این واژه گاهی به بخش‌های بزرگی از آنچهاقیانوس جهانی خوانده می‌شود، گفته می‌شود. واژهٔدریا و اقیانوس گاهی به جای هم به کار برده می‌شوند امادریا پیکره‌ای از آب‌های شور است (غالباً بخشی ازاقیانوس جهانی) که بهخشکی‌ها نزدیک است.[۲]
اقیانوس زمین، بزرگ‌ترین اقیانوس سطحی تأیید شدهٔ سیاره‌های قابل رویت است. تقریباً ۷۵ درصد از سطح کرهٔ زمین (که مساحتی حدود ۳۶۱ میلیونکیلومتر مربع را شامل می‌شود) را آب‌های شور پوشانده‌اند که به‌طور کلی به چند اقیانوس و چندین دریا تقسیم می‌شوند. حجم کلی اقیانوس‌ها حدود ۱٫۳ میلیارد کیلومتر مکعب[۳] با عمق متوسط ۳٬۷۹۰ متر است. در اقیانوس‌ها حدود ۲۳۰٬۰۰۰ گونهٔ جانوری شناخته‌شده وجود دارد؛ البته بخش عمده‌ای از ژرفای اقیانوس‌ها کشف نشده برجای مانده و برآورد می‌شود که بیش از دو میلیون گونهٔ جانوریآبزی وجود داشته باشد، البته همهٔ دیگر جانداران کشف نشده تنها در ۳٪ از کل آب‌هایی است که در اعماق بستر خاکستری دریا وجود دارند و نزدیک به ۹۷٪ تمامی اقیانوس‌ها با مقیاس دقیق یا شبیه کشف و ثبت شده است.[۴] خاستگاه اقیانوس‌های زمین ناشناخته مانده است، البتهدانشمندان برآنند که نخستین بار در دورانهادئن تشکیل یافته و ممکن است که منشأیی برای آغاز حیات در روی زمین بوده باشند.بیش از نیمی از این اقیانوس‌ها دارای ژرفای نزدیک به ۳٬۰۰۰متر (۹٬۸۰۰فوت) هستند. میزانشوری آب اقیانوس‌هاغلظتی حدود ۳۵ نقطه از هزار را دارا هستند و در نزدیکی دریاها اینغلظت شوری به میزان ۳۰ الی ۳۸ نقطه تغییر پیدا می‌کند.
آب همهٔ اقیانوس‌ها شور است و علت آن ورود آب رودخانه‌ها به آن‌ها است. بخشی از این آب‌ها هنگامی که در رودها جریان دارند از سنگ‌های بستر رودها نمک در خود حل می‌کنند. اما این نمک کند چندان نیست که آب رودها شورمزه شود، ولی همین رودها میلیون‌ها سال است کهنمک به اقیانوس‌ها می‌برند و در تمام این سال‌ها مقداری از آب اقیانوسبخار شده و نمک به جای گذارده و قرن به قرن آب اقیانوس‌ها شورتر شده است. در اقیانوس‌هاکانی‌های دیگر هم وجود دارد و برخی برآوردها حاکی از وجود ۸۳۰ میلیون تنطلا در اقیانوس جهانی است که بهره‌برداری از این کانی‌ها البته با دشواری زیادی روبروست. حجم مواد غذایی به دست آمده از اقیانوس‌ها بسیار زیاد است که بیشتر آن راماهی‌ها تشکیل می‌دهند ومیگو وخرچنگ وصدف‌ماهی خوراکی نیز از آن جمله هستند. روغننهنگ،اسفنج، ومروارید از دیگر کالاهای به دست آمده از اقیانوس‌ها است.[۵]
در اقیانوس‌ها رودهای بسیار عظیم وجود دارند که به آن‌هاجریان دریایی می‌گویند. برخی از این جریان‌ها گرم و بعضی سردند. این جریان‌ها بر آب و هوای سرزمین‌های پیرامون تأثیر بسیاری دارند. امروزه اقیانوس‌ها و دریاهای جهان شاهراه‌های بسیار عظیمی به‌شمار می‌روند و در سراسر این آب‌ها کشتی‌های باری و مسافری پیوسته کالا و مسافر حمل و نقل می‌کنند.[۶]
نقشه اقیانوس‌ها و قاره‌های جهان در کتاب «اصول علم جغرافیا»، نوشته محمد صفی، فرزند ادیب‌الدوله، تهران: ۱۳۱۶ قمری.
واژهٔ اقیانوس از واژهٔیونانی okeanus) Ωκεανός) گرفته شده است. ریشه این واژه ناشناخته است.روبرت اس.پی. بِیکِس، ریشه‌شناس هلندی، معتقد است که زبان یونانی این واژه را از زبان مردمان منطقه یونان که پیش از ورود یونانی‌های هندواروپایی به منطقه در آن ساکن بودند گرفته است.[۷]
دراساطیر یونانی اقیانوس پسراورانوس وگایا و شوهرتتیس بود. در یونانی، منظور از اقیانوس، رودخانه یا دریای بزرگی بود که قرص زمین را فراگرفته است (در تضاد با دریایمدیترانه که به معنی دریای واقع در بین خشکی‌ها است). در زمان‌های اولیه، زمانی که تنها توده‌های خشکی شناخته‌شدهٔاوراسیا وآفریقا بودند، اقیانوس یک رودخانه بی‌پایان انگاشته می‌شد که در پیرامون این خشکی‌ها روان بود. تا حدود ۱۶۵۰ میلادی معمولاً به آن دریای اقیانوس گفته می‌شد که ترجمه لاتین mare oceanum بود. استفاده از کلمه اقیانوس برای هر یک از پهنه‌های آبی بزرگ جهان به صورت جداگانه از سدهٔ چهاردهم میلادی آغاز شد.[۸]
در متون قدیمی‌تر فارسی به آن دریای مُحیط یابحر محیط می‌گفتند.[۹] بحر محیط به معنای «دریای دربرگیرنده (خشکی‌ها)» است.
در متون قدیمی‌تر، با اینکه از لحاظ نظری، دریای محیط، اقیانوسی محیط بررُبع مسکون به‌شمار می‌رفت، غالباً مراد از آن فقط اقیانوس اطلس بود. در این متون، وقتی که بحر محیط به معنای اقیانوس اطلس به کار می‌رود با بحر مُظْلِم یا بحر ظُلْمَة یا بحر ظُلُماتْ (دریای تاریکی) مترادف است و به شمال اقیانوس اطلس گفته می‌شود و این اسامی از هوای نامساعد و خطرهای آن اقیانوس حکایت می‌کند.[۹]
در متون جغرافیایی زمانقاجار در مورد برخی اصطلاحات و نام‌های جغرافیایی از اصطلاحات عربی و ترکی عثمانی پیروی می‌شد و برای نمونه اقیانوس آرام، محیط ساکن، برای اقیانوس اطلس، محیط غربی، برای جهان نو (یعنی آمریکا)، ینگی دنیا (به ترکی به معنای جهان نو)، برایتنگه در معنیآبراه دریایی، بُغاز (از ترکی) و برای کانال و آبکند، تُرعه هم گفته می‌شد.
برخلافدریاهایی که هم‌اکنون می‌بینید و ممکن است تکه‌تکه باشند و هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته باشند، اقیانوس‌ها یکپارچه هستند و با یکدیگر در ارتباط هستند. بخش متصل این آب نمک‌ها اکثراً بهاقیانوس جهانی یاد می‌شود. مفهوم «اقیانوس جهانی» به‌معنی تکه‌های آبی پهناوری است که با یکدیگر در ارتباط هستند و از لحاظاقیانوس سنجی دارای ارزش بسیار می‌باشند. تکه‌های عظیم این اقیانوس‌ها، درقاره‌های مختلف پراکنده هستند و شاملمجمع الجزایرهای گوناگون و معیارهای دیگر می‌گردد.
از آنجایی‌که اقیانوس‌ها بخش‌های بزرگی از کرهٔ زمین را می‌پوشانند، از این‌رو تأثیر مهمی بر رویزیست‌کره دارند.تبخیر آب اقیانوس (به‌عنوان عضوی ازچرخهٔ آب) نقش مهمی در ایجادبارش دارد و در واقعدمای اقیانوس یکی از مهم‌ترین کلیدهای تغییر آب و هوا در کرهٔ زمین است. قدمت اقیانوس‌ها، چیزی حدود ۳ میلیارد سال برآوردشده و پس از آن بود کهگیاهان وموجودات زنده بر روی آن پدید آمدند.لُجهٔ اقیانوس‌ها محل زندگی گونه‌های متفاوتی از جانوران و گیاهان آبزی است و قسمت مهم اقیانوس‌ها در فواصلی بسیار دور از سواحل قرار دارند که تعیین‌کنندهٔ نوعزیست‌بوم‌ها در خشکی‌های سطح کرهٔ زمین هستند.
اقیانوس آرام یااقیانوس کبیر بزرگ‌ترین اقیانوس جهان است و یک‌سوم مساحت کره زمین را پوشانده است. تا پیش از سده شانزدهم میلادی مردمی ازاندونزی وتایوان به مرور جزیره‌های پراکنده و دوردست اقیانوس آرام را کشف کرده و در بسیاری از آن‌ها سکونت گزیدند. دریانوردان اروپایی بین سال‌های ۱۵۲۰ تا ۱۷۹۹ میلادی با کشفیات خود به پهناوری این اقیانوس پی بردند.[۱۰] اقیانوس آرام همچنین با عمق متوسط حدود ۳۸۰۰ متر، ژرف‌ترین اقیانوس جهان است. بیشترین آتشفشان‌های جهان (حدود ۷۵ درصد) نیز در پهنه اقیانوس آرام واقع شده‌اند. بیشترین جزایر جهان نیز در این اقیانوس واقع شده‌اند. تعدادجزایر این اقیانوس حدود ۲۵ هزار جزیره است که بیشترشان در جنوبخط استوا قرار گرفته‌اند.[۱۱]
نام اقیانوساطلس از اسطوره‌های یونانی گرفته شده و کهن‌ترین اشاره به این نام در نوشته‌هایهرودوت دیده می‌شود. اقیانوس اطلس دومین اقیانوس بزرگ جهان است و یک‌پنجم سطح کره زمین را پوشانده است. این اقیانوس در دورهبرده‌داری تا سده بیستم کانون بازرگانی جهان بود. امروزه آب‌های این اقیانوس با صید بیش از حد ماهی مواجه ند.[۱۲] از نقاط معروف کناره‌های این اقیانوس می‌توان بهجزایر قناری، جزایرباهاما،گرینلند،جبل‌الطارق،نیویورک،لندن،میامی،بوئنوس آیرس وهامبورگ اشاره کرد.[۱۳]
اقیانوس هند سومین اقیانوس بزرگ جهان است و از جنوب آسیا تا آب‌هایجنوبگان ادامه پیدا می‌کند. اقیانوس هند حدود ۲۰ درصد از پهنه اقیانوس‌های جهان را به‌خود اختصاص داده است. شهرهایسنگاپور، بمبئی، جاکارتا و جزیره‌های سری‌لانکا و ماداگاسکار از نقاط مهم این اقیانوس هستند. بازرگانان و دریانوردانعرب وایرانی در دوره‌ای در اقیانوس هند فعالیت زیادی داشتند و از این طریق دین اسلام را از کرانه‌های شمالی‌تر این اقیانوس به مناطقی در جنوب چوناندونزی ومالدیو وزنگبار گسترش دادند.[۱۴]
اقیانوس منجمد جنوبی یا (در برخی متون فارسی دری افغانستان) اقیانوس یخ‌بسته جنوبی، نامی است که بخش‌های جنوبی اقیانوس‌های آرام، اطلس، و اقیانوس هند داده شده است. اقیانوس منجمد جنوبی چهارمین اقیانوس بزرگ جهان است. این اقیانوس تنها ۳۰ میلیون سال پیش شکل گرفته و به این خاطر «جوان‌ترین» اقیانوس جهان به‌شمار می‌آید. به خاطر تفاوت زیاد دما بینیخ‌پهنه‌های قارهجنوبگان با آب پیرامون آن، این اقیانوس توفان‌های شدیدی را تجربه می‌کند که شدیدترین بادهای جهان را دارند و این خطر بزرگی را متوجه دریانوردان این آب‌ها می‌کند.[۱۵]
اقیانوس منجمد شمالی یا (در برخی متون فارسی دری افغانستان) اقیانوس یخ‌بسته شمالی، کوچک‌ترین اقیانوس جهان است و سطح آن به‌طور کامل در داخل مدارشمالگان قرار گرفته است. پیرامون این اقیانوس تقریباً به‌طور کامل با خشکی احاطه شده است. حوزه این اقیانوس تا سال ۱۹۲۶ که برای نخستین بار یک ناو هوایی به نامنورگه از فراز آن گذشت کاملاً ناشناخته مانده بود.[۱۶] از خشکی‌های معروف این اقیانوس می‌تواند بهگرینلند ونوایا زملیا اشاره کرد. میانگین ژرفای این اقیانوس ۹۷۸ متر است.[۱۷] بسیاری از یخ‌های این اقیانوس به خاطرگرمایش زمین در حال آب شدن‌اند.
اقیانوس‌شناسان، اقیانوس را بر اساس ویژگی‌های فیزیکی وزیست‌شناسی تقسیم‌بندی می‌کنند. لایهٔلجه شامل همهٔ قسمت‌های باز اقیانوس می‌شود و خود می‌تواند بسته به عمق یا فراوانی نور به زیر لایه‌هایی تقسیم کرد.بخش نورگیر از سطح آب تا ژرفای ۲۰۰ متری را شامل می‌شود. این لایه‌ای است که امکانفتوسنتز در آن وجود دارد و از همین جهت بیشترین گونهٔ جانوری را دار است. از آنجا که گیاهان به فتوسنتز نیاز دارند، زندگی در پایین‌تر از این ژرفا باید به یک منبع دیگر وابسته باشد. دربخش بی نور این منبع می‌تواندریزش آبزیان یا مجراهای گرمایی درون آب باشد.قسمت لجه‌ای بخش نورگیر رابرلجه می‌گویند. قسمت لجه‌ای بخش نورگیر خود می‌تواند به زیر لایه‌هایی بر حسب دما تقسیم گردد. میان لجه قسمت بالایی را تشکیل می‌دهد. مرز پایینی آن رادما شیب °۱۲ تشکیل می‌دهد که درمناطق گرمسیری حدوداً در ژرفای ۷۰۰ تا ۱٬۰۰۰ متری است. ناحیهٔ بعدیژرف لجه است که در محدودهٔ دمایی ۱۰ تا ۴درجه سانتی‌گراد قرار گرفته و معمولاً ۱٬۰۰۰ تا۴٬۰۰۰ متری را شامل می‌شود. بالای صفحهٔ مغاک، لایهٔ مغاک قرار گرفته که مرز پایینی آن در ژرفای ۶٬۰۰۰ متری قرار گرفته است. آخرین لایه زیر مغاک است که گودال‌های بستر اقیانوس را شامل می‌شود. این لایه در ژرفای ۶٬۰۰۰ تا ۱۱٬۰۰۰ متری قرار گرفته است.به موازات بخش بی‌نور لجه، بخش بی نوردریابن نیز قرار دارد که از سه ناحیه عمیقبستر دریا تشکیل شده است.
مطالعهٔ جدید و گسترده‌ای نشان داد نرخ بی‌سابقهٔ کاهش اکسیژن در اقیانوس‌ها به دلیل تغییر اقلیم، آلودگی فاضلاب و فعالیت‌های کشاورزی، باعث گسترش سریع «مناطق مرده» در اقیانوس‌های جهان شده و موجب بروز تهدید زیستی برای زیست‌بوم‌ها وحیات دریایی شده است.[۱۸]
میزان کلیاکسیژن در اقیانوس‌ها تا حدود ۲ درصد افت کرده و تعداد «مناطق مرده» که به عارضهٔ کم‌اکسیژنی دچار شده‌اند (یعنی میزان کاهش اکسیژن در آن‌ها به مرز خطرناکی رسیده) از ۴۵ نقطه در دههٔ ۶۰ میلادی، به دستِ‌کم ۷۰۰ منطقه در حال حاضر رسیده است. بسیاری از جانداران دریایی بزرگ‌تر و فعال‌تر مانندکوسه،نیزه‌ماهی وماهی تن نمی‌توانند در این مناطق زندگی کنند و در درازمدت در معرض خطر انقراض دسته‌جمعی قرار دارند مگر آنکه روند کنونی برعکس شود.[۱۸]
کمبود اکسیژن اقیانوس‌ها به خاطر ورود بیش از حد مواد مغذی به آن‌ها، به علت کشاورزی و ورود دیگر آلودگی‌هاست، اما عامل اصلی این پدیدهٔگرمایش جهانی است.[۱۸]
در طول دو دههٔ منتهی به سال ۲۰۱۹ دمای اقیانوس‌ها هر سال بیشتر از سال پیش شده و میزان گرمایش اقیانوس‌ها هم‌ارز گرمایش حاصل از انفجار پنجبمب اتمی به قدرتبمب هیروشیما در هرثانیه است. تا به حال اقیانوس‌ها نقش حائل را بازی کرده‌اند و بیش از ۹۰ درصد گرمای حاصل از انتشار گازهای گلخانه‌ای را جذب کرده‌اند. اقیانوس‌ها حدود یک سومگازهای گلخانه‌ای تولیدی را جذب می‌کنند. اما مطالعات نشان داده هرچه اقیانوس‌ها گرم‌تر شوند این فرایند جذب کندتر می‌شود. در نتیجه این گازها بیشتر در جو می‌مانند و باعث گرمایش بیشتر هوا می‌شوند.[۱۸]
↑موریس پارکر، برتا: فرهنگنامه پارکر، جلد اول. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین. ترجمه و تنظیم و نگارش زیر نظر رضا اقصی. چاپ اول ۱۳۴۶. مدخل: اقیانوس.
.gif)
