 کیشاسو، دز منسوب مادیها | |
| نام | آمادا |
|---|---|
| کشور | ایران |
| استان | همدان، زنجان، قزوین |
| اطلاعات اثر | |
| نام‌های دیگر | مادا، آمادا، آمادای، امردا، آمارد |
| نام‌های قدیمی | مدئوآ |
| نوع بنا | ناحیه، قبیله، دژ |
| دیرینگی | آغاز هزاره یکم پ.م |
| دورهٔ ساخت اثر | دوران باستان |
| بانی اثر | احتمالادیاکو |
آمادا یاآمادای (Ámadāi) نام نخستین قبیلهٔ ایرانی بود که پس از شکستماننا در مقابل آشوریان پایداری نمود.[۱] در اراضی ماد و ماننا تیره‌ها متفاوتی سُکنا گزیده بودند و تنها شهرت قبیلهٔ آمادا و ماننا در این بود که ایشان در مقابل دشمن پرچم استقلال برافراشتند. در نتیجه از دید سلاطین آشور، قبایل آمادا و ماننا به منزلهٔ دو کشور مستقل رسمیت داشتند. آمادا زادگاهدیاکو مؤسس سلسلهٔ پادشاهی بزرگماد نیز به‌شمار می‌رود.[۲]
وقایع آغاز قرن هشتم۷۹۹ (پیش از میلاد) از لحاظ تاریخ ماد اهمیت فوق‌العاده دارد. در آن دوران که قبایل ماد هنوز برای مبارزه با دشمن خطرناکی چونآشور متحد و آماده نبود و نظامیان آشور آن سرزمین را هدف چپاول و غارت‌گری‌های منظّم قرار داده بودند مرتباً قطعاتی از خاک آن را متنزع می‌نمودند.
تهاجماورارتو به سرحدات آشور حایلی میان آشور و ماد گشت و بدین منوال ماد از اینکه تحت انقیاد آشور در آید، نجات یافت.[۳] اما چون اورارتوییان از منظر اعضایاتحادیه قبایل ماد، به صورت بزرگترین خطر درآمده بودند لذا مبارزهٔ آزادی خواهانهماننا علیه اورارتو این خطر جدید را دوباره از سرزمین ماد دور کرد.[۴]
سرانجام چون اورارتو بار دیگر کشور ماننا را به زیر فرمان خود درآوردساردوری دوم پیشوای اورارتو دوباره جسارت کرده به مرزهایبابل حمله کرد،[۵] رقابت میان دو امپراتوری کشورگشا یعنی آشور و اورارتو به مردم ماد و ماننا فرصت داد تا قدرت دفاعی خویش را تقویت نمایند. شکست سختی که از طرف لشکریان تجدید سازمان یافتهتیگلت پیلسر سوم در سال۷۴۲ (پیش از میلاد) به اورارتو وارد کرد به دعاوی اورارتو دربارهٔ حاکمیت بر ماننا پایان بخشید و دوران رونق و شکفتگی دولت ماننا آغاز گردید و در آن عهد ماننا از حیث نیرو و اهمیت، چندان از اورارتو و آشور عقب نبود.
اما ماننا کشور نیمه مستقل محسوب می‌شد و تا آخر متحد آشور باقی ماند، قبایل زیادی در سلسله جبالزاگرس تحت انقیاد ماننا بودند منجمله قبایلمادا که پیشوایشان فردی بنامهاناسیروکا بود. سپسدیاکو جانشین هاناسیروکا خواست یوغ بندگی ماننا را که او هم یوغ بندگیآشور را بر گردن داشت براندازد و قبیله‌اش را آزاد نماید بدین سبب باروسای یکم شاه اورارتو عهد اخوت بست.[۶]
به احتمال قوی قیام مادیها در زماناسرحدون پیرامون نوروز آشوری سال۶۷۳ (پیش از میلاد) وقوع یافت، مقدمترین سؤالات اسرحدون از هاتف مربوط به جریان شورشی است مورخ به سوم ماه ایار؛ که در آنجا سه پیشوای سرزمین مادخشثریته ودوساننی ومامی‌تیارشو همچون متحدان علیه قدرت آشور وارد میدان نبرد شده‌اند. بنا به سئولات ازهاتف که:آیا مامی‌تیارشو به سخن او گوش خواهد کرد … آیا امسال بااسرحدون دشمنی خواهد ورزید … این سؤالات در آغاز سال ۶۷۳ و در ماه نیسان (فروردین) به عمل آمده بود.
خشتریته رئیس دهکدهکار کاشی رهبر و الهام بخش قیام بود. وی موفق به جلبدوساننی رئیس پیشین دهکدهساپاردا ومامی‌تیارشو رئیس دهکده پیشین در ناحیهٔ مادای گشت. الواح آشوری مامی‌تیارشو را رهبر قبایل ماد توصیف می‌کنند و لقب مامی‌تیارشو را در سؤالات چنین باید دانست که او یکی از رئیسان نواحی ماد است. نباید تصور کرد برخلاف آنچه گاهی گمان می‌کنند که وی تنها فرد مادی بوده که دراتحادیه قبایل ماد شرکت داشته. هر سه پیشوای شورشی مادی بود‌اند و اسامی سه مرکز شورش یعنی دژ کارکاشی، دژ ساپاردا و دژ آمادای در لوح منقول است. از گذشته این سه نواحی از مسعمرات آشوریان بوده باج و خراجی هر سال به سلاطین آشور پرداخت می‌نمودند.
ویژگی رودقزل‌اوزن مارپیچی بودن آن است. قزل اوزن بالاتر از شمال‌غرب بسوی جنوب‌شرق میان کوه‌های آق‌داغ، دنبالهٔ جبالالبرز جاری می‌شود و درّه‌ای که در این محل تشکیل می‌دهد در دوران کهناندیا نامیده می‌شد. در بخش شمال‌شرقی این درّه رودکی که از کوهستانسهند سرازیر می‌شود و شهر کنونیمیانه بر کرانهٔ آن قرار دارد به قزل‌اوزن می‌ریزد. درّهٔ این رودک و جویبارهایی که بدان می‌ریزند در دوران باستان ناحیهٔزیکرتو را تشکیل می‌داده. قزل اوزن بالاتر از محل تلاقی با رودک مزبور از جنوب به شمال جاری است بخش علیای آن راگیزیل‌بوندا ازماننا جدا می‌کرد. آشوریان بیشتر این بخش قزل‌اوزن رامادای می‌خواندند. در اینجا شعبهٔ راست قزل‌اوزن،زنجان رود درّهٔ جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهد که اکنون در اطراف شهر زنجان قرار گرفته وخمسه نامیده می‌شود.
کلمه ماد، بزبان آشوری مادای، آمادای، ماتای و بزبان عیلامی‌نو ماتاپه و بزبان یونانی قدیم مدی یکی از نام‌های قومی و جغرافیایی است که ریشهٔ واضح از زبان‌های ایرانی برای آن نمی‌توان یافت.[۷] مع‌هذا در میان مردم آن سرزمین که در قرن نهم پ.م. به زبان ایرانی سخن می‌گفتند متداول بود و این خود از شکل دیگر کلمه یعنیآمادای که در ردیفمادای در منابع آشوری محفوظ مانده و مشهود است. در این صورت واژه‌سازی با پیشوند «آ» و بدون آن ویژهٔ زبان‌های ایرانی است.[۸]
از مجموع مطالب بالا چنین بر می‌آید که شایداتحادیه قبایل ماد به صورت اتحاد قبایلی غیر ایرانی وجود داشته و بخش ایرانی ساکنان سرزمینماد فقط بعدها به شکلقبیلهٔ آریایی جداگانه‌ای تشکیل شد. احتمال منشأ اخیرالذکر این قبیله از نام آن پیداست «آریا». نامی است که نه یک قبیلهٔ منفرد به خویشتن داده بوده بلکه نام قومی می‌باشد. عقیدهٔ دیگری نیز اظهار شده‌است مبنی بر اینکه قدیمترین نام در اصطلاح نژادی «ماکتا. پ» که بزبان عیلامی‌نو است و با کلمهٔ دیگر آن زبان «ماتا. پ» به معنی ماد یا مادها قابل قیاس می‌باشد، مکتوم است. ممکن است اصطلاح مادها ریشهٔعیلامی -کاسپی داشته باشد.
منابع آشوری در ردیف شکل‌های مادای و آمادای که معرفاتحادیه قبایل ماد بوده کلمهٔ «ماتای» را که ریشهٔ عیلامی دارد آورده‌اند. این نیز شاید حاکی از آن باشد که اصطلاحمادها از دیر باز در سرزمین منظور متداول بوده‌است.
| ایالت نخست: کیشه‌سو به مرکزیت دژ کشیه‌سو | آمادای پیش از تاسیس پادشاهی خاک ماد در سال ۷۱۶ پ. م. به ۲ ایالت آشوری تقسیم و حدوداً تا سال ۶۸۰ فاقد استقلال بود | ایالت دوم: خارخار به مرکزیت دژ خارخار |
| دوران تکوین |
| ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سکنه ماننا |
| ||||||||||||||||
| سکنه ماد |
| ||||||||||||||||
| القاب |
| ||||||||||||||||
| امپراتوری آشور |  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| رقیبان آشور |
| ||||||||
