ZipreMediterraneo itsasoko hirugarren uharterik handiena da,Siriaren mendebaldean eta Turkiaren hegoaldean. HiriburuaNikosia da. Nikosia iparraldeko eta hegoaldeko zatien arteko mugak erdibitua dago. Iparraldeko zatiko hiri nagusiakKirenia etaFamagusta (portua) dira, eta hegoaldeko zatikoak, berriz,Limasol (portua),Larnaka etaPafos.
Zipreren aurreneko aipamena mizenarrek egin zuten K.a. XV. mendean etakupirijo (zipretar) aipatzen da.Greziera klasikoanΚύπρος (Kýpros) esaten zaio uharteari. Etimologia aztertzeko orduan, hiru hipotesi nagusitzen dira:
Altzifre zuhaitzaren izena: grezierazκυπάρισσος (kypárissos) da.
Henna zuhaitzaren izena: grezierazκύπρος (kýpros) da.
Kobrearen zipretar izena,sumeriar jatorrianzubar esaten dena, izan ere kobre metaketa handiak baitaude uhartean.Latinez kobrea izendatzekoaes Cyprium erabili izan zen, "zipreko metala", geroraCuprum hitzera laburtu zena. Beraz, badirudi uharteak eman ziola izena metalari eta ez alderantziz[3].
ZipreMediterraneo itsasoan dagoen hirugarren uharte handiena da,Sizilia etaSardiniaren ondoren, azalerari eta populazioari dagokionez[4]. Mundu mailan 80.a da azaleraren arabera eta 51.a populazioaren arabera. 240 kilometroko luzera eta 100 kilometro neurtzen ditu punturik zabalenean. 34° eta 36° artean iparraldean eta 32° eta 35° artean ekialdean.
Zipre uhartearen satelite ikuspegia.
Turkia 75 kilometrora du, Siria eta Libano 105 eta 108 kilometrora, hurrenez hurren, Israel 200 kilometrora, Egipto 380 kilometrora. eta Greziako uharte gertukoena 280 kilometrora[5].
Bi mendilerrok zeharkatzen dute uhartea. Iparraldean,Kirenia mendikatea dago, kostaldeari buruz paralelo, eta hegoaldean uhartearen azaleraren erdia hartuz,Troodos mendikatea dago. Mendikate bien arteanMesaoria goi-ordokia dago etaPedieos ibaiak zeharkatzen du. Zipreko punturik garaienaOlinpo mendia da (1.952m), Troodos mendikatean.
Limasolgo etaLarnakako aintzira gaziak hegaztientzako pausaleku garrantzitsuak dira[6]. Aintzira horiek populatzen dituen hegazti aipagarrienaflamenkoa da[7].
Ziprekklima azpitropikala du,mediterranearra eta erdi-lehorra, Köppen sailkapenaren araberaCsa etaBSh. Negu epelak ditu eta uda, beroak. Euria negu partean baino ez du egiten eta Troodos mendikatearen tontorretan inoiz elurra agertu izan da.
Ur gabezia kezka iturri historikoa izan da zipretarrentzat. Azken 30 urteetanprezipitazioak asko jaitsi dira, gainera[8]. Azken urteetan urtegi ugari eraiki dira populazioen gorakadari eta nekazaritza beharrei aurre egiteko. 107 urtegi daude egun eta 330 milioi m3 ur biltzen dute denen artean.
Uhartearen hegoaldeko muturreanAetokremnos dago: bertan, k.a. 8.200 urtean ehiztari-biltzaile kolonia baten aztarnak aurkitu dira[9]. Aurreneko gizakien etorrerak hipopotamo nanoen eta elefante nanoen iraungipena ekarri zuen. Duela 10.500 eta 9.000 urteko ur putzuak ere aurkitu dira[10]. K.a. 7500 urteko hilobi batean katuaren hondarrak daude: gizakiaren eta felidoen arteko harremanaren aurreneko aztarnak dira[11]. Neolito garaikoKhirokitia herrixka (K.a. 6800)UNESCOkGizateriaren ondare izendatu zuen, hain ongi mantentzen delako[12].
Brontze Aroan bi aldiz iritsi ziren greziarrak. K.a. 1400 urteanmizenastarrak izan ziren aurrenekoak eta haien inperioa K.a. 1100-1050 artean erori zeneanakaziarrak bertaratu ziren. Ezagutzen den errege zipretar zaharrena Kushmeshusha da, K.a. XIII. mendekoa. Ugaritera bidalitako eskutitzetan haren izena agertzen da[13]. Ziprek greziarrentzat izan zuen garrantziaren lekuko greziar mitologiakoAfrodita etaAdonis jainkoen sorlekua izatea da. Zipre uhartea hamabi hiri-estatutan banatu zen, mendebaldetik ekialdera: Marion, Pafos, Soloi, Kourion, Lapetos, Tamasos, Amathus, Ledra, Idalion, Kitroi, Kition eta Salamina.
Zipreko antzinako hamabi hiri-estatuak.
K.a. X. mendeanKition hirian merkatarifeniziarrak zeuden,Tirotik iritsiak, eta hiriaren garrantzia politikoa nabarmen handitu zen[14]. Ziprek kokapen estrategikoa zuen Ekialde Hurbilean eta kobre meategiak ere handiak ziren. Horregatik inperio handiek inbaditu egin zuten.Asiriarrek gobernatu zuten K.a. 708 urtean, ondorenegiptoarrek eta K.a. 545etik aurrerapertsiarrek. Salaminako errege zen Onesilus pertsiarren aurka matxinatu zen K.a. 499an baina ez zuen arrakastarik izan. K.a. 333 urteanAlexandro Handiak konkistatu zuen eta honen heriotzaren ondorenPtolomeotar Erresuma egiptoarraren barnean gelditu zen. Hurrengo mendeetan zipretarrak asko helenizatu ziren. K.a. 58. urteanErromatar Inperioak konkistatu zuen[15]. Erromatar probintzia izan zen inperioak iraun artean.
Erromatar Inperioa 395ean bitan banatu zenean, ekialdekoBizantziar Inperioan geratu zen. Orduan finkatu zen oraindik ere badirauen greziar-kristau ideologia zipretarrengan. 649an hasi eta hiru mendetan zehar eraso ugari etorri zirenSortaldetik. Piraten erasoak izan ziren nagusiki baina tamaina handiko hainbat eraso ere izan zituen eta kalte handiak jasan zituen. Hiri handiak suntsitu ziren (Salamina esate baterako) eta milaka zipretar hil ziren. Ez da garai hartako eliza bizantziar bakar bat ere mantendu. 965eanNizeforo II.a Fokas errege bizantziarrak garaipen esanguratsuak lortu zituenean berrezarri zen bizantziarren agintea.
1191nRikardo I.a Ingalaterrakoak helburu izan gabe konkistatu zuen Zipre. Lur Santutik itzultzen ari zela, ingelesen flotak ekaitz ugari izan zituen etaKreta etaRodas uharteetan geldialdiak egin zituen. Bere ezkongaiBerengela Nafarroakoa eta Joana Ingalaterrakoa eta Siziliako erregina zeramatzan ontzia Ziprera iritsi zen etaLimasol parean bota zuen aingura.Isaac Komnenos Zipreko erregeak itsasontzia eta emakume biak bahitu zituen. Errege ingelesak Sizilian zuen armadari dei egin eta Zipre inbaditu zuen. Rikardo eta Berengela Limasolen ezkondu ziren.Rikardo I.ak uhartearekiko interes berezirik ez zuen azaldu etaTenpluko Ordenari saldu zion. Hauek Guy de Lusignan zaldun frantsesari saldu zioten eta 1192anZipreko Erresuma sortu zen. Hurrengo mendeetan Lusignan Etxeak agindu zuen Zipren. Nikosia hiriburukoSanta Sofia katedralean koroatzen ziren Zipreko errege[16] eta FamagustakoSan Nikolas katedralean Jerusalemgo errege erbestean koroatzen ziren[17]. Garai hartako bi hiri handienak hauek ziren. 1473an Jakue II.a Ziprekoa, azken Lusignan erregea, hil egin zen etaveneziarrek hartu zuten uhartearen agintea erregearen alarguna veneziarra baitzen,Katalina Cornaro. Katalinak 1489an abdikatu eta formalki Veneziak Zipre anexionatu zuen urte hartan[15]. Veneziarrek Zipreko hiri nagusiak gotortzeari ekin zioten otomandarren beldur etaNikosiako harresiak eta hiri nagusietako harresi eta gazteluak eraberritu zituzten[18].
Veneziarren eta otomandarren arteko borroka (Tintoretto, XVI. mendea)
1539tik aurrera otomandarren erasoak ugariak izan ziren baina 1570ean benetako erasoa izan zen. 60.000 soldadu hartuta Zipreko hiri nagusiak setiatu zituzten eta uhartea konkistatu zuten. Nikosiak eta Famagustak erresistentzia handia egin zutenez konkistaren ondoren bertako biztanle greziar eta armeniar kristauen aurka oldartu ziren eta erail egin zituzten[19]. Konkistatzaileak bertan ezarri ziren eta Anatoliatik nekazari eta artisau ugari ekarri zituzten komunitate musulman handiak sortzeko[20]. Egitura feudalaren ordez millet sistema ezarri zuten eta agintari erlijiosoak ezarri ziren komunitateen buru. Zipreko elizaren buruak greziar zipretar eta otomandar agintarien arteko bitartekaritza lanak egin zituen eta Erromako elizarekin istilu handiak izan zituen.
Hiri bat konkistatzen zuten bakoitzean eraikin erlijioso kristauak musulman bihurtzen zituzten. Horrela Nikosiako Santa Sofia katedrala eta Famagustako San Nikolas katedralari iruditeria kristaua kendu, minaretea, mihraba eta minarrak gehitu eta meskita bihurtu zituzten. Otomandarrek ez zuten interes handirik erakutsi Ziprez, ordea, eta hurrengo 250 urteetan gainbehera ekonomikoa jasan zuen[21].
Grezia ere otomandarren menpe zegoen eta 1821eanIndependentzia Gerra abiatu zenean greziar-zipretar ugari Greziako armadan sartu zen. Horren ondorioz otomandar agintariek 486 agintari greziar-zipretar atxilotu eta exekutatu egin zituzten, tartean Kyprianos Zipreko artzapezpikua eta lau apezpiku. 1828an Grezia independentekoIoannis Kapodistrias presidenteak Grezia eta Zipreren batasuna aldarrikatu zuen,Enosis deitzen zutena, eta matxinada gehiago izan ziren Zipren baina ez zuten arrakastarik izan[22].
Errusia-Turkia Gerra (1877–1878) izan ondorenBerlingo BiltzarrakBritainiar Inperioaren esku utzi zuen Zipre. Berez 1914 artean otomandarra izaten segitu zuen eta britainiarren funtzioa Zipre errusiarren inbasiotik babestea zen, baina britainiarrek,de facto, Zipre gobernatzen zuten[15]. Britainiarrentzako toki estrategikoa zen beren ibilbide kolonialak kontrolatzeko eta uhartea modernizatu egin zuten. 1906an Famagustako itsas-portu garrantzitsua eraiki zuten, Indiarako bideanSuezko kanala gainbegiratzeko portu estrategiko bihurtu baitzuten. 1914an Lehen Mundu Gerra abiatu zen eta britainiarrek formalki Zipre anexionatu zuten. 1915ean Zipre uhartea Greziari eskaini zioten gerran beraien alde sartzearen truke baina greziarrek uko egin zioten eskaintzari. 1923anLausanako Hitzarmenean sortu berria zenTurkiako Errepublikak Zipre eskatu zuen baina britainiarrek koroaren kolonia izendatu zuten[15].
Greziar-zipretarrek esperantza bazuten britainiarrek Greziarekin batuko zituztena eta hori bultzatzeko erakundea sortu zuten, Zipreko Borrokalarien Erakunde Nazionala,Ethniki Organosis Kyprion Agoniston (EOKA). 1950tik aurrera greziarren politika arazoetan ere ohiko gaia bihurtu zen. Turkiar jatorriko zipretarrek britainiarren agintearen alde egin zuten baina Kretak Greziarekin bat egin zuela ikusi zutenean Zipre barnean autodeterminazio eskubidea aldarrikatzen hasi ziren, uhartea bitan banatzeko[23]. Helburu hori sustatzeko erakunde propioa sortu zuten Turkiarren Erresistentzia Erakundea,Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT).
1960ko abuztuaren 16an Ziprek independentzia lortu zuen. Une horretan 573.566 biztanle zituen, % 77,1 greziar jatorrikoak, % 18,2 turkiar jatorrikoak. eta % 4,7 bestelako jatorria zutenak. Erresuma Batuak bi eremu mantendu zituen bere eskutan,Akrotiri eta Dhekelia eremu militarrak. Osatu zen konstituzioak ez zituen bi komunitateak ase eta 1963ko abenduaren 21ean eztanda egin zuen egoerak, greziar poliziak bi turkiar hil zituenean. Ekintza horren ondorengo istiluetan 364 turkiar eta 174 greziar hil ziren, 109 herrixka turkiar suntsitu eta 25.000-30.000 turkiarrek ihes egin behar izan zuten. 1964an Turkiak Zipre inbaditzeko mehatxua egin zuen bainaLyndon B. Johnson presidente estatubatuarrak eragotzi egin zuen,Sobietar Batasunak Turkia inbaditzen bazuen babesik ez ziola emango esanez[24]. Hori gertatzen zen bitartean, greziarrenganEnosis batasun kontzeptua pil-pilean zegoen eta Greziak 10.000 soldadu bidali zituen, Turkiaren balizko inbasioari aurre egiteko.
1974ko uztailaren 15ean Dimitrios Ioannides greziar-zipretarrak estatu kolpea egin zuen Zipre eta Grezia batzeko[25]. Handik bost egunera, Turkiar armadak uhartea inbaditu zuen etaKirenia eta Nikosia arteko greziar puntu estrategikoak bonbakatu zituen. Hasieran 6.000 soldadu lehorreratu baziren ere, hiru egunen buruan su-etena adostu zenerako, 30.000 soldadu turkiar baziren Zipren. Kirenia eskuratzeaz gain, Nikosiaraino iritsi ziren[26]. Famagusta ere eskuratu zuten.
Marra berdeko tarteko eremua adierazten duen kartela.
Nazio Batuen Erakundeak herrialdea bitan banatzen zuen Marra Berdea ezarri zuen[27]. Horrela deitu zitzaion aurkezturiko mapan boligrafo berdez marraztu zelako lerroa[28]. Nikosia hiriburua ere bitan banatuta geratu zen. Hurrengo urteetan barne migrazio mugimenduak izan ziren, hegoaldean gelditu ziren turkiarrak iparraldera eta iparraldean gelditu ziren greziarrak hegoaldera. Famagusta hiria turkiarren esku geratu zenez,Larnaka hiri estrategikoa bihurtu zen eta asko hazi zen.Larnakako nazioarteko aireportua Zipreko garrantzitsuena da, adibidez[29].
1983anIpar Zipreko Turkiar Errepublika osatu zen bertan, oraindik nazioarteko ezagutza jaso ez duena. 1983anSpyros Kyprianou berretsi zuten Zipreko lehendakari karguan (1977an hartu zuen aginpidea), etaRauf Denktashek, berriz, Zipre Iparraldeko Turkiar Errepublika aldarrikatu zuen. Harrez geroko Zipreko bizitza banaketa horrek markatua da, alor guztietan. Hurrengo urteetan, bi alderdien arteko elkarrizketak bultzatu ziren, eta Nazio Batuek bi komunitateen arteko berdintasun politikoan oinarrituriko estatu federala osatzeko proposamena onartu zuen.
1988ko Zipreko lehendakaritzako hauteskundeak Vassiliouk irabazi zituen, eta 1993koak, berriz, Clerise, Bilkura Demokratikoaren Alderdiko eskuin adarreko hautagaiak. 1992an Nazio Batuek bi komunitatez eta bi eskualdez osaturiko herrialde izendatu zuten uhartea, eta bi komunitateen arteko eskubide berdintasuna onartu zuen. 1995ean Zipre Europar Batasunean sartuz herrialdearen zatiketa gaindituko zelako iritzia zabaldu zen, eta helburu horri begira 1997an Cleridesen eta Denktashen arteko elkarrizketak egin ziren, Nazio Batuen gidaritzapean. Elkarrizketa haien helburua zen uharteaEuropar Batasunean sartu aurretik bi zatien bateratzea nola bideratu erabakitzea. Baina Europar Batasunak Zipreko greziar alderdiko agintariekin elkarrizketak izan zituen, eta horrek Zipre barruko elkarrizketak etenarazi zituen. Azkenik, 1998an Zipreko greziar alderdia Batasunean sartzeko urratsak egiten hastea erabaki zen, turkiar aldea kanpoan utzita.
2003ko hauteskundeetan,Tassos Papadopulos aukeratu zuten lehendakari. 2004an, Zipre Europako Batasunean sartu zen. Urte horretan bertan, NBEk erreferendum batera deitu zituen Zipreko bi komunitateak herrialdea bateratu ala ez erabakitzeko. Papadopulos lehendakariak ezezko botoa eskatu zuen, eta Zipreko hiru greziarretik bik ezetz esan zioten proposamenari; eta, nahiz turkiarren artean baietzak irabazi, proposamena ez zen onartu, NBEk bi komunitateen baietza eskatua zuelako.
2008ko hauteskundeetan,Dimitris Christofias aukeratu zuten lehendakari, Zipreko Alderdi Komunistako idazkari nagusia. 2008ko irailean, Zipreko buruzagi greziarrak eta turkiarrak negoziazioetan hasi ziren 1974. urteaz geroztik uhartea bitan banatua daukan zatiketari amaiera emateko.
2014kourriaren 7an zabaldu zenez,urriaren 9an uhartearen bateratzeari buruz hitz egiteko bilera bat zeukatenNikos Anastasiadis Zipreko presidenteak etaDervis Eroglu buruzagi turko-zipretarrak. Baina Anastasiadisek bertan behera utzi zuen bilera, Turkiako Gobernuakurriaren 20tik aurrera Zipreko uretan zegoen Salbuespen Ekonomikoko Eremura azterketa sismikoak egiteko ontzi bat bidaliko zuela adierazi ondoren[30].
Zipreko etnien banaketa politikan ere nabarmentzen da, komunitate bakoitzak bere erakundeak eta gudarostea baititu. Zipreko Errepublikan, nazioartean ezagutzen den errepublikan, sistemapresidentzialista dute. Lehendakaria da estatuburua eta berak du aginpide betearazlearen ardura. Legegintzaren ardura ordezkarien ganberaren esku dago.
1960ko konstituzioaren arabera (1985ean berridatzi zen) greziarren eta turkiarren artean banatu behar ziren gobernu erakundeak eta legebiltzarreko eserlekuak (% 70 greziarrentzat, % 30 turkiarrentzat), baina 1974. urtean Turkiako gudarosteak uhartearen iparraldea hartu ondoren turkiarrek beren konstituzioa osatu zuten 1975ean, eta turkiarrek Zipreko Errepublikako erakundeetan parte hartzeari utzi zioten; nazioartean estatu burujabe gisa onartua ez den arren, beren lehendakaria, legebiltzarra eta epaitegiak antolatu zituzten.
1974. urtean Turkiako gudarosteak Zipreko iparraldea hartu zuelarik, barne emigrazio handiak izan dira Zipreko uhartean, eta horrela, gaur egun, uharteko greziar jatorriko zipretarrak hegoaldean bizi dira (Zipreko Errepublika) eta turkiar jatorrikoak, berriz, iparraldean (Ipar Zipreko Turkiar Errepublika); kanporako joera ere oso handia izan da, eta kanpoan Zipren bertan adina zipretar dago. Zipreko uhartean bizi diren greziarren eta turkiarren artean desberdintasun nabarmenak antzematen dira, bizimoduan, ohituretan eta baita hezkuntzan ere (hezkuntza sistema bereziak dituztegrezieraren etaturkieraren erabiltzaileentzat, greziarrena estatuaren eskumenekoa, eta turkiarrenaIpar Zipreko Turkiar Errepublikaren eskumenekoa). Bai komunitate batean eta bai bestean oso apala da alfabetatu gabeko herritarren tasa. Uharteko baliabide ekonomiko urriak direla-eta, zipretar asko beste herrialde batzuetara joan da lan egitera, batez ere, Ziprek burujabetasuna lortu zuen ondorengo urteetan, Britainia Handira gehienbat.
Zipreko hiru etnia nagusiez gain, honako atzerritar talde hauek dira herrialdean:
Zipreko metropoli eremu handienakNikosia (330.000 biztanle) etaLimasol (237.000) dira. 2011ko erroldaren arabera honako hauek dira Zipreko hamar hiri handienak[33]:
NikosiakoSelimiye meskita 1571 arte Santa Sofia katedrala izan zen.
Greziar-zipretarrakZipreko eliza ortodoxoaren jarraitzaileak dira eta Zipreko biztanleriaren % 78 osatzen dute. Turkiarrak, aldiz,musulmanak dira eta populazio osoaren % 20 dira. % 1ek ateoa dela dio[34]. Erlijioak eragindako banaketak talde bakoitzaren izaera bermatzen du eta 2005ean Europako bigarren estatu erlijiosoena zen Zipre,Maltaren ondoren. Artean,Errumania Europar Batasunean sartu gabe zegoen.
Ziprek bi hizkuntza ofizial ditu,greziera etaturkiera. Hizkuntza gutxitu bi ere onartzen ditu,armeniera etazipretar arabiera[36]. Izaera ofizialik ez badu ere, ingelesa oso zabalduta dago herrialdean, izan ere Britainiar garaian hizkuntza ofizial bakarra izan baitzen. Gaur egun zipretarren % 80,4k ongi hitz egiten du ingelesez[37]. XIX. mendeko errusiar-turkiar gerretatik ihesi,Pontoko greziar ugari joan zen Ziprera eta haiekerrusieraz hitz egiten dute. Pafos eta Limasolgo eremu turistikoetan, ingelesa eta grezieraren ondoren, errusiera hirugarren hizkuntza da egun[38].
Zipreko ekonomiaren nondik norakoa aztertzerakoan oso kontuan hartu beharra dago, gainerako gaietan bezala, iparraldearen eta hegoaldearen arteko zatiketa.
Zipreko gobernuaren eskumeneko partean, hau da, parte greziarrean, ekonomia nahiko aurreratua da, baina kanpoko eraginen mendekotasuna oso handia da. 1990eko hamarraldian ekonomiaren hazkundean ikusten denez, gorabehera nabarmenak izan dira azken urteetan batetik egoera politiko nahasiaren eraginez eta Mendebaldeko Europako ekonomiaren egoeraren gorabeheren eraginez, bestetik.Turismoa indar handia hartzen ari da, eta bertako zerga abantailez baliatzen diren atzerriko enpresek ere laguntza handia eman diote bertako ekonomiari. Azken urteetangas naturala aurkitu da kopuru handitan Limasoldik 175 km hegoaldera[39].
Turkiar aldea, berriz, lurralde azpigaratua da ekonomiari dagokionez, eta Turkiak bakarrik ezagutzen duenez errepublika hori estatu burujabe gisa, zailtasun handiak dituzte atzerriko inbertsioak erakartzeko; nazioartekoenbargopean dago[40]. Bertako ekonomianekazaritzan oinarritua da, baina Turkiaren laguntzaren mende dago. Turkiak laguntzak ematen ditu turismorako, heziketarako eta industriarako, besteak beste, bertako ekonomiaren ahultasuna dela-eta.
Limasolgo itsas-portua Zipren jarduera handiena duena da.
10.663 kilometro errepide daude Zipren: haietatik bi herenak pabimentaturik zeuden 1998an. Iparraldean egoera okerragoan daude. Autopistak daude uhartearen hegoaldean eta Limasol eta Larnakatik Nikosia hiriburura. Zipren ezkerraldetik gidatzen da, Erresuma Batuan, Irlandan eta Maltan bezala.
Ziprek nazioarteko bi aireportu ditu,Larnakakoa (garrantzitsuena)[41] etaPafoskoa. Nikosiakoa 1974an itxi zen. IparraldeanErcan aireportua dago, Turkiarekin lotzen duena.
Zipreko itsas portu nagusiak Limasolgoa[42] eta Larnakakoa[43] dira.
Greziar jatorriko zipretarrak eta turkiar jatorrikoek erlijio desberdintasun nabariak badituzte ere, kultura komuna partekatzen dute, ohitura, janzkera, dantza, tradizio eta gastronomiari dagokienez.
Uharteak izan duen historia aberatsari esker, K.a. 10.000 urtetik hona bertan izan diren zibilizazio guztiek adierazpen artistiko ugari utzi dituzte. Antzinako hirien hondarrak daude (Amathus,Kition,Salamina...), Erdi Aroan Lusignan erregeek Frantziakogotikoa ekarri zuten eta veneziarrekpizkundea.
Zipreko arte modernoaren erakusle handienak Vassilis Vryonides (1883–1958)[44], Adamantios Diamantis (1900-1994) eta Christopheros Savva (1924–1968) dira[45].
Zipreko folk musika tradizionalak greziar, turkiar eta arabiar musika batzen ditu.Sousta,syrtos,zeibekikos,tatsia etakarsilamas dantza tradizionalak daude, bai eta Ekialde Hurbileko jatorrikotsifteteli etaarapies ere. Erabiltzen diren musika tresnak biolina, lautea, akordeoia, txirula, ouda, kanonakia eta perkusioak dira.
Gaur egungo musikari famatuenak Cyprien Katsaris piano-jotzailea, Andreas G. Orphanides konpositorea eta Marios Joannou Elia zuzendari artistikoa dira.
Europako poesia lan zaharrenetakoak Zipren egin ziren.Stasinus-ek K.a. VII. mendeanCypria poesia epikoa idatzi zuen[48].Zenon Zitiokoak Filosofia estoikoaren eskola sortu zuen Atenasen. Erdi Arokoak dira Leontios Machairasen eta Georgios Boustroniosen kronikak. XVIII. mendean Hasan Hilmi Efendi poeta turkiar-zipretarra "poesiaren sultana" izendatu zuenMahmud II.a otomandar enperadoreak[49].
Erdi Aroan Lusignan erregeek frantziar, bizantziar eta Ekialde Hurbileko gastronomia batu zituzten. Sukaldari siriarrak ekartzeagatik egin ziren ezagun eta Zipren sorturiko errezetak Europan zehar barreiatu zirenVyands de Chypre (Zipreko jakiak) izenarekin[50]. Hainbat jaki ezagun egin ziren Europan,malmonia (oilaskoz edo arrainez egindako platera),halloumi gazta etaazalorea[51].
Ambelopoulia (txorien arrautza ozpineztatuak) kopuru handitan esportatu zen Lusignan eta veneziar garaian, baina gaur egun debekaturik dago.
Zipreko kirol nagusia futbola da. Zipreko futbol ligako talde nagusiak NikosiakoAPOEL etaOmonia, FamagustakoAnorthosis (gaur egun Larnakan egoitza duena) eta LimasolgoAEL etaApollon dira.
Marcos Baghdatis tenislaria munduko hamar onenen artean dago ATP sailkapenean.
Hezkuntza sistema oso garatua du Ziprek. Barne Produktu Gordinaren % 7 erabiltzen du Hezkuntzan:Danimarkaren etaSuediaren ondoren,Europar Batasunean diru gehien gastatzen duen herrialdea da[53]. Ikastetxe publikoek eta pribatuek kalitate bera dute eta kalifikazioek ez dute baliorik izaten Unibertsitatera sartzeko. Zipretar ikasleen % 78,7kGreziako,Erresuma Batuko,Turkiako edoEstatu Batuetako unibertsitateetan ikasten dute.
Lan egiteko adinean dauden zipretarren % 30ek unibertsitate mailako ikasketak ditu eta 25-34 urtekoen tartean, % 47ra igotzen da, Europar Batasuneko ehunekorik altuena da.
↑Orhonlu, Cengiz. (2010). The Ottoman Turks Settle in Cyprus. Inalcık, Halil (ed.), The First International Congress of Cypriot Studies: Presentations of the Turkish Delegation, Institute for the Study of Turkish Culture, 99 or..
↑Jacob M. Landau. (1979). Johnson's 1964 letter to Inonu and Greek lobbying of the White House. Hebrew University of Jerusalem, Leonard Davis Institute for International Relations..
.svg)
.jpg)
