Tonga, izen osoaTongako Erresuma[1] (tongeraz:Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga),Ozeaniakouhartedi-estatu burujabea da,Polinesian dagoena,Ozeano Barean. 700.000 kilometro koadroko eremuan kokatutako 171 uharte txikiz osaturik dago, baina 36tan bakarrik bizi da jendea.[2] Ozeaniako uharte-nazioetan dagoenmonarkia bakarra da. Denera, 650 kilometro koadroko azalera dauka, eta 100.209 biztanle zituen2021ean.[3] HiriburuaNuku'alofa da.
Tonga hitzakhegoalde esan nahi dutongeraz,Polinesia osoan hegoaldeen dauden uharteak baitira. Beste izen batzuk ere eman zaizkie, adibidezUharte adiskidetsuak,James Cook kapitainari1773an egin zioten harrera adiskidetsua zela-eta. Izan ere,'inasi jaiaren garaian iritsi zen bertara, eta uharteetako monarkarihasikinak oparitzen zaizkion ospakizunera gonbidatu zuten. Beti ere,Willian Mariner idazlearen arabera, uharteetako agintariek Cook erail nahi izan zuten, baina ez zuten adostu nola egin.[4]
Tongako uhartediaOzeano Barean dago, mendebaldekoPolinesian. Iparraldean,Samoa du; ekialdean,Zeelanda Berria; eta mendebaldean,Fiji. 171 uharte nagusiz eta iparralde eta hegoalde urrunean dauden beste uharte txikiago batzuez osatua da. Uharte horietatik guztietatik 36tan bakarrik bizi da jendea. Uharte nagusiak, iparraldetik hegoaldera, 805 kilometro inguruko bi ilara paralelotan daude, hiru multzotan banaturik:Vavau iparraldean,Haapai erdialdean etaTongatapu hegoaldean. Hiriburua uharterik handienean dago, Tongatapun, hain zuzen ere.
Ekialdeko lerrokoakkoral etakareharrizko uharte lauak dira, eta mendebaldekoak, menditsuagoak, sumendi jatorrikoak, eta oso lur emankorrekoak. Kao mendia (1.033 metro) da uhartediko gailurra. Uharte askok koralezko itsas-hautsiak dituzte inguruan. Mendebaldeko lau uhartetansumendi aktiboak daude.
Klima tropikala da, bi urtarorekin:euritsua, azarotik apirilera, etalehorra, maiatzetik urrira; urtarrila, otsaila eta martxoa dira hilabeterik hezeenak, eta bakoitzean 250 mm euri baino gehiago jasotzen dira.[5] Urteko batez besteko tenperatura 23 °C ingurukoa da hegoaldean eta 27 °C-koa iparraldean.
Landaredia oso ugaria da. Lurra oso emankorra denez, lehen ezezagunak ziren fruitu tropikal asko lantzen dira gaur egun.
Aztarna arkeologikoek erakusten dute Tongako lehen biztanleakSanta Cruz uharteetatik iritsi zirela itsasoz,lapita izenez ezagutzen den antzinako herri baten lehen migrazioen zati gisa. Gaur egun,Salomon uharteen zati bat da, bainaVanuaturen antzeko espezie bakarrekoekosistema du. Talde haren ondorengo zuzenakmelanesiarrak dira. LapitakFiji,Tonga etaSamoan banatu ziren K.a. 1500. urtearen inguruan. Beraz, K.a. 1500. eta K.a. 1000. urteen artean iritsi ziren egungo Tongako lurraldera[6].
Lapitak herri aurreratua ziren,arrantzatik etabaratzezaintzatik bizi zirenak; itsasoan aritu, etazeramikazko piezak egiten zituzten[7]. Herria Tonga, Samoa eta Fiji artxipelagoetan kokatu eta bizi izan zen mila urtez, esploratzaile europarrekMarkesa uharteak,Tahiti etaHego Ozeano Bareko beste uharteak aurkitu aurretik[6]. Horregatik, autore batzuen ustez, Tonga, Samoa eta Fiji «Polinesiako kultura eta zibilizazioaren sehaska» da[8]. XII. mendean, tongarrak interakzio sare bat osatu zuten, abenturazaleek, gerlariek eta nabigatzaileek osatua, Tu'i Tonga bezala ezagutua. Estatu boteretsu bat izan zen eskualdean, eta ingurukoNiue eta Tikopia uharte asko konkistatu zituen[7].
XVIII. mendearen hasieran iritsi ziren lehenbiziko misiolariak, eta Tongako erregea,Tupou I.a,metodismoaren jarraitzaile egin zen. Erregeak uharte guztietara zabaldu zuen bere aginpidea.1862an, legedi bat egin zuen, eta1875ean, konstituzio demokratikoa onartu zuen.XIX. mendearen bukaeran,Alemaniak,Britainia Handiak etaEstatu Batuek Tongaren burujabetasuna ezagutu zuten baina, hala ere, laguntza premiagatik,1905az gero britainiarren babesean egon zen.1970ean, Tongak burujabetasun osoa eskuratu zuen,Commonwealth erakundearen barruan.
1987ko hauteskundeetan, herritarrek legebiltzarrean dituzten ordezkariek ordezkaritza zabalagoa izan zedin zenbait berrikuntza egiten saiatu ziren, bainaTāufaʻāhau Tupou IV.a erregeak, kontserbadoreekin bat eginik, bertan behera utzi zituen neurri haiek. Hala ere,1990eko hauteskundeetan erreformazaleak nagusitu ziren.1992an, oposizioko taldeek Demokraziaren Aldeko Mugimendua osatu zuten, eta legebiltzarreko gehiengoa lortu zuten1993ko hauteskundeetan;1994an, Tongako Alderdi Demokratikoa izena hartu zuen alderdi hark.
1996ko legebiltzarrerako hauteskundeetan Herriaren Alderdiak irabazi zituen sei ordezkariak. Erregeak alderdi politikoak onartuko zituela eta erreformak egingo zituela agintzen jarraitu zuen, baina erregimenaren jarduera ezer gutxi aldatu zen, eta1997an, esaterako, liberalizazio politikoa eskatzen zuten zenbait buruzagi eta kazetari atxilotu zituzten.
Tāufaʻāhau Tupou IV.a erregea 2006an hil zen, etaGeorge Tupou V.a izan zen ondorengoa. Urte eta erdi atzeratu zen errege berria koroatzeko ekitaldia, 2006 bukaeran istilu latzak izan baitziren hiriburuan demokraziaren aldekoek bultzatutako protestetan: 8 lagun hil ziren eta hainbat eraikin sutan kiskali ziren. Gero eta handiagoa zen demokrazia ezartzeko eskaria, eta gobernuak erreforma prozesu bat iragarri zuen2010. urtean hauteskundeak egin ahal izan zitezen.
Tongako Erresumamonarkia konstituzionala da, eta errege titulua herentziaz jasotzen da. Erregea da estatuburua eta gobernuburua, eta kontseilu pribatu baten laguntzarekin agintzen du. Kontseilu horretako kideak dira lehen ministroa eta beste zortzi ministro, erregeak izendatuak eta hil arteko kargudunak. Aginpide legegilea ganbera bakarraz osaturiko legebiltzarraren esku dago; legebiltzarra osatzen duten kideak erregea, kontseilu pribatuko ministroak, herritarren ordezkariak eta nobleak dira. Egungo konstituzioa1875ean berretsi zuenGeorge Tupou I.a erregeak.
100.209 biztanle zituen2021ean.[3] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 32 dira, 15-24 urte bitartekoak % 19,7, 25-54 urte bitartekoak % 35,3, 55-64 urte bitartekoak % 6,2 eta 65 urtetik gorakoak % 6,8. Bizi itxaropena 77,5 urtekoa da; 75,9 urtekoa gizonezkoena eta 79,2 urtekoa emakumezkoena (2022ko zenbatespenak).[2] Jende gehienaTongatapun bizi da.
Biztanleen % 97 tongar etniakoak dira,polinesiarrak alegia.[2] Gainerakoak europarrak, europarren eta polinesiarren mestizoak eta Ozeano Bareko beste uharteetakoak dira. Ehunkatxinatar ere daude, baina kopurua jaitsi egin da XXI. mendean. Izan ere,2001ean 3.000 to 4.000 txinatar bizi zirela uste da, biztanleriaren % 3.5 inguru; baina2006an txinatarren denden kontrako erasoak gertatu ziren Nukuʻalofan eta, horren ondorioz, askok alde egin zuten.[10]
Tongarren gehiengoa, % 64,1,protestanteaa,metodista batez ere;[11]Mormoiak % 18,6 dira, etakatolikoak % 14,2.[2] Konstituzioakkultu askatasuna babesten badu ere, kristautasunak, polinesiar ohiturekin batera, eragin handia du eguneroko bizitzan. Adibidez, saltoki guztiak itxirik egoten dira larunbat gauerditik igande gauerdira arte, eta Konstituzioak berak dio larunbata eta igandea egun santuak direla.
Lehen hezkuntza derrigorrezkoa eta doakoa da 6 eta 14 urte bitartean. Misioen eskolek lehen hezkuntzaren % 8 eta bigarren hekzuntzaren % 90 ematen dute. Eskola publikoek gainontzekoa betetzen dute. Goi-mailako hezkuntzari dagokionez, irakasle, medikuntza, nekazaritza eta negozioetarako eskolak daude. Beste guztia herrialdetik kanpo ikasi behar izaten dute, Australian, Zeelanda Berrian eta Japonian batez ere.
Nekazaritza da ekonomiaren oinarria: 2017anbarne produktu gordinaren % 19,9 hartu zuen.[2]Kokoa,banana etabanilla dira gai nagusiak, eta esportazio guztien bi heren hartzen ditu nekazaritzako gaien esportazioak. Arrantzatik ateratakoa ere garrantzi handikoa da, baina zenbait elikagai inportatu behar izaten ditu,Zeelanda Berritik nagusiki. Industriak barne produktu gordinaren % 20,3 betetzen du; elikagai industria, eskulanak, altzariak. Turismoak garrantzi handia du (barne produktu gordinaren % 59 inguru) eta bera da kanpoko diru sarrera nagusia.
Dena dela, Tongako ekonomia kanpoko laguntzen mende dago, eta arazo larria du merkataritzako defizitari eta langabeziari aurre egitea. Gobernua inbertsioak areagotzeko eta alor pribatua suspertzeko ahaleginak egiten ari da. 16 urtetik gorako gizonezko orori lur sail bat dagokionez, biztanle hazkundearen eraginez gero eta lur gutxiago eskuratzen dute bertako biztanleek, eta horren eta langabezia tasa handiaren eraginez, jende asko ari da emigratzen. Tartekazikloiek eta sumendi erupzioek erasotzen dute; 1993ko zikloiaren ondoren, esaterako, uzta hondatu zen eta herrialdeko olio lantegi bakarra itxi egin behar izan zen; horren ondorioz, Tongak onartu egin behar izan zuen Estatu Batuetako hondakin pozoitsuak isurtzea bertako uretan, diru laguntzen truke.
Zeremoniazko dantzek garrantzi handia dute Tongako kulturan. Ezagunenalakalaka izenekoa da. Zeremonia inportanteen hasieran dantzatzen da, hala nola erregetza hartzeko ospakizunetan eta konstituzioaren urtemugetan.Unescokgizateriaren ondare immaterial izendatu zuen.[12]
Tongako literatura ahozko tradiziozkoa da. 1960tik aurrera, idazle gutxi batzuk daude. Horien artean nabarmentzen dira:
_(Polynesia_centered).svg)
