| Xenona |
|---|
 |
| 54Iodoa ←Xenona →Zesioa |
|
| Ezaugarri orokorrak |
|---|
| Izena,ikurra,zenbakia | Xenona, Xe, 54 |
|---|
| Serie kimikoa | gas nobleak |
|---|
| Taldea,periodoa,orbitala | 18,5,p |
|---|
| Masa atomikoa | 131,293(6) g/mol |
|---|
| Konfigurazio elektronikoa | [Kr] 4d10 5s2 5p6 |
|---|
| Elektroiak orbitaleko | 2, 8, 18, 18, 8 |
|---|
| Propietate fisikoak |
|---|
| Egoera | gasa |
|---|
| Dentsitatea | (0 °C, 101,325 kPa) 5,894 g/L |
|---|
| Urtze-puntua | (101,325 kPa) 161,4 K
(-111,7 °C, -169,1 °F) |
|---|
| Irakite-puntua | (101,325 kPa) 165,03K
(-108,12 °C, -162,62 °F) |
|---|
| Urtze-entalpia | (101,325 kPa) 2,27kJ·mol−1 |
|---|
| Irakite-entalpia | (101,325 kPa) 12,64kJ·mol−1 |
|---|
| Bero espezifikoa | (25 °C) (101,325 kPa) 20,786 J·mol−1·K−1 |
|---|
Lurrun-presioa
| P/Pa | 1 | 10 | 100 | 1 k | 10 k | 100 k | | T/K | 83 | 92 | 103 | 117 | 137 | 165 |
|
| Propietate atomikoak |
|---|
| Kristal-egitura | kubikoa, aurpegietan zentratua |
|---|
| Oxidazio-zenbakia(k) | 0, +1, +2, +4, +6, +8
(gutxitan 0 baino gehiago)
(oxidoazido ahula) |
|---|
| Elektronegatibotasuna | 2,6 (Paulingen eskala) |
|---|
| Ionizazio-potentziala | 1.a: 1.170,4kJ/mol
2.a: 2.046,4 kJ/mol
3.a: 3.099,4 kJ/mol |
|---|
| Erradio atomikoa (kalkulatua) | 108 pm |
|---|
| Erradio kobalentea | 130 pm |
|---|
| Van der Waalsen erradioa | 216 pm |
|---|
| Datu gehiago |
|---|
| Eroankortasun termikoa | (300 K) 5,65x10-3 |
|---|
| Soinuaren abiadura | 1.090m/s |
|---|
| Isotopo egonkorrenak |
|---|
Xenonaren isotopoak| iso | UN | Sd-P | D | DE(MeV) | DP |
|---|
| 124Xe | %0,095 | Xe egonkorra da 70neutroirekin | | 125Xe | Sintetikoa | 16,9o | ε | 1,652 | 125I | | 126Xe | %0,089 | Xe egonkorra da 72neutroirekin | | 127Xe | Sintetikoa | 36,345e | ε | 0,662 | 127I | | 128Xe | %1,91 | Xe egonkorra da 74neutroirekin | | 129Xe | %26,4 | Xe egonkorra da 75neutroirekin | | 130Xe | %4,07 | Xe egonkorra da 76neutroirekin | | 131Xe | %21,2 | Xe egonkorra da 77neutroirekin | | 132Xe | %26,9 | Xe egonkorra da 78neutroirekin | | 133Xe | Sintetikoa | 5,247e | β− | 0,427 | 133Cs | | 134Xe | %10,4 | Xe egonkorra da 80neutroirekin | | 135Xe | Sintetikoa | 9,14o | β− | 1,16 | 135Cs | | 136Xe | %8,86 | Xe egonkorra da 82neutroirekin |
|
Xenona[1] 54zenbaki atomikoa duenelementu kimikoa da,Xe ikurraz adierazten dena.Gas nobleen taldekoa da, hau da, 18. taldekoa, zehazki taula periodikoaren eskuinean kokatuta dago, 5. periodoan. Gas kolorge, astun eta usaingabea da.Atmosferanaztarna-elementu gisa ageri da. Aurkitu zen azken gas noble ez-erradiaktiboa da.William Ramsay etaMorris Travers zientzialari britaniarrek aurkitu zuten1898ko udan, eta «xenon» izena jarri zioten, 'arraro' esan nahi duen grezierazko hitzetik abiatuta.
Nahiz eta normalean ez den erraktiboa, xenonak zenbait erreakzio kimiko jasan ditzake, hala nola xenon hexafluoroplatinatoaren eraketa; konposatu hau gas noble batekin sintetizatu ahal izan den lehen konposatua da.
Naturan xenona bederatziisotopo egonkorretan ageri da, baina badaude desintegrazioerradioaktiboa jasaten duten beste 40 xenon-isotopo ezegonkor ere. Xenonaren isotopo-ratioak tresna garrantzitsua diraEguzki-sistemaren hasierako historia ikertzeko. Xenon-135 isotopoa,fisio nuklearraren ondorioz sortzen dena,erreaktore nuklearretan erabiltzen daneutroi-xurgatzaile gisa.
William Ramsay kimikari eskoziarrak etaMorris Travers kimikari ingelesak aurkitu zuten 1898ko irailean,kripton etaneon elementuak aurkitu eta gutxira. Aire likidoaren osagai lurrunkorren hondarrean aurkitu zuten.Ramsayk iradoki zuen xenon izena gas honentzat grazierazko ξένονxénon hitzetik abiatuta, zeina “ξένος-xénos” hitzaren forma singularra den; grezierazko hitz honek 'atzerritar' edo 'arraro'' esan nahi du. 1902an,RamsaykLurrekoatmosferako xenon-proportzioa 20 milioitik batekoa zela kalkulatu zuen[2].
Xenona eta bestegas nobleak denbora luzez erabat geldotzat hartu ziren ikuspuntukimikotik, hau da, ezin zutela konposaturik sortu. Hala ere,Columbia Britainiarreko Unibertsitatean irakasten zuen bitartean,Neil Bartlettek ikusi zuenplatino hexafluoruroa (![{\displaystyle {\mathrm {PtF} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{6}}}}](/image.pl?url=https%3a%2f%2fwikimedia.org%2fapi%2frest_v1%2fmedia%2fmath%2frender%2fsvg%2f2371147dd0324c07b12faf2c97b6a63612228d9f&f=jpg&w=240)
) agente oxidatzaile indartsua zela, etaoxigeno-gasa (![{\displaystyle {\mathrm {O} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{2}}}}](/image.pl?url=https%3a%2f%2fwikimedia.org%2fapi%2frest_v1%2fmedia%2fmath%2frender%2fsvg%2fa8c2c304a17b2fe1e4a79afb22d531d90f9c5ad1&f=jpg&w=240)
) oxidatu zezakeela dioxigenilo hexafluoroplatinatoa sortzeko (![{\displaystyle {\mathrm {O} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{2}}{\vphantom {A}}^{+}[\mathrm {PtF} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{6}}]{\vphantom {A}}^{-}}}](/image.pl?url=https%3a%2f%2fwikimedia.org%2fapi%2frest_v1%2fmedia%2fmath%2frender%2fsvg%2fd67f08811d5a2a9a9bd84901e7e098fbec51f93e&f=jpg&w=240)
).(1165 kJ/mol) eta xenon-ak (1170 kJ/mol) iaionizazio-potentzial bera dutenez,Bartlett ohartu zenplatino hexafluoruroak ere oxidatu zezakeela xenona. 1962ko martxoaren 23an bi gasak nahastu zituen, etagas noble baten xenon hexafluoroplatinatoa lehen konposatu ezaguna sortu zuen,xenon hexafluoroplatinatoa.
Bartlettek pentsatu zuen bere konposizioa![{\displaystyle {\mathrm {Xe} {\vphantom {A}}^{+}~\mathrm {PtF} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{6}}{\vphantom {A}}^{-}}}](/image.pl?url=https%3a%2f%2fwikimedia.org%2fapi%2frest_v1%2fmedia%2fmath%2frender%2fsvg%2f91d8c2007ba3c7be43c62fe241655d3c67483011&f=jpg&w=240)
zela, baina ondorengo lanek erakutsi zuten ziur aski hainbat xenondun gatzen nahasketa zela. Harrezkero, beste xenon-konposatu asko aurkitu dira. 1971n, xenondun 80 konposatu baino gehiago ezagutzen ziren.
Xenonagas nobleen taldeko zero oxidazio-egoerako elementuetako bat da.Irakite-puntua –108,09 °C da, etaurtze-puntua –111,74 °C. Gas-egoeran 5,887 g/L-kodentsitatea du. Airearendentsitatea etabiskositatea baino 3,2 eta 1,7 aldiz handiagoak, hurrenez hurren, xenonaren soinu abiadura airearena baino txikiagoa da (dentsitatea: 1,226 g/L). Horren ondorioz, arnastuz gero, ahots-kordetakoerresonantzia-maiztasunak murriztu egiten dira, eta ahots grabeago bat sortzen da, tonu bereizgarri batekin.Helioa arnasteak eragindako ahots akutuaren aurkako eragina sortuz.
Walther Kossel-ek (1888-1956), 1916an, etaLinus C. Pauling-ek (1901-1994), 1932an, esan zuten xenonarenionizazio-energia 12,1 eV-koa zela, eta, horrekelektroi bat kendu ahal zioten oxidatzaile indartsuekin erreakzionatzeko aukera ematen zuela. Baina 1962ra arte ez zen xenondun konposaturik lortu,Neil Bartlett kimikari ingelesak lortu zuen arte.Bartlettekplatinozko hexafluoruroaren propietateak aztertzen zituenBritainia Handiko Columbiako Unibertsitatean,Vancouverren (Kanada), eta ikusi zuen![{\displaystyle {\mathrm {O} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{2}}{\vphantom {A}}^{-}}}](/image.pl?url=https%3a%2f%2fwikimedia.org%2fapi%2frest_v1%2fmedia%2fmath%2frender%2fsvg%2fa8d2d5dd6660f42ff642709818f232a053e8304e&f=jpg&w=240)
dioxigenoarenelektroi bat ken dezakeela erreakzio honen arabera:
![{\displaystyle {\mathrm {O} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{2}}{}+{}\mathrm {PtF} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{6}}{}\mathrel {\longrightarrow } {}\mathrm {O} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{2}}{\vphantom {A}}^{+}[\mathrm {PtF} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{6}}]{\vphantom {A}}^{-}}}](/image.pl?url=https%3a%2f%2fwikimedia.org%2fapi%2frest_v1%2fmedia%2fmath%2frender%2fsvg%2fa3e16fd23e0bb7f31ec95f5bb9836339d5bb48db&f=jpg&w=240)
Gas horren erabilera nagusia eta ezagunena,autoen aurreko argietan erabiltzen diren xenonezkolanparen fabrikazioa da. Horretaz gain, zine-potentzia handiko proiektagailuetan,islatzaileetan,bakterizia-lanparetan,hodi elektronikoetan,lanpara estroboskopikoetan,argazki-flashetan etaargi koherentea sortzen dutenrubiko laserrak kitzikatzeko erabiltzen direnlanparetan ere erabiltzen dira xenonezko lanparak.
Urtean 300 m³ xenon baino gehiago erabiltzen diramedikuntzan. Xenonaren polarizazioak (gutxi gorabehera 4helioak duen 0,2-arekin alderatuz)proteinen barrunbe hidrofoboekiko afinitatea areagotzen du, eta hori garrantzitsua daproteinenkristalografiarako, eta baita erabileraanestesikorako ere.Albert R. Behnke sendagile estatubatuarrak (1903-1992), 1939an, ondorioztatu zuen xenonaanestesiko bat zela, sakontasun-urpekarietan "mozkorraldia" ikusi ondoren Estatu Batuetako armadarentzako azterketa batean.
Xenonanestesiaren berri ematen zuen lehen txostenaJ. H. Lawrencek argitaratu zuen, 1946an, horrekarratoiekin esperimentatu zuen. Bestalde,Stuart C. Cosechanek erabili zuen lehen aldizanestesiko kirurgiko gisa 1951n, zeinak bi pazienteren ebakuntzan erabili zuen emaitza onarekin. Osoanestesiko ona da, ez baitu eragintoxikorik,alergikorik,mutagenikorik, feto toxikorik edokantzerigenorik. Halaber,anestesian erabiltzen den![{\displaystyle {\mathrm {N} {\vphantom {A}}_{\smash[{t}]{2}}\mathrm {O} }}](/image.pl?url=https%3a%2f%2fwikimedia.org%2fapi%2frest_v1%2fmedia%2fmath%2frender%2fsvg%2fb1fd51c033addce285a33203f5b932656b5af841&f=jpg&w=240)
dinitrogen oxidoak ez bezala, xenonak segurua dirudi ingurumenaren aldetik. 2007az geroztik %100eko purutasuneko xenona dago eskuragarrianestesiko gisa erabiltzeko,LENOX izen komertzialarekin.
Xenonezkoarkuzko lanparak erabiltzen diraterapia fotodinamikoan,sendagai fotosentikorrak aktibatzeko, zeinak, aktibatu ondoren,minbizi-zelulak suntsitzen dituztenerreakzio kimiko sorta bati hasiera ematen dioten. Batez eremelanoma ez denazaleko minbizia etalarruazaleko bestelako arazoak tratatzeko erabiltzen dira. 5-fluorourazilaren fabrikazioan ere erabiltzen da, hauminbizi mota batzuk tratatzeko erabiltzen den sendagaia da.
Zenbaitsatelitek xenon-ioien bidezkopropultsio-sistemak erabiltzen dituzteorbitan eta besteespazio-ontzi batean edukitzeko.NASArenDawn zunda espazialean (2007an jaurtia,Vesta etaArgizari asteroideak aztertzeko), xenon(1+)
katioiak negatiboki kargatutako sare baterantz azeleratzen dira, milioi bat km/h-ko ihes-abiadurarekin. Xenonak sortzen duen bultzada 0,1newtonekoa baino ez da, paper-zati baten pisua gutxi gorabehera, bainaespazio-ontziaren abiadura pixkanaka handituz joan daiteke (hilabete askotan), 15.000 km/h. Horri esker,erregai kimiko askoz astunagoa behar da, eta, hala, jaurtiketaren kostua murriztu egiten da, eta ibilbidea handitu.Oxidazio,koordinazio edoionizazio bidez, xenonak aplikazio guztiz aldakorretara daramaten propietateak erakutsi ditu, eta eremu hau oraindik garatzeko dago.
- ↑ «Elementu kimikoak» Berria Estilo Liburua..
- ↑ (Ingelesez)Del Popolo, Antonino. (2021). Invisible Universe, The: Dark Matter, Dark Energy, And The Origin And End Of The Universe. World Scientific Publishing Company, 182 or. ISBN9789811229459..
