Urtaroak eguraldia, ekologia eta eguneko argiaren iraupenak markatzen dutenurtearen zatiketak dira.Lurraren orbitaren etamakurdura axialakekliptikarekiko duten erlazioak sortzen ditu[1][2].Lurreko ingurune epeletan eta polarretan urtaroak Eguzkiaren argiaren intentsitatearen ondorio dira,animaliek hibernatu edo migratu etalandareen bizitza zikloak eragiten dituena. Kulturaek urtaroak euren eskualdetako aldaketen arabera neurtzen dituzte.
Maiatz,ekain etauztaileanIpar Hemisferioak Eguzkiaren argi zuzen gehiago jasotzen du, hemisferio hori Eguzkiarekiko zuzenago dagoelako (baina ez gertuago[oh 1]. Gauza bera gertatzen daHego Hemisferioanazaro,abendu etaurtarrilean. Lurraren makurdura axialaren ondorioz, Eguzkia gorago agertzen da zeruan udako hilabeteetan, Eguzkitik jasotzen den energia handtiuz. Hala ere,urtaroen atzerapenaren ondorioz, ekain, uztail etaabuztua Ipar Hemisferioko hilik beroenak dira, eta abendu, urtarril etaotsaila, Hego Hemisferioko beroenak.
Inguru epel eta polarretan urtaroek hirunahileko iraupena dute etanegu,udaberri,uda etaudazken izenak ematen zaizkie. Haien hasiera eta bukaera definitzean,ekinozio etasolstizioak erabiltzen dira; hala ere, definizio kulturala da: adibidez,Indian, antzinatik, sei urtaro edoRitu bereizten dira egun erenekazaritza etamerkataritzarako, antzinakoHegoaldeko Asiako erlijio eta kulturan oinarrituak[3][4].Ekologian ere sei urtaroko zatiketa erabiltzea ohikoa da inguru epeletan, inongo egutegira zuzenean lotu gabe: prebernala, bernala, estibala, sertinala, autunala eta hibernala.Ekuatoretik gertu dauden lekuetan bi urtaro baino ez daude:hezea etalehorra. Leku batzuetan hirugarren urtaro bat bereizten da, hotzagoa eta leunagoa,harmattan izenekoaMendebaldeko Afrikan[5]. Urtaroak garrantzitsuak dira nekazal-gizarteentzat, euren bizitza ereitze eta uzta garaien artean mugitzen baita, eta urtaroen aldaketak erritual ezberdinak dituelako.
Munduko hainbat lekutan beste "urtaro" ez formal batzuk ere badaude, adibidezurakan,sute edo ibaien mailari lotuak.Antzinako EgiptonNilo ibaiaren hazkuntza zikloak markatzen zituen urtaroak.
Lur planetako urtaroak. Lehen zutabeko bi irudietanekinozio-egunak ageri dira. Bigarren zutabeko lehen irudia udakosolstizioa da, ipar hemisferioan udako aldi gorena eta hego hemisferioan negukoa. Beste irudia ordea, neguko solstizioa da, hego hemisferioan udako egun gorena eta alderantziz ipar hemisferioan.
Urteko edozein garaitanipar etahego hemisferioek aurkako urtaroak dituzte. Izan ere,udan edoneguan planetaren zati batek besteak bainoEguzkiaren energia-igorpen handiagoa jasotzen du; zati hori trukatu egingo da Lurrak bere orbitan biratu ahala. Gutxi gorabehera urte erdi batez ipar hemisferioak Eguzkiaren igorpen gehiago jasotzen ditu (Martxoaren 20 inguruan hasi eta irailaren 22 ingurura arte) eta igorpenen aldi gorena ekainaren 21ean jazotzen da. Urtearen beste erdian ordea, hego hemisferioak igorpen gehiago jasotzen ditu besteak baino, igorpenen aldi gorena abenduaren 21 inguruan edukitzen duelarik. Eguzkia zuzenean ekuatorearen gainean egoten den urteko bi aldiakekinozioak dira. Egun zehatz horietanipar etahego poloakbanalerroan (ilunabar eremuan) daude eta hortaz,egunak etagauak iraupen bera du bi hemisferiotan. Martxoko ekinoziotik aurrera, ipar hemisferioaudaberrian sartzen hasten da eta poliki-poliki haren egunen iraupenak gora egiten du, hego hemisferioaudazkenean sartu eta egunen iraupenak behera egiten duen bitartean.
Makurdura axialaren eragina urtean zehar egunen luzera erreparatuz edo eguerdian Eguzkiak zeruan duen altuera behatuz nabaritu daiteke. Neguan Eguzkiakangelu baxua izaten duortzi-mugarekiko eta hortaz, bere igorpenak Lurraren gainazaleko eremu zabalago batean hedatzen dira, horregatik argia zeharkakotasunez eta intentsitate txikiagoz jasotzen da. Efektu hori eta egunen luzeraren aldaketak eragiten dituenez, Lurraren makurdura axiala da urtaroen artean izaten direnklima desberdinen eragile nagusia bi hemisferiotan.
Lurra neguko solstizioan. Ipar hemisferioak argi gutxien jasotzen duen unea, zeharkako izpiak jasotzen baitira.
Lurra udako solstizioan. Ipar hemisferioak argi-izpi gehien jasotzen dituen unea.
Lurraren makurdura axiala urtaro bakoitzean.
Hurrenez hurren, neguko eta udako solstizioetan munduko lurralde bakoitzera iritsitako eguzki-argi kopurua adierazten duen mapa.
Makurdura axialarekin alderatuta, beste faktoreek ez dute hainbesteko ekarpena egiten urtaroen klima-aldaketetan. Urtaroak ez dira Lurrak Eguzkiarekiko izaten dituen distantzia aldaketen ondorio, zeinak planetarenorbita eliptikoak eragiten dituen. Izan ere, Lurrakperihelioa (Eguzkitik hurbilen dagoen puntua) urtarrilean du etaafelioa (Eguzkitik urrunen dagoen puntua) uztailean. Horrenbestez,eszentrikotasun orbitalaren maximo eta minimo garaiak ipar hemisferioko tenperaturen garaien aurkakoak dira.[7] Zehaztasunez esanda, Lurraren eszentrikotasunak eguzki-igorpenetan eragiten duen aldakortasuna %7 ingurukoa da.
Eszentrikotasun orbitalak tenperaturetan eragin dezake, baina Lurrean, bere eragina oso txikia da eta beste faktoreek estali ohi dute, izan ere, hainbat ikerketek erakutsi dute Lurra orotara beroagoa dela Eguzkitikurrunen kokatzen den uneetan. Ipar hemisferioak hego hemisferioak bainolur gehiago edukitzeak eragiten du hori, lurraura baino azkarrago berotzen baita.[7] Lurraren orbita eliptikoak eragindako hego hemisferioko urtaroen intentsifikatze oro hego hemisferioko ur kopuru handiak ezeztatzen du.[8]
Urtaroetako tenperatura aldaketak beste faktore batzuen menpe ere badaude, adibidez, lurralde jakin batozeanotik edo beste urezko gorputz handi batetik dagoen distantzia,El Niño-Hegoaldeko Oszilazioa eta beste ziklo ozeanikoak etahaize gailenduak.
Lurraldeepel etapolarretan urtaroen ondoriozkoeguzki-argiaren aldaketak eragin nabarmena duizaki bizidunetan, adibidez, zenbaitanimalia etalandarehibernazioan sartzen dira neguan. Urtaroaren gogortasunaren araberakoak dira izaki bizidunek hartzen dituzten neurriak, adibidez, ozeanotik hurbil dagoenGipuzkoako kostaldean negua ez daTuterakoa (Nafarroa) bezain latza izaten, zeina ozeanotik ehunka kilometrora dagoen. Beste adibide batAntartikakohegoburua da, zeina ozeanotik oso urruti eta kontinentearen barnealdean dagoen,Ipar Poloko iparburuaOzeano Artikoan dagoen bitartean. Azken adibide horretan, horrenbestez, hegoburuko negua iparburukoa baino nabarmen gogorragoa da. Hau da, itsasoak muturreko klimak malgutzen ditu, bai neguan (klima hotzak epelduz) eta baita udan ere (klima beroak epelduz).
Tropikoetan urtaro batetik bestera eguzki-argiaren igorpena ez da hainbeste aldatzen. Alabaina, tropikoak ez dira urtaro bakarreko lurraldeak eta euren urtaroak eraztuneuritsu etapresio baxuko baten menpe daude, zeinakTropiko Arteko Konbergentzia Eremua izena jasotzen duen. Tropikoetan, urtaroak bereizten dituen faktoreaprezipitazioak dirabatez besteko tenperaturaren gainetik. Eremuaekuatorearen iparraldean dagoenean, iparraldeko tropikoei urtaro euritsua heltzen zaie, hegoaldeko tropikoetan urtaro lehorra hasten den bitartean. Alderantzizkoa gertatzen da Eremua ekuatoretik hegoaldera igarotzean.
Jakina dasolstizioak (eguzkitze maximo eta minimoak, hau da, Lurra makurtuen dagoen uneak) ez direla uda edo neguaren erdian gertatzen. Urtaro horien aldi gorena solstizioa igaro eta handik zazpi aste ingurura gertatzen da,urtaro-atzerapena deritzon fenomenoa dela eta. Urtaroak, gainera, ez dira beti termino meteorologikoak bakarrik erabiliz definitzen.
Atzerapen termikoa ozeanoek eragiten dute hein handi batean.Ozeanoek xurgapen termikoa egiten dute eta gero xurgatutako energia hori askatu, baina xurgapen eta askatzen hori ez da bat-batean gertatzen. Xurgapen eta askatze horiek dira urtaroetako klima-aldaketaren iturriak, eta euren eragina nabarmena izateko zazpi aste inguru behar dituzte, horregatik urtaroen klima-aldaketa ez da gertatzen aipatutako solstizio eta ekinozioen egun berean, beranduago baizik, hala, ozeanoek atzeratzaile gisa jarduten dute.Ipar Hemisferioan nagusi direnklima kontinentaleko lurraldeetan, esandakoagatik, solstizio eta ekinozioak ez dituzte urtaroen erdigunetzat hartzen, horien hasieratzat baizik. Aipatzekoa da urtaroen luzera ez dela uniformea.[9]
Egutegietan oinarritutako metodo gehienek lau urtaroko eredua erabiltzen dute urteko aldiak ezberdintzeko, zeinetan urtarorik hotzena eta beroena beste bi tarteko urtarok banatzen dituzten. Aipatzekoa da egutegian oinarritutako urtaro banaketa hauek erlatiboak direla eta ez direla kalkulu absolutuen emaitza. Horren adibide da zenbait lurraldetan negua izanda ere loratze prozesuak behatu daitezkeela, nahiz eta horiek udaberriarekin lotuak izan tradizionalki. Gainera, egutegietan oinarritutako urtaro banaketetan, egutegi bera erabiltzen duten lurralde guztietan urtaroak une berean hasten dira, eta sarritan gertatzen da lurralde horiek klima desberdinekoak izatea, adibidez,Danimarkan etaEuskal Herrian egutegi bera erabiltzen dugu, nahiz eta milaka kilometrotako distantziak banatzen gaituen.
Urtaro ofizialak estatuek legez zehazten dituzten horiek dira. Esan bezala, herrialde gehienek ordu jakin batean aldatzen dute urtaroz beraien lurralde osoan, klimari jaramonik egin gabe. Herrialde bakoitzak urtaro aldaketa gertatzen den momentua zehaztu eta momentu hori "ofizialtzat" hartzen du bere komunikabideek zabal dezaten. Sarritan gertatu izan da negutik udaberrira igarotzerakoan, adibidez, oraindik apirileanelurteak gertatzea zenbait lurraldetan edo kontrara, negua zenean oraindik lurralde batzuetan jada zuhaitzak hostoak berritzen hastea. Alabaina, gobernuek ezartzen dituzten urtaro-muga horiek ez dira balio politiko edo zibil handikoak izaten normalean.Europarren kolonizazioak eraginda,Europan betidanik erabili izan den lau urtaroko eredua mundu osora zabaldu zen eta gaur egun herrialde gehienek erabiltzen dute, baitahego hemisferiokoek ere, nahiz eta bertan alderantzizkoa izan urtaroen ordena.
Euskal Herriaren kasuan ondokoak dira urtaro ofizialak:
Lau urtaro klasikoak eta eurekzuhaitz batean eragiten dituzten aldaketak. Negua eta udaberria dira lehen errenkadakoak, uda eta udazkena bigarrenekoak.
Urtaro meteorologikoak tenperaturaren arabera kalkulatzen dira. Tenperatura altueneko urtearen laurdena uda da eta tenperatura baxueneko laurdena negua. 1780an,Societas Meteorologica Palatina (zeina 1795ean desagertu zen) lehenengo nazioarteko meteorologia erakundeak urtaroak definitu zituen eta esan zuen gregoriar egutegiko hiru hilabete osoko denbora-tarteak zirela. Ordutik aurrera, mundukometeorologo profesional ugarik definizio hori erabili dute urtaroak definitzeko. Definizio horri kasu eginda, ipar hemisferioko lurralde epeletan udaberria martxoaren 1ean hasten da, uda ekainaren 1ean, udazkena irailaren 1ean eta negua abenduaren 1ean. Hego hemisferioko lurralde epeletan aldiz, udaberria irailaren 1ean hasten da, uda abenduaren 1ean, udazkena martxoaren 1ean eta negua ekainaren 1ean, alderantziz alegia.
Suedia etaFinlandian meteorologoek ez dute egutegietan oinarritutako definizioa erabiltzen urtaroak zehazteko, tenperaturan oinarritzen dira. Udaberria eguneko batez besteko tenperatura 0 °C-tik gora egun batzuetan zehar mantentzen denean hasten da, uda tenperaturak +10 °C-tan irautean hasten da, udazkena aldiz 10 °C-ko gutxieneko tenperatura iraunkor hori galtzen denean hasten da eta negua 0 °C-ko gutxieneko tenperatura iraunkorra galtzean. "Iraunkortasuna" definitu beharreko parametro bihurtzen da orduan, eta bi herrialde horietan tenperatura iraunkortzat hartzen da astebetez mugatik gora edo behera mantentzen bada. Eredu honek bi ondorio dakartza: lehenik, ezin da jakin urtaro bat noiz hasiko den aurretiaz eta bigarrenik, herrialde bereko lurralde desberdinetan garai desberdinetan hasten dira urtaroak.
Negua,abenduan hasi etaotsailean bukatzen dena. Urteko hilabeterik hotzenak abendua eta urtarrila dira, batez besteko tenperatura 10 eta 15 °C artean dagoenean ipar-mendebaldean; alabaina,Indian hegoaldera jo ahala,ekuatorerantz, tenperaturek gora egiten dute eta Indiako hego-ekialdean garai horietan ere 20 eta 25 °C arteko tenperatura egon ohi da.
Uda edoaurremontzoi urtaroa,martxoan hasi etamaiatzean amaitzen dena. Mendebaldeko eta hegoaldeko lurraldeetanapirila da hilabeterik beroena; India iparraldeko lurraldeetan aldiz, maiatza da hilabete beroena. India barnealdean garai honetan 32 eta 40 °C arteko tenperaturak atzeman ohi dira.
Montzoi urtaroa edourtaro euritsua,ekainean hasi etairailean bukatzen dena. Urtaro honetako bereizgarria hego-mendebaldekoudako montzoia da, zeina poliki-poliki herrialde guztira zabaltzen den maiatza bukaera edo ekainaren hasieratik aurrera. Horrenbestez, urtaro honetan klima heze eta euritsua da nagusi. Montzoi-euriak urria hasieran hasten dira bukatzen India iparraldean; Hegoaldeko Indiak eurite gehiago jasaten ditu.
Udazkena edomontzoi-osteko urtaroa,urrian hasi etaazarora artekoa. India ipar-mendebaldean urtaro honetan zehar zeruaoskarbi egoten da.
Lurralde epeletako urtaroak zehaztekoastronomia erabiltzea ez da kontu berria, gutxienezerromatar garaitik erabili izan da, zeintzuekjuliotar egutegia osatzeko erabili zuten. Gaur egun ere astronomia bidezkogregoriar egutegiak dira nagusi mundu osoan, nahiz eta badirenmeteorologia neurketak lehenesten dituzten herrialdeak, astronomiaren gainetik:Australia,Zeelanda Berria,Pakistan etaErrusia. EguzkiaKantzer etaKaprikornio tropikoetatik igarotzeak (solstizio garaiak) etaekuatoretik igarotzeak (ekinozio garaiak) zehazten ditu urtaroen hasiera eta amaiera datak. Edo bestela, hasiera edo amaiera data horiek gertakari horietatik hurbil gertatzen diren data tradizional jakin batzuek zehaztu ditzakete.
Azpiko diagramak solstizio lerroaren eta Lurraren orbita eliptikoarenapside-lerroaren arteko erlazio erakusten du. Orbita eliptiko (eszentrikotasun exageratua du) horren baitan Lurraren sei irudi daude, zeintzuek hurrenez hurrenperihelioa (periapsia edo Eguzkitik hurbilen dagoen puntua, urtarrilaren 2 eta 5aren artean jazotzen dena),martxoko ekinozioa (martxoaren 19, 20 edo 21ean gerta daitekeena),ekaineko solstizioa (ekainaren 20 edo 21ean gertatzen dena),afelioa (apoapsia edo Eguzkitik urrunen dagoen puntua, uztailaren 4 eta 7 artean jazotzen dena),iraileko ekinozioa (irailaren 22 edo 23koa) etaabenduko solstizioa (abenduaren 21 edo 22koa) irudikatzen duten.
Urtaro astronomiko horiek ez dira luzera berekoak,Johannes Keplerrenlehenengo legearen arabera,Lurraren orbita eliptikoa delako. Martxoko ekinoziotik ekaineko solstiziora 92,75 egun daude, solstizio horretatik iraileko ekinoziora 93,65 egun, hortik abenduko solstiziora 89,85 egun eta azkenik, hortik martxoko ekinoziora 88,99 egun.
