Sonata-forma (sonata-allegro-forma edolehen-mugimendu-forma ere deitua) musika forma mota bat da, orokorrean hiru atal nagusiz osatua dagoena: aurkezpena, garapena, eta berraurkezpena.[1] XVIII. mendearen erdialdetik aurrera (Klasizismoaren hasieran) oso erabilia izan da.
Gehien batmugimendu anitzeko piezen lehen mugimenduan erabili ohi den arren, batzuetan ondorengo mugimenduetan ere erabiltzen da, bereziki azken mugimenduan. Desadostasun gutxi dago, maila handienean, formak hiru atal nagusi dituela: aurkezpen bat, garapen bat, eta berraurkezpen bat; hala ere, egitura orokor horren azpitik, sonata-forma zaila da eredu bakar batean biltzea. Sonata-formaren deskribapen estandarrarekin bat egiten ez duten lanek ere, askotan, egitura analogoak aurkezten dituzte, edo sonata formaren deskribapen estandarraren lanketa edo hedapen gisa azter daitezke.
Behin sonata-forma ezarri ondoren, "sonata" izeneko lanen lehen mugimenduen forma ohikoena bihurtu zen, baita musika klasikoko beste lan luze batzuena ere:sinfonia,kontzertua etahari-laukotea besteak beste.
Sonata-allegro mugimendu bat hainbat ataletan banatzen da.
"Sonata-forma" terminoa polemikoa da, eta ia hasieratik engainagarri deitu izan diote aditu eta konpositoreek. Haren definitzaileek jatorriz aditzera eman zutenez,klasizismo etaerromantizismoko konpositoreek helburu zuten (edo izan behar zuten) molde finko bat omen zen. Dena den, gaur egun, sonata-forma musika analisirako eredutzat hartzen da, eta ez konposizio praktikatzat. Charles Rosenen eta antzeko teorialarien iritziz, hainbeste dira sonata-formaren bariazio eta aldaerak, non "sonata-formak" pluralean aztertu beharko bailirateke. Izan ere, musika klasikoko pieza askok ez dute guztiz hemen azalduko den sonata-formaren ikusmolde estandarrarekin bat egiten.
Aipatutako aldaera edo bariazio horien artean, honako hauek azter daitezke:
Erromantizismo garaian distortsio eta bariazio formalak hain orokortu ziren, ezen hemen deskribatzen den "sonata-forma" ez baita egokia askotan aplikatzen zaizkion egitura musikal konplexuak deskribatzeko (James HepokoskikMahler,Elgar etaSibelius aipatzen eta aztertzen ditu, besteak beste).
Sonata-formarekin antzekotasunak dituztenBarrokoko forma bitar ugarien testuinguruan, sonata-forma hiru ezaugarri hauengatik bereiz daiteke:
Sonata-formaren deskribapen estandarra hau da:
Atariko atala hautazkoa da, edo gutxienekora murriztu daiteke. Zabalduz gero, oro har, atal nagusia baino motelagoa da, eta maizdominantean jartzen du arreta. Aurrerago aurkezpenean azalduko den materiala izan dezake edo ez. Atarikoak mugimenduaren pisua handitzen du (Mozarten K. 465 "Disonantzia" Laukotean ikus daitekeen moduan, adibidez), eta, gainera, konpositoreari bere kabuz hasteko arinegia litzatekeen gai batekin hasteko aukera ematen dio,Haydnen 103. Sinfonian ("Errepika") bezala. Atarikoa normalean ez da aurkezpenaren errepikapenean sartzen:BeethovenenPathétique horren kontraadibide posiblea da. Askoz geroago,Chopinek ere atarikoa errepikapenean sartu zuen bere Bigarren Piano Sonatan (Op. 35).
Zenbaitetan, atariko materiala jatorrizko tempoan berragertzen da aurrerago mugimenduan. Askotan, kodan ere gertatzen da hori; esate baterako, Mozarten Re maiorreko Hari boskotean, K. 593, Haydnen 103. Sinfonian ("Errepika"), Beethovenen 8. Piano Sonatan ("Pathétique"), edoSchuberten 9. Sinfonian ("Handia"). Batzuetan lehenago ager daiteke:Pathétique Sonatan garapenaren hasieran gertatzen da, eta Schuberten 1. Sinfonian berraurkezpenaren hasieran.
Aurkezpenean mugimenduaren material tematiko nagusia aurkezten da. Atal hau, gainera, hainbat azpiataletan bana daiteke:
Aurkezpena errepikatu ohi da, batez ere klasizismoko eta erromantizismo goiztiarreko lanetan; gehienbat bakarkako edo ganberako lan eta sinfonietan, eta ez hainbeste kontzertuetan. Askotan, baina ez beti, lehen eta bigarren bukaerak erabiltzen dira aurkezpenaren azken konpasetan; lehenengoa aurkezpena hasi zen tonikara itzultzeko, eta bigarrena garapenerantz seinalatzeko.
Orokorrean, garapena aurkezpena amaitu den tonalitate berean hasten da, eta bere ibilbidean zehar tonalitate ezberdin askotan zehar mugi daiteke. Normalean aurkezpeneko gai bat edo gehiago izan ohi ditu, elkarren ondoan jarrita eta eraldatuta, baina material edo gai berriak ere izan ditzake. Materialaren zatiketa, sekuentziazioa eta hauek guztiak tonalitate urrunetara eramatea dira bertan jazotzen diren eraldaketa nagusienak, besteak beste.
Garapenaren luzera asko aldatzen da piezatik piezara eta garaitik garaira. Batzuetan nahiko laburra da aurkezpenarekin alderatuta (Gaueko serenata tixikiaren lehen mugimenduan, adibidez) eta beste kasu batzuetan nahiko luzea eta zehatza izan daiteke ("Eroica" Sinfoniaren lehen mugimenduan, adibidez). Klasizismoko garapenak laburragoak izan ohi dira, garai horretako konpositoreek simetria izugarri hartzen baitzuten aintzat, aro erromantikoan ez bezala, non garapen-atalek askoz garrantzi espresibo handiagoa hartzen duten. Hala ere, ia beti beste atalek baino ezegonkortasun tonal, harmoniko etaerritmiko handiagoa erakusten du. Kasu gutxi batzuetan, normalean kontzertu klasiko berantiarretan eta erromantiko goiztiarretan, garapenean bigarren aurkezpen bat azaldu daiteke, gehienetan tonikaren erlatibo minorrean dagoena.[3]
Garapenaren amaieran, musika normalean tonikara itzuliko da, berraurkezpena prestatzeko. Zenbaitetan subdominantera ere itzul daiteke, eta jarraian aurkezpenean egindako trantsizio bera burutu bigarren subjektu taldea tonikan egon dadin. Garapenetik berraurkezpenerako trantsizioa une erabakigarria da: lehen subjektu taldearen tonikarako itzulera prestatzen da.
Salbuespenen artean,Brahmsen Lehen Piano Sonataren lehen mugimendua dago. Mugimendua Do maiorren dago, beraz garapenaren amaieran Sol dominante-akorde zazpiduna da espero dena. Aldiz, Do dominante-akorde zazpiduna ekinez azpimarratzen du, berraurkezpena Fa maiorren hastera balihoa bezala, baina jarraian lehen subjektua Do maiorren itzultzen da berdin-berdin, ezer gertatu ez balitz bezala. Beste salbuespen batSchuberten9. Sinfoniaren laugarren mugimendua da, hau ere Do maiorren. Garapenaren amaieran Sol dominante-akordea luzatzen du, baina bat-batean lehen subjektuaMi bemol maior mediante bemolean hasten da.
Bereziki ohikoa den salbuespen bat dominantea erlatibo minorraren dominantearekin ordezkatzea da: honen adibide bat Haydnen Op. 54ko Hirugarren Hari Laukotearen lehen mugimendua da, Mi maiorren.
Nohizbehinka, berraurkezpenak hasiera faltsua izan dezake, non lehen subjektu taldearen irekiera-materiala garapena amaitu aurretik aurkezten den. Musikak tonikarantz modulatzen jarraitzen duenean sortzen den harridura efektu komiko edo dramatiko gisa erabil daiteke. Adibide bat Haydnen Op. 76ko Lehen Hari Laukotearen lehen mugimenduan gertatzen da, Sol maiorren.
Berraurkezpena aurkezpenaren errepikapen aldatua da, eta honetan datza:
Berraurkezpen formaren salbuespenen artean, Mozart eta Haydnen lanak daude, lehen subjektu taldea garapenean luze landu ostean berraurkezpena zuzenean bigarren subjektu taldearekin hasten dutelarik. Bestalde, garapenean bigarren subjektu taldeko gairen bat tonika maior edo minorrean edota subdominantean luze landu bada, berraurkezpenean alde batera utzia izan daiteke. Horren adibide dira Mozarten Do minorreko K. 457 Piano sonataren hasierako mugimenduak, eta Haydnen Op. 77ko Lehen Hari laukotea, Sol maiorren.
Koda hautazkoa da klasizismoko lanetan, baina funtsezkoa bilakatu zenerromantizismoko lan askotan. Berraurkezpenaren azken kadentziaren ondoren, mugimenduak koda batekin jarrai dezake, ordura arte erabilitako materiala izango duena, eta askotan jatorrizko tonalitateankadentzia perfektu batekin amaitzen da. Kodak asko aldatzen dira luzeran, baina, sarrerak bezala, ez dira klasizismoan, oro har, lanaren "argumentuaren" parte kontsideratzen. XIX. mendean kodak sonata formaren zati garrantzitsu eta funtsezkoak bihurtu ziren. Beethovenen3. Sinfoniaren lehen mugimendua koda luze baten adibide da, baitaBeethovenen8. Sinfoniaren finalea ere, arraroki luzea dena.
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak:Q212044
Multimedia:Sonata form /Q212044