاع به کشور ایران به دلیل تأثیرپذیری از سنت تاریخ‌نگاری یونانی از نام پرشیا یا پارس بهره می‌بردند. در سال ۱۹۳۵ در زمان سلطنترضا شاه پهلوی، نام ایران رسماً در مجامع بین‌المللی به‌عنوان نام بخش‌های به‌جا مانده از سرزمینایران به کار رفت.[۱۷] تا پیش از آن ایران معمولاً با نام «سرزمین پارس» (به انگلیسی: Persia) شناخته می‌شد و مردم ایران با نام «پارسی» (انگلیسی: Persian) شناخته می‌شدند.
در کتابتاریخ طبری آمده است که، فریدون قسمت میانه و آباد زمین را که اقلیمبابل است و آن راخنارث گفتند با هند و سند و حجاز و جاهای دیگر بهایرج داد که برادر کوچک‌تر بود و او را بیشتر از همه دوست داشت و بدین سبب اقلیم بابلایرانشهر نام گرفت.[۱۸]
کلمه ایران، از ریشه آرین و آرین از ریشه آریایی است و مناطقی را که نژاد آریایی ساکن بودند بعدها به فلات ایران اطلاق نمودند، ایران به معنیسرزمین مردمان خوب یاسرزمین مردمان پاک می‌باشد.
ریچارد فولتس می‌گوید: «گمان می‌رود مردمان ایران بزرگ - منطقهٔ فرهنگی که از خاورمیانه تا قفقاز، خوارزم، ماوراءالنهر، بلخ و پامیر امتداد دارد و مردمان آن مادها، پارس‌ها و پارت‌ها و سغدیان بودند - پیش از اسلام همگی آیین زرتشتی داشتند». این دیدگاه اگرچه در میان دانشمندان رواج دارد اما تا حدی هم اغراق‌آمیز است. فولتس استدلال می‌کند: «اگرچه ایرانیان معابد، نمادها و اساطیر مذهبی مشابه داشتند اما در حقیقت خدایان متعددی پرستیده می‌شدند، علی‌الخصوص میترا خدای پیمان‌ها و آناهیتا خدای آب‌ها. اما خدایان دیگری هم برحسب زمان و مکان یا بر حسب گروه‌های مختلف مورد پرستش قرار می‌گرفتند».[۱۹]
ریچارد فرای ایران بزرگ را شامل بخش بزرگی از قفقاز، عراق، افغانستان، پاکستان و آسیای مرکزی می‌داند که از طریق نفوذ فرهنگی تا چین و غرب هند گسترش می‌یابد. به گفته فرای: «ایران شامل تمام مردمان و سرزمین‌هایی است که در آنها زبان‌های ایرانی به کار می‌رود و تمام بخش‌هایی کهفرهنگ ایرانی در آن رواج داشته است را شامل می‌شود».[۲۰]
به گفتهجی پی مالری وداگلاس کیو آدامز در بیشتر بخش غربی ایران بزرگ در زمان هخامنشی، زبان‌های ایرانی شاخهٔ جنوب غربی به کار می‌رفت در صورتی که در بخش شرقی آن زبان‌های ایرانی شاخه شرقی که با زبان اوستایی خویشاوندی داشت، متداول بود.[۲۱]
پس از چیرگی مغول بر ایرانسلسله ایلخانان بر ایران مسلط شدند[۲۲] و اولجایتو در طول سال‌های ۱۳۰۴–۱۳۱۷ میلادی بر این سرزمین فرمان می‌راند.[۲۳]
منابع اولیه همچون میر خاوند تاریخ‌نویس دوران تیموری، محدوده ایرانشهر (ایران بزرگ) را از رود فرات تا رود سیحون توصیف می‌کنند.[۲۴]از دیرباز تاکنون قومیت هیچ‌گاه عامل جدایی در ایران بزرگ نبوده؛ ریچارد فرای می‌گوید:
من بارها عنوان کردم که مردمان آسیای مرکزی چه ایرانی زبان و چه ترک‌زبان تنها یک فرهنگ، یک مذهب و ارزش‌ها و سنت‌های یکسان دارند و تنها عامل جدایی ایشان زبان است.
در دوران مدرن، مداخله استعمار غرب و قومیت موجب جداییاستان‌های ایران بزرگ شد. همان‌طور کهپاتریک کلاسن می‌گوید ناسیونالیسم قومی حتّی اگر به گذشته‌های دورتر نسبت داده شود، پدیده‌ای مربوط به سده نوزدهم است.[۲۵] با این حال ایران بزرگ پس از یکجغرافیای سیاسی که در ابتدا شکل گرفت، بیشتر به یک ابر کشور فرهنگی تبدیل شد.
حمدالله مستوفی، جغرافی‌دان قرون وسطی درنزهت القلوب می‌نویسد:
| چند شهر است اندر ایران مرتفع تر از همه | بهتر و سازنده تر از خوشی آب و هوا | |
| گنجه پر گنج در اران، صفاهان در عراق | در خراسان مرو و طوس، در روم باشد اقسرا |
تاریخ ایران کمبریج محدوده تاریخی و فرهنگی ایران بزرگ را شامل ایران امروز، بخش‌هایی از چین، افغانستان و جمهوری‌های جدا شده از شوروی سابق معرفی می‌کند.[۲۶] فهرستی از این مناطق در دنباله این نوشته درج شده است.
در دورانپیش از اسلام، ایرانیان سرزمین‌های زیر دست خود را به دو بخش تقسیم کرده بودند و آنها را ایران و اَنیران می‌خواندند. ایران شامل بخش‌هایی بود که در آنمردمان ایرانی‌تبار باستان یا ایرانی زبان سکونت داشتند و آن منطقه از کشوری که هم‌اکنون به نام ایران خوانده می‌شود، به‌مراتب گسترده‌تر بود. چنین مفهومی از ایران (به‌عنوان یک سرزمین) ایران بزرگ را شکل داد. بعدها تغییرات بسیاری در مرزها و مناطقی که ایرانیان در آن زندگی می‌کردند، ایجاد شد؛ اما کماکان زبان و فرهنگ ایرانی بر بسیاری از بخش‌های ایران بزرگ باقی ماند.
برای نمونه، پیش ازاشغال آسیای مرکزی وقفقاز توسط روسیه، زبان فارسی در این مناطق زبان اصلی ادبی بود. آسیای مرکزی همان‌جایی است که زبان پارسی نو در آن شکل گرفت. حتی فراتر از این‌ها به اعتراف دولت انگلستان، پیش از اشغال عراق توسط انگلستان در سال‌های ۱۹۱۸–۱۹۳۲ میلادی و اعمال ممنوعیت‌ها، درکردستان عراقزبان فارسی بکار می‌رفت.[۴]
با پیشروی مدام امپراتوری روسیه به سرزمین‌های جنوبی پس از دو جنگی که به ایران تحمیل شد وعهدنامه‌های گلستان وترکمانچای و همین‌طور مرگ نابهنگام عباس میرزا در سال ۱۸۲۳ و قتل میرزا ابوالقاسمقائم مقام فراهانی، صدر اعظم ایران، بسیاری از خانات آسیای مرکزی امید خود را به پشتیبانی ایران در مقابل ارتش تزاری از دست دادند.[۲۸] ارتش روسیه سواحل آرال را در ۱۸۴۹، تاشکند را در سال ۱۸۶۴، بخارا را در سال ۱۸۶۷، سمرقند را در سال ۱۸۶۸ و نواحی خیوه و آمودریا را در سال ۱۸۷۳ تصرف کرد.
پاتریک کلاسون ازانستیتو واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک در واشینگتن:
در سده میانی (قرون وسطی) سرزمین ایران بزرگ شامل دو بخشعراق عجم (بخش باختری) وخراسان بزرگ (بخش خاوری) و علی‌الخصوص غزنویان، سلجوقیان و تیموریان امپراتوری خود را به بخش‌های خراسانی و عراقی تقسیم کرده بودند. این موضوع در کتاب‌هایی مانندتاریخ بیهقی نوشتهابوالفضل بیهقی وفضائل الأنام من رسائل حجت‌الاسلام (مجموعه نامه‌هایغزالی) و کتاب‌های دیگر دیده می‌شود.فرارود وخوارزم اغلب بخشی از خراسان محسوب می‌شدند.
در دوره‌های تاریخی عراق بخشی از شاهنشاهی‌های حاکم بر ایران بود و از فرهنگ ایرانی تأثیر بسزایی گرفته است؛ یکی از پایتخت‌های ساسانیان به نامتیسفون هم در عراق کنونی قرار داشته است و هنوز هم برخی شهرها و استان‌های عراق همچون الانبار یا بغداد نام‌های ایرانی دارند. شهرهای دیگر عراق هم نام‌های ایرانی داشتند مانند سورستان -->> کوفه، شهربان-->> مقدادیه، آشب-->> عمادیه.[۳۲] دردوران مدرن وشاهنشاهی صفوی، ایران در طول سال‌های ۱۵۰۱–۱۵۳۳ و ۱۶۲۲–۱۶۳۸ عراق را در کنترل داشت.
از لحاظ تاریخی و فرهنگی،کردستان بخشی است از آنچه که امروز با عنوان ایران بزرگ شناخته می‌شود. کردها بهزبان ایرانی شاخه شمال غربی تکلم می‌کنند که با زبان فارسی خویشاوندی نزدیکی دارد.[۳۳]همچنینکردها مردمانیایرانی‌تبار هستند که در چهار کشورسوریه،عراق،ترکیه وایران زندگی می‌کنند.
پیش از تشکیل حکومتماد، حکومت‌هایی همچوناورارتو وکولخیس در قفقاز شکل گرفته بود که قدمت برخی از آنها به بیش از ۴٬۰۰۰ سال نیز می‌رسد، اما در نتیجهٔ جنگ‌های فرسایشی بین این دولت‌ها از قدرت آنها کاسته شد و بعدها دولتهخامنشی آن را تصرف و به خاک خود ضمیمه نمود. بخش‌هایی از قفقاز در دوره‌هایی تحت تسلط حکومتایران قرار داشت. در اوایل سده نوزدهم میلادیجنگ‌های ایران و روس بر سر تسلط بر مناطق جنوبی و شرقی قفقاز درگرفت. در پایان دورهٔ اول جنگ روسیه با انعقادعهدنامهٔ گلستان بیشتر مناطق قفقاز و در پایان دورهٔ دوم جنگ باعهدنامهٔ ترکمانچای تقریباً تمامی این منطقه را به تصرف خود درآورد. با فروپاشیشوروی در سال ۱۹۹۱ سه جمهوریگرجستان،ارمنستان وآذربایجان در این منطقه اعلام استقلال کردند. از شاعران بزرگ پارسی‌گوی قفقاز می‌توان به خاقانی، نظامی، مجی، بدر، مهستی، هندوشاه نخجوانی و پسرش محمد بن هندوشاه اشاره کرد.[۳۴]
ارمنی‌ها از دوران هخامنشی بخشی از شاهنشاهی‌های متعدد ایران بودند؛ و از فرهنگ ایرانی به شدت تأثیر پذیرفتند. ارمنی‌ها البته از شاخه دیگری از گویشگرانزبانهای هند و اروپایی هستند که به زبان‌های ایرانی مستقیماً مربوط نیست. در واقع ارمنستان باستانی ترکیبی بود از فرهنگ بومی، فرهنگ ایرانی و فرهنگ هلنی/مسیحی. در طول سده‌های بعد، در اثر برخورد با روس‌ها، رومی‌ها، اقوام اروپایی و لبنانی‌ها، هر یک از این اقوام و ملل، تأثیری بر فرهنگ ارمنی‌ها گذاشتند.
پس از عهدنامه گلستان، ایران تمامی خانات جنوب قفقاز، شاملخانات باکو، خانات شیروان، خانات قره باغ، خانات گنجه، خانات شکی، خانات قبا و بخشی ازخانات تالش را به امپراتوری تزاری واگذار کرد. دربند هم به همین شیوه به روس‌ها واگذار شد. این خانات امروز منطقه‌ای را تشکیل می‌دهند که جمهوری آذربایجان خوانده می‌شود. پس از عهدنامه ترکمانچای، ایران علاوه بر این سرزمین‌ها، خانات نخجوان و مغان و همین‌طورایروان را هم به روس‌ها واگذار کرد. این مناطق امروز جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان را تشکیل می‌دهند. بیشتر این مناطق هنوز هم نام‌های ایرانی یا نام‌هایی برگرفته اززبان‌های ایرانی دارند.زبان آذری هم که زیرشاخه‌ای از زبان‌های ایرانی بود تا پیش از این که ترکی آذربایجانی ساخته و جایگزین آن شود، زبان چیره آذربایجان بود.[۳۵]
به اقلیم چهارم، یعنی ایرانشهر، ناف زمین گفته‌اند که میان رودبلخ تا آن سوی آذربایجان را در بر می‌گیرد و ارمنیه را تا فرات و دریای‌یمن و دریای فارس را تا مکران و طبرستان. و این لقب از آنجاست که این سرزمین، میانه زمین است و در خط اعتدال واقع شده و راستی اندام و اعتدال حال مردمان آن نیز از این است؛ زیرا که آنها نه مانند مردم روم و سیسیل سرخ روی هستند و نه مانند حبشیان سیاه، و نه مانند زنگیان سوخته و تیره و نه چون تُرکان تکیده‌اند و نه چون مردمان چین کوتاه قد
— ثعالبی نیشابوری، ثمارالقلوب، ص۴۱۷
ایبریا قفقاز (گرجستان) طی هزاران سال همواره تحت نفوذ سیاسی فرهنگی و قومیهخامنشیان،اشکانیان وساسانیان بوده است. ایبریای قفقاز (گرجستان)، مناطقکارتلی وکاختی دردوران ساسانی مناطقی ایرانی بودند و تبار ایرانی به‌خصوصخاندان مهران و دیگر خاندان‌های ساسانی و ایرانی همانندخسرویانی‌ها،گوارامی‌ها،نرسیانی‌ها وباگراتیونی‌ها به‌شدت در ایبریای قفقاز (گرجستان) پررنگ بوده است؛ به طوریکه تا ده‌ها قرن و اوایل قرن نوزدهم این فرمانروایی‌ها در اختیار این خاندانها بوده است. دردوران صفوی هم برخی رجال سرشناس و بزرگ حکومتی از اهالی گرجستان بودند.[۳۶]شرق گرجستان از زمان حمله آغامحدخان قاجار تا سال ۱۷۸۳ هم تحت قیومیت ایران بود تا اینکه در طیعهدنامه گرجیوسک در ۲۴ ژوئیه ۱۷۸۳ این مناطق بخشی ازامپراتوری روسیه شناخته شدند. ایران بعدها طی قرارداد گلستان و ترکمانچای رسماً از ادعای مالکیت بر این مناطق چشم پوشی کرد.
در دوران ساسانی،نرسه، هفتمین پادشاه از این سلسله، استحکامات نظامی در این منطقه ایجاد کرد. برخی شخصیت‌های فرهنگی و ادبی ایران دردوره قاجار هم از این منطقه بودند. نخجوان هم در سده نوزدهم و طی دو قرار داد گلستان و ترکمانچای از ایران جدا شد.
بخش شمالی قفقاز که امروز در جنوب روسیه قرار دارد، شامل جمهوری‌هایداغستان،چچن،اوستیای شمالی-آلانیا،کاباردینو-بالکاریا برای مدت‌های طولانی قسمت‌هایی از ایران و در حوزه تمدنی ایران بود تا اینکه در قرون هجدهم و نوزدهم توسطامپراتوری روسیه تصاحب شد.
تأثیرهای فرهنگ ایرانی حتی تاتاتارستان در مرکز روسیه هم قابل مشاهده است. برای نمونه بسیاری از مناطق در قفقاز از سبکمعماری ساسانیان در دربند تقلید می‌کنند. حتی امروز هم پس از دهه‌ها جدایی این مناطق، رگه‌هایی از فرهنگ ایرانی همچو بزرگداشت نوروز در آنها دیده می‌شود.[۳۷]
در دوران پیش از اسلام و دوران خلافت خلفای اموی و عباسی، آسیای میانه ایرانی بود و اقوامی مانندباختری‌ها،سغدی‌ها،خوارزمی‌ها و مردم نیمه عشایرسکاها وداهان‌ها، خود را ایرانی می‌دانستند. و بهزبان‌های ایرانی شرقی صحبت می‌کردند. پس از پراکنده شدن اقوام ترک، آسیای میانه به میهنقزاق‌ها،ازبک‌ها،تاتارها،ترکمن‌ها،قرقیزها واویغورها تبدیل شد. زبان‌های ترکی تا حد زیادی جایزبان‌های ایرانی را که در این منطقه صحبت می‌کردند، گرفتند.[۳۸][۳۹] در واقع پس از بیش از هزار سال در طول هزاره اول که آسیای میانه جایگاهمردمان باستانی ایران بود و به توران زمین ایرانی یا ایران بیرونی معروف بود، توسط عشایر مختلط ترک‌زبان اشغال شد.قزاق‌ها،ازبک‌ها،تاتارها،ترکمن‌ها،قرقیزها واویغورها همگی درصدی از ژنتیک ایرانی را به ارث برده‌اند و زبان‌های آنها نیز واژگان زیادی اززبان فارسی وزبان‌های ایرانی را در خود دارند.زبان میانجی یازبان رسمی بسیاری ازحکومت‌های هزار سال اخیر در این مناطق زبان فارسی بوده است و فقط در دو سده اخیر با اشغال توسطروسیه وچین و تلاشپانترکیسم، این زبان‌ها دیگر به ندرت در این مناطق به چشم می‌خورند. نام بسیاری از مکان‌ها و شهرها در این منطقه برگرفته اززبان فارسی است.[۴۰][۴۱][۴۲][۴۳]
آسیای مرکزی در درازای تاریخ با کوچ‌نشینان وجادهٔ ابریشم یادآوری شده است و مانند جاده‌ای برای پیوند مردم، جابجایی کالاها و اندیشه‌ها بیناروپا،خاورمیانه،آسیای جنوبی وآسیای شرقی بوده است. آسیای مرکزی در باستان و از آغاز تاریخ از پنج سرزمینمرگیانا (مرو)،غرب (باکتریا)،سغد،خوارزم وسکاستان تشکیل شده‌بود که مردمانشانایرانی‌تبار بودند و بهزبان‌های ایرانی میانه سخن می‌گفتند[۴۴][۴۵] و این سرزمین‌ها در دوران باستان به مرور بخشی ازشاهنشاهی ایران شدند.[۴۶]
سکاستان یاسرزمین سکاها یاسکیتیه یا تورانیان (منابع غربی) (بهیونانی کهن:Σκυθία،Skuthia، سکوثیا) سرزمینی بود دراوراسیا که از ۴۰۰۰ پیشامیلاد تا سدهٔ ۲ پسامیلاد (به مدت حدود ۴۲۰۰ سال) زیستگاه گروهی ازمردمان ایرانی‌تبار[۴۷][۴۸][۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳][۵۴] و از قومآریایی بودند به نامسکا بود. مرزهای آن در گذر زمان جابه‌جا شده است ولی معمولاً مرزهای غربی آن گسترده‌تر از آن بود که در این نقشه نشان داده شده است. این کشور در شمالپارتیه (ایران امروزی) و در جای امروزیروسیه واوکراین و چندین کشور دیگر جای داشت. پس از ۴۲۰۰ سال نام این کشور به مدت ۳۰۰ سال سکِستان بود و کم‌کم به توران تغییر کرد و در دورهقاجار کاملاً نابود شد. تنها اسناد و مدارک از ۴ پادشاه هست ولی گمان می‌رود سکیستان بیش از ۱۳۰ پادشاه داشته است.
گمان می‌رود اجداد مردمان کنونیشمال ایران و کشورهای حاشیه قفقاز سکاهای باستانی باشند. دین سکائی بسیار شبیه به دین ایران باستان بوده و آن دسته از سکایی‌هایی که در اثر مهاجرت‌های گسترده در مجاورتیونان قرار گرفتند تحت تأثیر دین و فرهنگ یونانی قرار گرفتند.[۵۵]
_Empire_1747.jpg)
.svg)
ساکنان اصلیآسیای مرکزی از مردم ایرانی‌تبارسَکا بودند.[۵۶] مردمان ترک‌تبار از سده پنجم به این‌سو آغاز به نفوذ و کوچ در این منطقه کردند. بخش‌های بزرگی از مناطق جنوبیقزاقستان امروزی (در حدود ۶۰۰ هزار کیلومتر مربع) تا اواسط سده هجدهم میلادی (مرگ نادرشاه در سال ۱۷۴۷ میلادی) از اراضیایران افشاری به حساب می‌آمدند.
معماری وادبیاتآسیای مرکزی ریشه درمعماری ایرانی دارد.سغدی‌ها در قرون وسطی نقش بسیار عظیمی در آسیای مرکزی داشتند و قبل از اسلام، تعداد بسیاری از شهرها و کاروان‌سراهایی که درجاده ابریشم قرار داشتند، توسط سغدی‌ها ساخته شده‌اند. در غربچین و نزدیک به مرز قزاقستان شهر ژرکینت وجود دارد که نام درست فارسی آنیارکند است مثلچیمکند،تاشکند،سمرکند یاپنجکند که پسوند سغدی (ایرانی)کند دارند. در کتابخانه ابوریحان بیرونی درازبکستان ۴۳ هزار نسخه خطی نگهداری می‌شود که ۳۹ هزار تای آن بهزبان فارسی است. در شهرآلماتی چندیننسخه خطی نادر به زبان فارسی وجود دارد که در جای دیگر یافت نمی‌شود. از جمله دو کتاب ازعبدالرحمان جامی که در شهربلخکتابت شده وتحفةالاحرار که ۲۳ سال قبل از مرگجامی در زمان زنده بودن او کتابت شده است. در قزاقستان به خصوص شهرآلماتی، تعدادی از مردم هنوز فارسی‌زبان هستند. دراستان قزاقستان جنوبی چند مدرسه فارسی برای تاجیک‌هایی ساخته شده که سال‌ها در آن جا ساکن هستند. نباید فراموش کنیم که همزبان فارسی و همزبان‌های ایرانی در قزاقستان وجود دارند.کردهای قزاقستان که ریشه آنها به ایران برمی‌گردد وایرانی‌تبار هستند حدود ۵۰ هزار نفر از جمعیتقزاقستان را تشکیل می‌دهند. در شهرآلماتی در میدان جمهوری مجسمه سربازسکایی وجود دارد. پیش تر تقریر شد کهسکاها از اقوام ایرانی بودند. درموزه ملی قزاقستان هم پیکره‌های دیگری از ایرانیان باستان وجود دارد. در طول تاریخ بخش‌هایی از قزاقستان به خصوصجنوب قزاقستان، بخشی ازامپراتوری ایران به حساب می‌آمد. درادبیات فارسی بارها با نامطراز و بتقبچاق برخورد می‌کنید که در شعر فارسی بسیار آمده است. درقرون وسطی نیز زبان فارسی در آسیای مرکزی، به‌ویژه بعد ازسامانیان، بسیار گسترش پیدا کرده بود و حتی پادشاهانترک ومغول نژاد افتخار می‌کردند که با آن صحبت کنند و به آن شعر بگویند. در کتاب شهرستان‌های ایرانشهر آمده است که نخستین شهری که ایرانیان بنیاد کردند، سمرکند بود. ایرانیان در نزدیکی سمرکند شهرهایچاچ،بخارا واسپیجاب را ساختند. شهرهایختن وکاشغر نیز از آفریده‌های ایرانیان است[۵۷][۵۸][۵۹][۶۰]
درادبیات فارسی به‌طور فراوان نام شهرهایاسپیجاب وطراز آمده است برای نمونه در شعررودکی سمرقندی آمده است:[۶۱]
| روی به محراب نهادن چه سود؟ | دل به بخارا و بتان طراز | |
| ایزد ما وسوسهٔ عاشقی | از تو پذیرد، نپذیرد نماز |
یا درشاهنامهفردوسی بارها ذکر شده است. برای نمونه:[۶۲]
| بفرمود تا کوس با کره‌نای | زدند و فروهشت پرده‌سرای | |
| به خارا و سغد و سمرقند و چاچ | سپیجاب و آن کشور و تخت عاج | |
| تهی کرد و شد با سپه سوی گنگ | بهانه نجست و فریب و درنگ |
اسپیجاب وطراز از شهرهایسامانیان بودند.اسماعیل سامانی مردمزرتشتی طراز را به اجبارمسلمان کرد. در بعضی از کتاب‌های تاریخ مردم شهرطراز،مسلمان وفارسی‌زبان نام برده شده‌اند.[۶۳]
طراز یاتراز ابتدا از آنسغدیان بود. پس از آن چینی‌ها و گوکترکان نیز به منطقه‌ای که طراز در آن قرار داشت وارد شدند. طراز در دوره‌های بعد جزئی از پادشاهیسامانیان شد و سامانیان دین اسلام را با خود به این شهر آوردند. زبانفارسی، زبان رسمی سامانیان نیز در آن زمان زبان رسمی منطقه تراز شد. در روزگار باستان طراز در منطقه شمال سرزمینسغد قرار داشت و به تبع آن ساکنانش عمدتاً سغدیان بودند. سغدی‌ها قومی ایرانی نژاد بودند که بهزبان سغدی اززبان‌های ایرانی تکلم می‌کردند. سرزمین سغد به دلیل قرار داشتن در مسیر اصلیجاده ابریشم از اهمیت بالایی برخوردار بود و به نوعی دالان اصلی ارتباط مردم چین و شمال هند با ایرانی‌ها، اروپایی‌ها و تمدن‌های خاور نزدیک بود. پس از ورود ترکان آسیای میانه مانندگوک‌ترک‌ها و نیز چینی‌هایهان تغییراتی در ترکیب نژادی منطقه پیدا شد و عناصر ترک‌تبار با مردم بومی آن منطقه آمیخته شدند به گونه‌ای با ترکیب سغدی‌ها و ترکان و چینیان مهاجر و نیز ورود سامانیان به آن منطقه زبان سغدی به سرعت به نفع فارسی و ترکی عقب‌نشینی کرد. امروزه بازمانده‌های سغدیان تنها در دره رود زرافشان در شمالتاجیکستان که در فاصله‌ای نزدیک به طراز قرار دارد یافت می‌شوند.تاجیکان فارسی‌زبان وترکان که روس‌ها به آن‌هاسارت می‌گفتند حدود ۷۵٫۴۶٪ جمعیت شهر را تشکیل می‌دادند و هم‌تبار مردمزرافشان بودند.[۶۴]
فاراب یااُترار نام شهری‌است کهن در کرانه باختریسیردریا. فاراب نام کهن تر این شهر است و نام اترار درسده‌های میانه براین شهر نهاده‌شد. این شهر در کنارراه ابریشم جای داشته و امروزه ویرانه‌هایش در نزدیکی شهرقرتو در قزاقستان کنونی جای دارد.ابونصر فارابی واسماعیل بن حماد جوهری از فاراب بوده‌اند.تیمور لنگ در این شهر مرده است. همچنین نقطه شروعحمله مغول به ایران این شهر بود به دلیل اینکه حاکم وقت این شهرغایرخان بود که بازرگانان مغول را کشت زمانی کهمغولان این شهر را محاصره کردند شهر ۵ ماه مقاومت کرد. نام و واژه فاراب (فاریاب، پاریاب) واژه‌ای فارسی و به معنی زمینی است که باآبقنات و رود آبیاری می‌شود ودیم نیست.[۶۵]
اَسپیجاب (نام‌های دیگر:اسفیجاب،سپیجاب،سیرام وشبران) شهر و ناحیه‌ای در کشور قزاقستان است. اسپیجاب در دورهسامانیان ناحیه پهناوری بود که سرزمین‌های حاصل‌خیز پیرامون روداریس را در بر می‌گرفت و از خاور تا درهتلس (طراز) امتداد می‌یافت و مرکز آن نیز به اسپیجاب آوازه داشت. این شهر در جلگه‌ای بر کران راست رودسیردریا قرار داشت.[۶۶]فردوسی، اسپیجاب (سپیجاب) را در نبردایرانیان وتورانیان، در قلمرو تورانیان دانسته است. مردم اسپیجاب، مانند اهالیبلاساغون وتراز به زبان‌هایسغدی وترکی سخن می‌گفتند.[۶۶]نوح بن اسد، فرمانروایسامانی سمرقند، کناره‌های استپ‌های ترک‌نشین قزاقستان امروزی را نیز فتح کرد و در سال ۲۲۵/۸۴۰ حصاری به دور شهر اَسپیجاب کشید تا از آن در برابر حملات ترکان حفاظت کند.[۶۷] این شهر به سبب لشکرکشی‌هایخوارزمشاهیان، به ویژه یورشمغولان در۶۱۶ق دستخوش ویرانی و کشتار فراوان شد و پس از آن رونق، ارزش و نام آن از میان رفت.[۶۶] دربارهٔ ریشه واژه اسپیجاب دو احتمال وجود دارد. یکی که اینکه اسپیجاب از دو واژهپهلویاسپیگ(درخشان) وآب ساخته شده و دیگری نزدیکی واژهاسپیج با واژه سپیدفارسی است.کاشغری دردیوان لغات الترک از اسپیجاب با نام شهر سفید (مدینةالبیضاء) یاد کرده است. گویا همزمان با یورشمغول بهفرارود، اسپیجاب به سیرام تغییر نام داد.[۶۶]
چیمکند (صورت‌های دیگر: چیمکنت، شیمکنت، به قزاقی: Шымкент / Şımkent) شهری در قزاقستان و مرکزاستان قزاقستان جنوبی است. چیمکند با ۶۲۹٬۶۰۰ نفر جمعیت (سال ۲۰۱۱) پس ازآلماتی وآستانه سومین شهر پرجمعیت قزاقستان است. چیمکند در ۶۹۰ کیلومتری غرب آلماتی و ۱۲۰ کیلومتری شمالتاشکند، پایتختازبکستان، واقع شده است. چیمکند در سده دوازدهم میلادی در مسیرراه ابریشم و به‌عنوان کاروانسرایی برای پاسداری از شهراسپیجاب که در ده کیلومتری خاور چیمکند قرار دارد ساخته شد. محل این کاروانسرا با گذر زمان به بازاری برای بازرگانی میانکوچ‌نشینان ویکجانشینان تبدیل شد.[۶۸]
مرکه یامرکی مرکز بخشی به همین نام دراستان ژامبیل در جنوب قزاقستان پشت کوه‌های تیان‌شان در ۱۲۰ کیلومتری آلماتی و در نزدیکی مرزقرقیزستان است که معروف بهقم قزاقستان است و مردم آن شیعیان ایرانی هستند. جمعیتشیعه در این کشور ریشه و فرهنگ و نژاد و زبان ایرانی دارند. مردم این شهرآذربایجانی‌های ایرانی هستند که توسطبلشویکها در سال ۱۹۳۸ به این ناحیه کوچانده شده‌اند.[۶۹] این افراد از آذربایجانی‌های عشایری بودند که در مرزارس تردد می‌کردند و پس از این که در سال۱۹۱۸ مرزها بسته شد، در آن سوی مرز گرفتار و محبوس شدند. حکومتشوروی از ترس شورش این افراد، آنها را به قزاقستان کوچاند و تا امروز نیز در آنجا ساکن هستند.[۷۰][۷۱] بر اساس آخرین آمارمجمع جهانی اهل‌بیت از شیعیان قزاقستان در سال ۲۰۰۸ میلادی از مجموع ۱۵ میلیون و ۳۴۶ هزار نفر جمعیت قزاقستان، ۳۵۴ هزار و ۸۵۰ نفر شیعه هستند که نسبت آنها به کل جمعیت این کشور حدود ۲٫۳ درصد است. جمعیتشیعه در این کشور ریشه و فرهنگ و نژاد و زبانایرانی دارند.[۷۲]
خوارزم بخشی از ایران‌زمین یا همان ایران بزرگ، سرزمین ایرانیان کهن بود. بر طبق نظر برخی پژوهشگران مدرن کتاب باستانی اوستا، خوارزم همان‌جایی است که در ابتداایرییانم وَئِجه (ایران‌ویج) یا ایران خوانده شد. این منابع می‌گویندکهنه‌گرگانج در متن پهلوی وندیداد هشتمین سرزمیناهورا مزدا، یا اروه نامیده می‌شود. برخی پژوهشگران هم مانندالتون دنیل، مورخدانشگاه هاوایی، اعتقاد دارند که خوارزم به احتمال زیاد موطن مردم اوستایی است.[۷۳] دهخدا هم خوارزم را مهد قوم آریا معرفی می‌کند. امروزه خوارزم میان جمهوری‌های متعدد آسیای مرکزی تقسیم شده است.
افزون بر خوارزم، خراسان هم در محدوده جغرافیایی مشابهی قرار دارد. (محدوده خراسان از خاور سمنان، تا باختر افغانستان تا مجاورتایالت باختر است) استان‌های کنونی همچونسنجان در ترکمنستان،خراسان رضوی،خراسان شمالی وخراسان جنوبی در ایران همگی بخش‌هایی از خراسان کهن هستند. تا پیش از سده سیزده میلادی و حمله مغول، خراسان پایتخت فرهنگی ایران بزرگ به‌شمار می‌آمد.[۷۴]
بلوچستان، مسکن مردمان بلوچ از نژادآریایی[۷۵]و منطقه ای در جنوب غربی آسیا می‌باشد. مرزهای آن را به‌طور دقیق نمی‌توان مشخص کرد اما گسترهٔ آن در غربی‌ترین نقاط از حوزههلیل رود[۷۶] دراستان کرمان کنونی،جلگهٔ میناب دراستان هرمزگان ایران و در امتداددریای مکران و در منتهی‌الیه شرقی‌ترین نقطه بهرود مهران[۷۷] در غربایالت سند منتهی می‌شود. شمال بلوچستان نیز مشخصا ولایاتنیمروز،هلمند وقندهار در جنوبافغانستان مدرن و بخش کوچکی ازخراسان جنوبی (نهبندان) در کشورایران را در بر می‌گیرد.[۷۸]
ساکنان بلوچستان را به‌طور عمدهمردم بلوچ و به شکل جزئی و پراکندهپشتون‌ها،مردم هزاره وفارسی زبانان تشکیل می‌دهند.
بلوچ‌ها بهزبان بلوچی که یکی اززبان‌های ایرانی غربی و از شاخه شمال غربی می‌باشد سخن می‌گویند.
در طول تاریخ کهن عمدتاً قسمت‌های بزرگی از بلوچستان کنونی به شکل مستقیم یا غیر مستقیم بخشی از امپراتوری‌های ایرانیپیشدادیان،کیانیان،هخامنشیان،اشکانیان وساسانیان بوده است.
در سال‌های ۱۸۷۱ و ۱۸۷۲ و تحت حکمیتقرارداد گلدسمید طی دو مرحله دو بخش ازبلوچستان از کنترل حاکمیت مرکزیایران خارج شدند که هم‌اکنون بخشی در خاکافغانستان و بخش بزرگتر درپاکستان واقع شده است.[۷۹]
بخش خودگردانتاشکورگان دارای فرهنگ و مردمان ایرانی است.[۸۰]تاشکورگان همواره باکاشغر،یارکند،ختن وتورفان بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران بزرگ به‌شمار می‌آید.[۸۱]
منطقه سین کیانگ پیش از سکونت مهاجران مغول و اقوام ترک، سرزمینی ایرانی بوده که اقوام و قبایل ایرانی همچونسکاها وسغدها، یعنی گویشورانزبان‌های ایرانی شرقی در آن به سر می‌بردند. در کتب تاریخی از سکونت شاخه‌هایی از اقوام آریایی در منطقه سین کیانگ نام برده شده که برخی از آنان دارای حکومت‌های محلی نیز بوده‌اند. رواج زبان سغدی از آثار ماندگار فرهنگ ایرانی قدیم در این منطقه به‌شمار می‌آید. عبورجاده ابریشم از این منطقه موجب شده نژادهای گوناگونی با فرهنگ‌های مختلف در آن ساکن شوند.
در اثر افزایش تعداد مهاجران، جمعیت قبایلآریایی و ایرانی رو به کاهش گذاشت و کم‌کمآریایی‌ها،مردمان ایرانی‌تبار وفارسی‌زبانان در جمعیت غالب ذوب شدند. در سده نهم (۸۴۰ میلادی) به علت بروز قحطی و خشکسالی و بحران اجتماعی در فلات مغولستان، تعداد زیادی از مغول‌ها از محل سکونت خود مهاجرت و به سرزمین سین کیانگ وارد شدند که از اختلاط مهاجران و سایر اقوام ترک با ساکنان بومی (سکاها یا همان آریائی‌ها) نژاد جدیدی به وجود آمد که بعدها به اویغورها معروف شدند.[۸۲]
نقاشی‌ها و آثار کشف شده از قبرستان باستانی شهرگائوچانگ و اجسادمومیایی کشف شده از واحه‌هایحوضه تاریم که هم‌اکنون در موزه تاریخی شهر اورومچی مرکز سین کیانگ نگهداری می‌شود، و همچنین سکه‌های فراوان دوره‌های مختلف ساسانی که از این منطقه کشف شده و آثار بر جای مانده از آیین مانوی و زرتشتی در منطقه سین کیانگ به ویژه در غار هزار بودای تورفان و غار دون هوان، حکایت از حضور فرهنگمزدیسنا و ریشه ایرانی مردم در این منطقه دارد.[۸۳]
در اواخر سده نهم و اوایل سده دهم میلادی و همزمان با حاکمیت سلسلهسامانیان (۹۹۹–۸۴۰) اسلام در منطقه سین کیانگ گسترش یافت و مردم اویغور زبان به آییناسلام گرویدند.
در اوایل سده نوزدهم در میان طومارهای مکشوفهتورفان، متونمانوی و نیز اسنادی هم به زبان‌هایپارسی میانه وسغدی کشف شد. دانشمند آلمانی متون زبان‌های ایرانی که در این منطقه کشف شده بود را با سختی بسیار خواند.[۸۴]
الیاس‌شاهیان وعادل‌شاهیان وسلطان‌نشین بهمنی وتغلق‌شاهیان مردم ایرانی تباری بودند که بر هند حکومت کردند.
ووسون وشیونگ‌نو ویوئه‌چی مردم ایرانی تباری بودند که در غرب و شمال چین، قزاقستان، مغولستان، منچوری و سایر استپ‌های آسیا (در محدوده سیبری) زندگی می‌کردند.
ساکنان اصلیآسیای مرکزی از مردم ایرانی‌تبارسَکا بودند.[۵۶] مردمان ترک‌تبار از سده پنجم به این‌سو آغاز به نفوذ و کوچ در منطقه کردند. بخش‌های بزرگی از مناطق جنوبیقزاقستان امروزی (در حدود ۶۰۰ هزار کیلومتر مربع) به همراه تمامیازبکستان وترکمنستان امروزی (با مجموع حدود ۹۰۰ هزار کیلومتر مربع) از اراضیایران افشاری تا اواسط سده هجدهم میلادی (مرگنادرشاه در سال ۱۷۴۷ میلادی) بخشی از ایران بود. با مرگ نادرشاه، با ضعفدولت ایران و حکومت مرکزی وقت ایران، بدون اینکه قراردادی به‌طور رسمی بسته شود حدود ۱٫۵ میلیون کیلومتر مربع از اراضی ایران درآسیای مرکزی به تدریج از کنترل ایران خارج شد. ضمن اینکه این واقعه، در عمل سبب شد تاامپراتوری درانی ایجاد شود و کشوری به نام افغانستان موجودیت پیدا کند. ایران تاعهدنامه پاریس ۱۸۵۷ چنین کشوری را به رسمیت نمی‌شناخت و آن را بخشی از ایران می‌دانست هر چند تنها بر بخش‌های غربی آن (در حدود ۱۶۵ هزار کیلومتر مربع از غربافغانستان یعنیولایت هرات تاریخی) تسلط داشت. باید توجه داشت که بر اساس متون و نقشه‌های قدیمی، منظور ازولایت هرات که در ۱۸۵۷ از ایران جدا شد (جدایی هرات از ایران وشکل‌گیری افغانستان) نه ولایت هرات امروزی بلکه منطقه‌ای به گستردگی چهار ولایت امروزی افغانستان بود که شامل چهارولایت هرات،ولایت بادغیس،ولایت فراه وولایت نیمروز امروزی و در حدود یک چهارم مساحت افغانستان امروزی است.[۸۵][۸۶][۸۷]
عهدنامه‌های زیر شامل تجزیه ایران از دورهایران صفوی تا به امروز است:
ایدهکنفدراسیون ایران (فدراسیون ایران) یااتحادیه ایران (اتحادیه ایران بزرگ) نخستین بار توسطمحمدظاهر شاهپادشاهافغانستان مطرح گردید سال‌ها صحبت از ایجادکنفدراسیون ایران و افغانستان در میان بود؛ و برای بار دوم توسط ژنرالایوب خانرئیس‌جمهورپاکستان در سال ۱۳۴۱ خورشیدی تحت عنوانکنفدراسیون ایران و افغانستان و پاکستان مطرح شد.[۱۰۷]
در نوروز سال ۱۳۳۹، سردار محمدداوود صدراعظم وقتافغانستان بهایران آمد تا دربارهٔ این موضوع بررسی‌های تازه‌ای صورت گیرد و به این سبب، وی هم در مراسم نوروز آن سال شرکت کرد؛ زیرانوروز آیین مشترک مردم دو کشور است که پیش از قتلنادرشاه افشار، قلمرو حکومتی واحدی را تشکیل می‌دادند.اتباع دو کشور دارای نیاکان (تاریخ) زبان و فرهنگ مشترک هستند و به همین دلیل طبق نظر جامعه شناسان از جمله «ماکس وبر» یک ملت محسوب می‌شوند و به همین صورتتاجیک‌های فرارود (پارسیان) که اینک در چند کشور زندگی می‌کنند. ترس از همین خویشاوندی و وحدت فرهنگی است که در سال‌های اخیر فشارهای تازه‌ای وارد می‌آید که افغان‌ها و به ویژه پشتون‌ها به ایران و پارسیان فرارود (تاجیک‌ها) نزدیک نشوند.[۱۰۷]
ژنرالایوب خانرئیس‌جمهورپاکستان در سال ۱۳۴۱ خورشیدی برابر با ۱۹۶۲ میلادی خطاب به یک اجتماع بزرگ در کویته گفته بود که افغانستان، ایران و پاکستان در بین دو قوه بزرگ یعنی اتحادشوروی وهند قرار گرفته‌اند و نظر به این وضع برای بقای این سه کشور برادر، اتحاد با هم یک امر ضروری می‌باشد؛ زیرا در صورت اختلافات داخلی، مقابله آنها با فشارهای خارجی مشکل خواهد بود و شاید در این صورت کشورهای سه‌گانه از هم جدا شده و خاتمه بیابند ولی هرگاه این سه کشور با هم متحد شوند، از خود به خوبی دفاع خواهند کرد.[۱۰۸]رئیس‌جمهورپاکستان در میان کف زدن‌های ممتد حضار گفت که اگر چنین پیشنهادی به عمل آید،پاکستان از همه پیشتر این پیشنهاد را قبول خواهد کرد. وی گفت مردمانپاکستان،ایران وافغانستان به یک نژاد تعلق دارند و بین آنها رشته‌های عمیق تاریخی و کلتوری وجود دارد و به عقیده وی مردمان این سه کشور برای دفاع در مقابل فشارهای خارجی و سعادت خود این اتحاد را می‌پسندند.[۱۰۹]
چند روز بعد، ذوالفقاریسفیر ایران درکابل، هنگام دیدار با سردار نعیم خانوزیر خارجه وقت دربارهٔ این اظهاراتایوب خان گفتگو کرد. سفیر ایران به نعیم خان گفت که "اتحادی که ایوب خان از آن صحبت کرده، آرزوی همه ماست". نعیم خان گفت: «بله همین‌طور است؛ ولی اکنون موقع چنین کاری نیست. اگر ما در حال حاضر دست به چنین اقدامی بزنیم، نابود خواهیم شد. انجام این عقیده کار امروز و فردا نیست و وقت می‌خواهد. به هر حال، در چنین موقع حساس، به هیچ وجه جای طرح این موضوع نیست".[۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲]
محمدظاهر شاه که در طولسلطنت خود بر بی‌طرفی و عدم تعهدافغانستان پای می‌فشرد یک بار تلاش کرد تا سرزمین‌هایی را که انگلستان در دوران سلطه خود بر هندوستان از افغانستان جدا ساخته و اینک ضمیمه پاکستان و پاتان‌نشین (پشتون) هستند بازگرداند از جمله منطقه خودمختار «وزیرستان». این تلاش، در دهه ۱۹۶۰ افغانستان و پاکستان را در آستانه یک جنگ قرارداده بود که اگر آغاز شده بود؛ گسترش می‌یافت زیرا که مسکو از افغانستان و واشینگتن از پاکستان حمایت می‌کرد و دولت وقت ایران دچار سردرگمی عجیبی شده بود زیرا که از یک طرف با پاکستان قرارداد دفاعی داشت و از سوی دیگر، افغان‌ها را ایرانی می‌دانست، لذا دست به میانجی‌گری زد و موفق شد. در جریان همین میانجی‌گری باردیگر از ایجادکنفدراسیونایران وافغانستان مرکب از دو کشور مستقل سخن به میان آمد که ایران به خواست غرب، قضیه تقسیم درآمد نفت را پیش کشید و موضوع به تدریج منتفی شد. در آن زمان، غرب از آن بیم داشت که پس از ایجاد کنفدراسیون، ایران مدعیبلوچستان شرقی و افغانستان مدعی مناطق پاتان‌نشین پاکستان شود و این کشور که تنها به دلیل مسلمان بودن مردم آن ازشبه قاره هند جدا شده و استقلال یافته فرو بپاشد. مسکو هم از آن هراس داشت که پس از تأسیس کنفدراسیون،تاجیک‌های «فرارود» باردیگر طغیان کنند و برای پیوستن به کنفدراسیون ازشوروی جدا شوند.احمدشاه مسعود در دهه ۱۹۹۰ (همانند پدرش در نیمه اول سده بیستم) تلاش‌هایی در این زمینه به عمل آورد که با قتل او در سپتامبر سال ۲۰۰۱ قضیه مسکوت ماند. در سال‌های اخیر باز تلاش‌هایی در این زمینه و به ویژه از ناحیه تاجیک‌ها (پارسیان) به عمل آمده و تشکیلجبهه ملی افغانستان که برادراحمدشاه و پسرمحمدظاهر شاه و بسیاری ازتاجیک‌ها در آن شرکت دارند در همین راستا است.
|عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)|شابک= را بررسی کنید: invalid character (کمک)پارامتر|چاپ= اضافه است (کمک);تاریخ وارد شده در|سال= را بررسی کنید (کمک){{cite encyclopedia}}:|نام= has generic name (help){{cite encyclopedia}}:|نام= has generic name (help)
گاه‌شمارهای تاریخ ایران | ||
|---|---|---|
| ۱۰۰٬۰۰۰ سال پ.م. تا ۶۵۱ میلادی |
|  |
| از ۶۵۱ تا ۱۲۲۰ میلادی |
| |
| از ۱۲۲۰ تا ۱۵۰۱ میلادی |
| |
| از ۱۵۰۱ تاکنون | ||
| جستارهای وابسته |
| |
کشورها و مناطقایرانی زبان | |
|---|---|
(۱)بخش خودگردان تاجیک تاشکورگان، درجمهوری خلق چین به رسمیت شناخته شده است. |
| روابط دوجانبه | |
|---|---|
| تاریخ | |
| حوادث و کشمکشها | |
| پیوندهای جغرافیایی | |
| پیوندهای فرهنگی | |
| موارد وابسته | |
پراکندگی جغرافیایی زبان‌ها | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| جهان رومی‌زبان |
| ||||
| جهان ژرمنی‌زبان | |||||
| جهان اسلاوی‌زبان | |||||
| سایر زبان‌ها | |||||
