Sinfonia mendebaldekomusika klasikoan hedatutakokonposizio musikal mota da, gehienetan,orkestrarako konposatua. Eskuarki, laumugimendutan banatuta dago, bakoitza une eta egitura desberdinarekin. Hasiera batean, ondoren interpretatzen zenarekin zerikusirik izan gabe interpretatzen ziren.
Terminoakantzinako greziar aroan sortu zenetik esanahi asko izan baditu ere,XVIII. mendearen amaieran, hitzak gaur egun ohikoa den esanahia hartu zuen: normalean sekzio edo mugimendu ezberdinez osatuta dagoen obra, askotan lau, lehen mugimenduasonata formakoa delarik. Sinfoniaren forma aldatu egin da garai klasikoaren,erromantikoaren eta XX. mendearen arteko denborarekin; adibidez,Arthur Threisherren sinfonia garaikideak hiru mugimendukoak dira.
Sinfonia bat interpretatzeko, orkestraren tamaina ez da aldaezina. Denborarekin, oro har, hazi egin da: dozena pare bat instrumentu dituenganbera-orkestra batJoseph Haydnen sinfonia bat interpretatzeko nahikoa denean,Gustav Mahlerren sinfonia batek zenbait interprete gehiago behar ditzake. Ia beti, orkestra batek osatzen du, eta, hariz (biolina,biola,biolontxeloa etakontrabaxua), metalez, zurezkohaize-instrumentuez etaperkusioz osatutako atal batek osatzen du. Sinfoniak instrumentuen zati guztiak biltzen dituenpartitura musikal batean idazten dira. Orkestrako musikariek beren instrumenturako idatzitako musika duten zatiekin soilik jotzen dute. Sinfonia batzuek ahots zatiak ere badituzte, adibidez,Ludwig van BeethovenenBederatzigarrena. Garai klasikoan, famatuak diraHaydn,Wolfgang Amadeus Mozart eta Beethovenen sinfoniak.
Sinfoniak heldutasuna lortu zuen Beethovenekin. Haren sinfoniek lehenAllegro mugimendu sonata bat izaten zuten, mugimendu geldo bat (batzuetan, gai eta bariazio moduan), erritmo hirutarreko mugimendu bat (normalean,scherzo bat; lehen, ohikoa,minueto etahirukote bat zen), eta, azkenik, beste mugimendu azkar bat (rondo). Badira azken mugimendu bat forma-sonata gisa idatzita duten sinfoniak.Frantziako etaItaliakooperen oberturen alderdiak hartzen ditu, eta bere egiturak Kochen ereduari jarraitzen dio:allegro,andante eta liriko, eta allegro homofonikoa.
Sinfonia hitzalatinezkosymphonĭa hitzetik dator, eta hau, berriz,antzinako grezieratik: συμφωνία, «soinu egokia» (symphōnía). Hitzak kontzeptu desberdinei egiten zien erreferentzia, azkenean forma musikal bat izendatuz gaur egungo esanahian finkatu baino lehen[1].
Greziar teoria berantiarrean etaErdi Arokoan, hitza kontsonantziarako erabiltzen zen, «diaphōnia»ren aurkaritzan. Erdi Aroan eta geroago, sinfonia latindarra hainbat instrumentu deskribatzeko erabili zen, batez ere aldi berean soinu bat baino gehiago sortzeko gai zirenak.Isidoro Sibiliakoa izan zen sinfonia hitza bi buru zituendanbor baten izen gisa erabili zuen lehena, eta 1155etik 1377ra bitartean,symphonie forma frantsesaorganistrum edozarrabetearen izena zen. Erdi Aroko Ingalaterra berantiarrean, sinfonia bi zentzuetan erabili zen, baina, XVI. mendetik aurrera,dulzemelearen sinonimoa zen. Alemanez,Symphonie termino generikoa izan zenespinetentzat etabirjinalentzat, XVI. eta XVIII. mendeen artean[2].
Elkarrekin jo esanahiaren zentzuan, hitza XVI. eta XVII. mendean argitaratutako zenbait konpositoreen izenburutan agertzen da, esaterako, 1697an eta 1615ean, hurrenez hurren, argitaratutakoGiovanni GabrielirenSacrae Symphoniae etaSymphoniae sacrae, liber secundus lanetan;Eclesiastiche sinfonie, dette canzoni in aria francese, per sonare, et cantare, op.16Adriano Banchierik 1607an argitaratua;Sinfonie musicali, op.18Ludovico Grossi da Viadanarena 1610ean argitaratua; etaSymphoniae sacrae I, op.6, etaSymphoniarum sacrarum secunda pars, op. 10Heinrich Schützena, 1629an eta 1647an, hurrenez hurren, argitaratuak. Viadanaren bilduma izan ezik, musika instrumentala eta sekularra biltzen zuena, guztiak obra bokalak eta sakroak ziren, batzuetan instrumentuekin lagunduta[3][4].
XVII. mendean, arobarrokoaren zatirik handienean, sinfonia terminoa hainbat konposizio ezberdinetarako erabili zen,operetan,sonatan etakontzertuetan erabilitako pieza instrumentalak barne, normalean obra handiago baten zati bezala. Operako sinfonia edoitaliar obertura, XVIII. mendean, hiru mugimendu kontrastedun egitura estandar bat zuen: azkarra, geldoa, azkarra etadantzaren antzekoa. Forma hori jotzen da orkestra sinfonikoaren aitzindari zuzentzat.Obertura etasinfonia hitzak trukagarritzat jo ziren XVIII. mendearen zati handi batean.
XVII. mendean, instrumentu multzo handi baterako konposatutako piezek ez zuten, zehazki, zein instrumentuk jo behar zuten adierazten, XIX. mendetik gaur egunera arte egin ohi den bezala. XVI. mendeko konpositoreek piezak idatzi zituztenean, espero zuten obra horiek edozein musikari taldek interpretatzea. Adibide bat jartzearren, XIX. mendeko lan batean baxu lerroabiolontxelo,kontrabaxu bikoitz eta beste instrumentu zehatz batzuetarako markatuta dagoen bitartean, XVII. mendeko obra batean, sinfonia baterako piezabasso continuo batek ez luke zehaztuko zein instrumentuk interpretatuko lukeen papera. Piezaren emanaldia biolontxelo etaklabikordioa bezain talde txiki batekin egin zitekeen. Hala ere, emanaldi baterako aurrekontu handiagoa edukiz gero eta soinu handiagoa behar izanez gero,basso continuo talde batek hainbat instrumentu (klabikordioa,lutea, etab.) eta baxu instrumentu ezberdin batzuk (biolontxeloa, kontrabaxua, biola, edoserpentoi batek interpreta litzake.
Joseph Haydn, sinfonien konpositore ospetsua, Morzin familiarekin Vienan egin zuen egonaldian aurkitu zuen forma hori, 1757an
LaRue, Bonds, Walsh eta Wilson-ekThe New Grove Dictionary of Music and Musiciansen bigarren edizioan idazten dute «sinfonia izugarrizko intentsitatez landu zela XVIII. mendean»[5][Oh 1], Paper garrantzitsua jokatu zuen bizitza publikoan, erlijio-zerbitzuak barne[5], baina, emanaldi sinfonikoetarako, laguntza eremu bereziki sendoaaristokrazia izan zen.Vienan, beharbada sinfonien konposiziorako Europako lekurik garrantzitsuena zenean: «Literalki, ehunka familia noblek musika-establezimenduen alde egin zuten, denbora, oro har, Vienaren eta beren arbasoen ondasunen artean (Inperioko beste leku batzuetan) banatuz»[6]. Orduko orkestraren tamaina normala nahiko txikia zenez, gorteko establezimendu horietako askok sinfoniak interpretatzeko gai ziren.Joseph Haydn gazteak, 1757an Morzin familiarentzat musika-zuzendari gisa lehen lana hartu zuenean ikusi zuen bere orkestra propioa musika-eszena bizi eta lehiakor baten parte baino ez zela familia Vienan zegoenean eta aristokrata ugarik beren taldeekin kontzertuak babesten zituztela[7]
LaRue, Bonds, Walsh eta Wilsonen artikuluak orkestra sinfonikoaren hedapen mailakatua arakatzen du XVIII. mendean[8]. Hasieran, sinfoniak hari-sinfoniak ziren, lau zatitan idatziak soilik: lehen biolina, bigarren biolina, biola eta baxua[Oh 2]. Batzuetan, lehen sinfonistek biola zatia ere alde batera utzi zuten, horrela hiru zatiko sinfoniak sortuz. Baxu zati jarraitu bat ere ahal izan zen, zeinakfagot bat eta klabezin bat edo akordeko beste tresna bat zituen[9].
Multzo xume honi egindako lehen gehikuntzaktronpa pare bat izan ziren; batzuetanoboe pare bat, eta, gero, tronpa eta oboe biak batera. Mendean, beste instrumentu batzuk gehitu zitzaizkion orkestra klasikoari:flautak (batzuetan oboak ordezkatuz), fagotentzako zati bereiziak,klarineteak,tronpetak etatinbalak. Obrak aldatu egin ziren partituran, tresna gehigarri horietako zein agertuko zen kontuan hartuz. Kide handiko orkestra klasikoak, mende amaieran kide handieneko sinfonietarako zabaldua, arestian aipatutako hari-estandarren multzoa zuen, haize-bikoteak (txirulak, oboeak, klarineteak, fagota), tronpa pare bat eta tinbalak. Teklatuzko tresna jarraitua (klabezina edo pianoa) aukerakoa zen oraindik.
Sinfoniaren estiloitaliarra, (opera-antzokietan, askotan,obertura eta atsedenaldi gisa erabiltzen dena), hiru mugimenduko forma estandar batera aldatu zen: mugimendu azkar bat, mugimendu motel bat eta beste mugimendu azkar bat. XVIII. mendean, ohitura bihurtu zen lau mugimenduko sinfoniak idaztea[10] hurrengo paragrafoan deskribatutako ildoei jarraituz. Hiru mugimenduko sinfonia, poliki-poliki, itzaltzen joan zen; Haydnen lehen hogeita hamar sinfonien erdiak, gutxi gorabehera, hiru mugimendu ditu;Wolfgang Amadeus Mozarten ustez, hiru mugimenduko sinfonia araua zen, beharbada bere lagunJohann Christian Bach-en eraginpean[Oh 3]. 1786ko MozartenPraga sinfonia da hiru mugimenduko sinfonia klasikoaren adibide berantiar azpimarragarri bat[11][12].
Bilakaera horretatik sortu zen lau mugimenduen forma honako hau izan zen:
Diseinu horren aldaketak (mugimendu ertainen ordena aldatzea edo lehen mugimenduari sarrera geldoa gehitzea) arruntak ziren. Haydn, Mozart eta bere garaikideek, lau mugimenduen forma musikara edo hainbat instrumentutara mugatu zutenganbera orkestrarako, hala nola laukoteetara, nahiz etaLudwig van Beethovenez geroztik sonatabakarlariak lautan bezain sarri idazten diren hiru mugimendutan[13].
XVIII. mendearen azken zatiko sinfonista garrantzitsuenak dira: Haydn, gutxienez, 106 sinfonia idatzi zituena 36 urtetan[15], eta Mozart, gutxienez, 47 sinfonia 24 urtetan[16].
XIX. mendearen hasieran,Ludwig van Beethovenek kantitate handitan ekoiztutako eguneroko genero baten sinfonia, horrenbestez, modu goren batera igo zuen, non konpositoreak musikaren potentzial gorena lortzen ahalegindu ziren obra gutxi batzuetan[17]. Hasieran, bere modeloak,Mozart etaHaydn, zuzenean berdintzen zituzten bi lan egin zituen; gero, zazpi sinfonia gehiagorekin (Hirugarren Sinfoniarekin hasita) generoaren irismena eta anbizioa hedatu zuen. BereBosgarren Sinfonia, beharbada sinfoniarik ospetsuena da; emozionalki trumoitsua dendo minorreko irekiera-mugimendutikklabe maiorreko amaiera garailera igarotzeak eraman zuen ondorengo sinfonistek, hala nolaJohannes Brahms[18] etaGustav Mahler[19], onartutako eredura. BereSeigarren Sinfonia obra programatikoa da, txori-kantuen imitazio instrumentalak eta ekaitza aurkezten dituena, eta, modu ez oso konbentzionalean, bosgarren mugimendu bat (sinfoniek, gehienez, lau mugimendu izaten zituzten). BereBederatzigarren Sinfoniak ahots bakarlarientzako zatiak eta azken mugimenduko korua biltzen ditu, eta horrek koral sinfonia bihurtzen du[20].
Franz Schuberten sinfonietatik, bi errepertorioko funtsezko elementuak dira, eta maiz interpretatzen dira. BereZortzigarren Sinfoniatik (1822), lehen bi mugimenduak baino ez zituen osatu; lan oso erromantiko hori bere goitizenagatik deitzen zaioBukatugabea. Bere azken sinfonia osoa, Bederatzigarrena (1826), lan izugarria da Klasizismoaren hizkuntzan[21].
Lehen erromantikoetatik,Felix Mendelssohnek (bost sinfonia, gehi hamahiruhari-sinfonia) etaRobert Schumannek (lau) sinfoniak idazten jarraitu zuten molde klasikoan baina beren lengoaia musikala erabiliz. Aitzitik,Hector Berliozek programa-lanak bultzatu zituen,Romeo eta Julieta sinfonia dramatikoa,Harold Italianbiolarako sinfonia eta jatorrizkoSinfonia Fantastikoa barne. Azken hori ere programa-obra bat da, eta martxa bat, bals bat eta bost mugimendu ditu ohiko lauen ordez. Bere laugarren eta azken sinfonia,Grande Symphonie Funèbre et Triomphale (jatorrizSymphonie Militaire izenekoa), 1840an konposatu zuen berrehun kideko musika banda militar batentzat, aire zabalean interpretatzeko, eta banda-sinfonia baten adibide goiztiarra da[22]. 1851n,Richard Wagnerrek adierazi zuen Beethovenen ondorengo sinfonia guztiak epilogo bat besterik ez zirela, funtsean ezer berririk eskaintzen ez baitzuten. Izan ere, Schumannen azken sinfoniaren ondoren, 1850ean konposatutakoHirugarrena, bi hamarkadatanFranz Liszten poema sinfonikoak sinfonia eskala handiko musika instrumentalaren forma nagusi gisa baztertu zuela zirudien. Hala ere, Lisztek bi sinfonia koral programatiko ere konposatu zituen,FaustoetaDante. Sinfonia beste era batera eklipsatu bazen ere, ez zen denbora asko igaro, 1870 eta 1880ko hamarkadetan «bigarren aro» batean, berpiztu baino lehen,Anton Bruckner,Johannes Brahms,Piotr Ilitx Txaikovski,Camille Saint-Saëns,Aleksandr Borodin,Antonín Dvořák etaCésar Francken sinfoniekin, neurri handi batean Berlioz eta Liszten elementu programatikoak saihestu zituztenak eta, gutxienez mende batez, kontzertuen errepertorioan nagusi izan zirenak[17].
XIX. mendean, konpositoreek orkestra sinfonikoaren tamaina handitzen jarraitu zuten. Mende hasieran, eskala handiko orkestrakflauta,oboe,klarinete,fagot,tronpa,tronpeta eta, azkenik,tinbalen multzo batek osatuko luke[23]. Hau da, esaterako, BeethovenenLehen,Bigarren,Laugarren,Zazpigarren etaZortzigarren sinfonietan erabilitako partitura.Tronboiak, lehenagomusika sakrora etaantzerkira mugatu zirenak,orkestra sinfonikora gehitu ziren, bereziki BeethovenenBosgarren,Seigarren etaBederatzigarrenean.Dunbal,triangelu etatxindaten konbinazioa (batzuetanpifanoa ere), XVIII. mendeko musikagileekturkiar erako musika deiturikoan efektu kolorista gisa erabili zutena, gero eta gehiago erabiltzen hasi zen XIX. mendearen bigarren erdian genero konnotazio horiek gabe[23].Mahlerren garaian, konpositore batek sinfonia bat idatz zezakeenorkestra instrumentuen benetako bilduma bat egiteko[23]. Instrumentu ugari gehitzeaz gain, XIX. mendeko sinfoniak, pixkanaka, hari-instrumentu interprete gehiagorekin eta haize zati gehiagorekin gehitu ziren, eta, beraz, orkestra nabarmen hazi zen kopuruan, baita kontzertu aretotan ere[23].
XIX. mendearen amaiera aldera,Gustav Mahler sinfonia luzeak eta eskala handikoak idazten hasi zen, etaXX. mendearen hasierara arte jarraitu zuen konposatzen. BereHirugarren Sinfonia, 1896an osatua, emanaldi gehienetarako ehun minutu inguruko iraupenarekin, erregulartasunez interpretatutako sinfoniarik luzeenetakoa da.Zortzigarren Sinfonia 1906an konposatu zen, etaMilen Sinfonia ezizena jaso zuen, berau burutzeko behar ziren ahots ugariengatik.
XX. mendeak dibertsifikazio handiagoa ikusi zuen konpositoreek sinfonia izendatu zituzten obren estiloan eta edukian[24]. Konpositore batzuek,Dmitri Shostakovitx,Sergei Rakhmaninov etaCarl Nielsen barne, lau mugimenduren forma tradizionalean idazten jarraitu zuten, eta beste konpositore batzuek, berriz, ikuspegi desberdinak hartu zituzten:Jean SibeliusenZazpigarren Sinfonia, azkena, mugimendu batez osatua;Richard StraussenAlpeetako Sinfonia, mugimendu bakar batean eta hogeita bi zatitan banatua, mendietan zehar hamaika orduko igoera bat zehazten du, etaAlan Hovhanessen bederatzigarren sinfonia,Saint Vartan (hasiera batean op. 80 eta op. 180ra aldatua), 1949-1950ean konposatua, hogeita lau zatitan banatua dago[25]. Sinfonien iraupenean, antzeko barietatea ikusi zen;Gustav Mahlerrek interpretatzeko ordubete baino gehiago behar duten obra izugarriak konposatzen jarraitu zuen, baina beste batzuk,Havergal Brian kasu, 1927an osatu zuen bere lehen sinfoniak,Gotikoak, ia bi ordu irauten du. Eskalaren beste muturrean,Darius Milhauden1. Sinfonia Txikiaren interpretazio batek, 1917an konposatua, hiru minutu eta erdi besterik ez du irauten.
XIX. mendearen amaieran, kezka bat sortu zen lau mugimenduko sinfonia tradizionala ikuskera formal subsumitu bakar batean bateratzeko,forma sinfoniko bidimentsionala deiturikoa, eta inflexio-puntu nagusiaArnold Schönberg-en1. Ganbera Sinfonia, op. 9 (1909) delakoan aurkitu zuen. 1920ko hamarkadan, sinfonia hori jarraitu zuten mugimendu bakarreko beste sinfonia alemaniar nabarmen batzuek:Kurt Weill-enLehen sinfonia (1921),Max Butting-enGanbera Sinfonia (1923) etaPaul Dessau--renSinfonia (1926) barne[26].
Esperimentazio horrekin batera, XX. mendeko beste sinfoniak nahita saiatu ziren XVIII. mendeko generoaren jatorria gogora ekartzen, baita formari eta musika estiloari dagokionez ere,Sergei Prokofieven 1916-1917ko sinfoniaKlasikoa eta 1938-1940 bitartean konposatutakoÍgor Stravinskyrendo sinfoniaren adibide nabarmenekin.
Hala ere, joera batzuek bere horretan jarraitu zuten. Lan batsinfonia izendatzeak nolabaiteko sofistikazioa eta helburuaren seriotasuna zekarren.Sinfonietta hitza sinfonia bat baino helburu apalagoak edoarinagoak dituen lan laburrago bat izendatzeko erabili zen, hala nola Prokofieven orkestrarako Sinfonietta[27][28].
Hector Berliozek, 1840an,Grande Symphonie Funèbre et Triomphale idatzi zuen banda militarrarentzat.Anton Reicha-k bere lau mugimendukoCommemoration sinfonia konposatu zuen (Musique pour célébrer le Mémorie des Grands Hommes qui se sont Illustrés au Service de la Nation Française izenez ere ezaguna) haize-talde handirako 1815ean, Luis XVI.a eta Maria Antonieta berrehorzketarekin lotutako zeremonietarako[37].
Hasierako ahalegin horien ondoren, haize-bandetarako sinfonia gutxi idatzi ziren XX. mendera arte, kontzertu-bandarako iragan mendeetan baino sinfonia gehiago idatzi baitziren. Adibideak 1932tik aurrera badauden arren, garrantzi handiko lehen sinfoniaNikolai Myaskovskyren19. sinfonia, op. 46, 1939an osatua izan zen[38]. Beste adibide batzuk dira:Paul Hindemith-en bandarako si bemoleko sinfonia, 1951n konposatua;Morton Gould-enWest Point 4. sinfonia, 1952an konposatua;Vincent Persichettiren6. sinfonia, op. 69, 1956an osatua;Vittorio Gianniniren3. sinfonia, 1958an konposatua;Alan Hovhanessen4. sinfoniak, op. 165, 7. zenbakia,Nanga Parvat, Op. 175, 14. zenbakia,Ararat, Op. 194, eta 23. zenbakia,Ani, op. 249, 1958, 1959, 1961 eta 1972an hurrenez hurren[39];John Barnes Chanceren2. sinfonia, 1972an konposatua;Alfred Reed-en 2., 3., 4. eta 5. sinfoniak, 1979, 1988, 1992 eta 1994an hurrenez hurren;David Maslankaren hamar zenbakidun sinfonietatik zortzi[40];Julie Giroux-en orain arteko bost sinfonia (nahiz eta gaur egun seigarren bat lantzen ari den)[41];Johan de Meij-en 1. Sinfonia "Eraztunen Jauna", 1988an konposatua, eta bere 2. SinfoniaSagar Handia, 1993an konposatua;Yasuhide ItorenLa Vita sinfonia, hiru eszenatan, 1998an konposatua eta haize bandarako bere hirugarren sinfonia dena;John Coriglianoren 3. SinfoniaCircus Maximus, 2004an konposatua;Denis Levaillant-enPachaMama Symphony, 2014 eta 2015ean konposatua[42], etaJames M. Stephenson-en2. Sinfonia, Estatu Batuetako Marine Band-ekThe President's Own estreinatu zuen, eta National Band Association-en William D. Revelli (2017)[43] eta American Bandmasters Association-en Sousa/Ostwald (2018)[44] sariak jaso zituen.
Ingelesaren forma batzuetan,symphony hitza orkestra izendatzeko ere erabiltzen da, obra hauek interpretatzen dituen talde handiak izendatzeko.Sinfonia hitza orkestra askoren izenean agertzen da: London Symphony Orchestra, Boston Symphony Orchestra, St. Louis Symphony, Houston Symphony edo Miami's New World Symphony. Orkestra batzuentzat,Symphonyk izen osoaren bertsio laburragoa eskaintzen du; adibidez, OEDk «Vancouver Symphony» ematen du Vancouver Symphony Orchestraren forma laburtu posible gisa[45][46].
Ludwig van Beethoven - sinfonia no. 5 c minor, op. 67 - i. allegro con brioLondon Philharmonic Orchestra Haydn: 104 sinfonoa, 2. mugimendua0 - Andante (1. partea).Felix Mendelssohn - no. 4 op. 90 - i. allegro vivaceParafraseak Gustav Mahlerren sinfonien gainean, Anna Stankoren lana.
↑Donde citan dos catálogos académicos que listan más de 13 000 obras distintas: LaRue, 1959 y LaRue, 1988.
↑La línea de bajo la interpretaban violonchelo(s) o contrabajo(s), que tocaban la parte una octava abajo, y quizás también un fagot.
↑Gärtner conjetura sobre la preferencia de tres movimientos del niño Mozart, quien señala que el padre de Mozart,Leopold, y otros compositores mayores ya preferían cuatro. Véase Gärtner, Heinz (1994).John Christian Bach: Mozart's Friend and Mentor (ingelesez). Hal Leonard Corporation.ISBN 0931340799
↑BeethovenenBederatzigarren Sinfonia ez da lehen sinfonia korala, nahiz eta ziurrenik gehien ospatzen dena izan. Aurretik,Peter von WinterrekSchlacht-Sinfonie (Batailako sinfonia) konposatu zuen. Azken korua da, eta 1814an idatzi zuen, Beethovenen sinfonia baino hamar urte lehenago.
Ballantine, Christopher. 1983.Twentieth Century Symphony. London: Dennis Dobson. ISBN 0-234-72042-5.
Brown, A. Peter. 2002.The Symphonic Repertoire, Volume II: The First Golden Age of the Viennese Symphony: Haydn, Mozart, Beethoven, and Schubert. Bloomington and London: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33487-9.
Cuyler, Louise. 1995.The Symphony. Second Edition. Detroit Monographs in Musicology, Studies in Music 16. Warren, Michigan: Harmonie Park Press. ISBN 978-0-899-900
Finscher, Ludwig:Symphonie, MGG Prisma, Verlage Bärenreiter (Kassel) und J. B. Metzler (Stuttgart) 2001, ISBN 3-7618-1620-0 und ISBN 3-476-41037-4; mit ausführlichem Literaturverzeichnis zur Symphonie-Geschichte.
Morrow, Mary Sue, and Bathia Churgin, eds. 2012.The Symphonic Repertoire, Volume I: The Eighteenth-Century Symphony. Bloomington and London: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-35640-6.
Wyn Jones, David. 2006.The Symphony in the Age of Beethoven. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86261-5.
.jpg)
