Urtarrila, halaberilbeltza (Gip. etaGNaf.) edoizotzila (GNaf.),gregoriotar egutegiarenurteko lehenengohila da eta hogeita hamaikaegun ditu. Urtarrileko lehen egunariUrteberri eguna deitzen zaio. Oro har,Ipar Hemisferioan urteko hilabete hotzena da, etaneguko bigarren hilabetea; era berean, urteko hilabeterik beroena etaudako bigarrena daHego Hemisferioan. Urtaroei begiratuta, Hego Hemisferioko urtarrila Ipar Hemisferioko uztailaren parekoa da.
Urtarril formakurte etahila hitzak batzen ditu[1]. Iritsi zaigunKalendreraeuskarazko egutegi antzinakoenean (1571koa),Joanes LeizarragakUrtharrilla forma lehenetsi zuen. Ilbeltz (iluntasunarenbeltzetik) eta izotzil (izotzari erreferentzia) formak ere Euskaltzaindiak jasoak diru bereHiztegian.[2] Aurrekoen aldaerak jaso dira euskalkietan, hala nolabeltzil etaurteberril.[3] Beste etimologia batekoa daloil edolohil,loarekin zeinoloarekin (galduz gero hasierako 'o') lotu dena etimologikoki;[4][5] eta baitailluil forma.[6]
Inguruko hizkuntzetanlatinekoIanuarius hitzetik eratortzen diren hitzak dituzte,Jano erromatar jainkoaren omenezko hilabetea.[7]
Tradizioz,erromatar egutegiak 10 hilabete eta 304 egun zituen, eta negua hilabeterik gabeko denboralditzat hartzen zen.K.a. 713. urtearen inguruan, suposatzen daRomuloren oinordeko erdi mitikoak,Numa Pompilio erregeak, urtarrila eta otsaila gehitu zituela, egutegiakilargi-urte estandar bat hartzen zuelarik (354 egun). Hasiera bateanmartxoa erromatar egutegi zaharreko lehen hilabetea bazen ere, urtarrila urte zibileko lehen hilabetea izatera iragan zen Numaren edoDecemviratoaren azpian, K.a. 450 inguruan. Aldiz, urte zibil zehatz bakoitza bi kontsulen izenekin identifikatzen zen, eta martxoaren 15ean sartzen ziren jardunean K.a. 153. urtera arte, orduan hasi baitziren funtziotan sartzen urtarrilaren 1ea
Erdi Aroan, Europan hainbat jai kristau erabiltzen ziren Urte Berria ospatzeko,martxoaren 25ean (Deikundearen Jaia) etaabenduaren 25ean, esaterako. Hala ere, Erdi Aroko egutegiak erromatarren erara aurkezten jarraitzen zuten, urtarriletik abendura hamabi zutaberekin. XVI. mendetik aurrera, Europako herrialdeek urtarrilaren 1a Urte Berriaren hasiera data ofizial bihurtu zuten, batzuetanZirkuntzisioaren Estiloa deitua,Zirkuntzisioaren Jaiaren data zelako, abenduaren 25aren ondorengo zazpigarren eguna.
Urtarrila neguko hilabetea da ipar hemisferioan, eta udako hilabetea hego hemisferioan. Hemisferio bakoitzean, uztaileko urtaroen baliokidea da bestean.Perihelioa,LurraEguzkitik hurbilen dagoen orbitako puntua, hil honetan ere gertatzen da, urtarrilaren 2tik 5era bitartean. Urtarrila urteko hilabete bakarra da beti "biki" bat duena, hau da, hilabete bat bere asteko egun berean hasi eta bukatzen dena. Urte arrunt batean,urria da, eta bisurtean,uztaila. Urtarrila urriko egun berean hasten da urte arruntetan eta asteko egun berean apirila eta uztaila bisurtetan. Urtarrila otsaileko eta urriko egun berean amaitzen da urte arruntetan, eta uztaileko egun berean bisurteetan.
Urtero, urtarrila aurreko urtekomaiatzeko asteko egun berean hasi eta amaitzen da; izan ere, egun bakoitzeko lehen eta azken egunak 35 asteko distantziara daude (245 egun).
Beste urte arrunt batzuen aurreko urte komunetan, urtarrila hurrengo urteko apirileko eta uztaileko asteko egun berean hasten da, eta hurrengo urteko iraileko eta abenduko bisurteetan eta aurreko urteetan. Beste urte arrunt batzuen aurreko urte komunetan, urtarrila hurrengo urteko uztailaren asteko egun berean amaitzen da, eta bisurteetan eta aurreko urteetan, hurrengo urteko apirilean eta abenduan.
Kristautasunean,Gabonetako denboraldia abendutik urtarrilera arte luzatzen da. Ekialdeko elizekurtarrilaren 6an edo 7an ospatzen dituzte Gabonak, etaEpifania urtarrilaren 18an edo 19an. Mendebaldeko kristautasunean hori urtarrilaren 6an gertatzen da, eta Gabonak abenduaren 25ean.
Urtarrilaren 14an,VenezuelakoBarquisimeton, Artzain Jainkotiarraren prozesioa egiten da. Tradizio hori 1856az geroztik egin da, garai hartan hiria astintzen zuen kolera-epidemia bertan behera uzteko eskatzeko lehen aldiz.
Inauterietako zikloko euskal ohituretatik batzuk urtarrilean hasten dira. Esate baterako,Zubieta etaIturenenurtarrileko azkeneko igandearen osteko lehen astelehen eta asteartean izaten dira.
