Sikhismoa (punjaberaz:ਸਿੱਖੀ, sikkhī) XV. mendeanPunjaben sorturiko erlijiomonoteista da,Guru Nanak guruaren eta beste hamar sikh guruen irakaspenetan oinarrituta. Mundu osoan, bosgarrenerlijiorik handiena da fededunei erreparatuz gero, eta gehien zabaltzen ari denetako bat.Sikhismo hitzasanskritokosikh hitzetik dator; sikh da sikhismoaren jarraitzaileak izendatzeko erabiltzen den terminoa, etaikasle esan nahi du sanskritoz.
SikhismoaGuru Nanak fedearen lehenguruaren (1469–1539) eta haren ondorengo bederatzi guru sikhen irakaspen espiritualetatik garatu zen. Hamargarren guruak,Gobind Singh-ek (1666–1708), sikheskritura''Guru Granth Sahib'' izendatu zuen bere oinordeko gisa, giza guruen ildoa itxiz eta eskritura ezarriz 11. eta betiereko bizirik dagoen azken guru gisa, espirituala edo bizitzaren guru fededuna eta sikhentzat gida[1][2][3]. Guru Nanakek irakatsi zuen egiazko, fidel, kontrolpeko eta garbitasunezko bizitza aktibo, sortzaile eta praktikoa bizitzea egia metafisikoaren gainetik dagoela eta gizon idealak Jainkoarekin batasuna ezartzen, bere borondatea ezagutzen eta gauzatzen duela[4]. Borondate hori,Guru Hargobindek, seigarren guru sikhak (1606–1644), erreinuen elkarbizitza kontzeptua ezarri zuen:miri('politikoa'/'denborazkoa') etapiri ('espirituala').
Sikh eskritura «Mul Mantar»-ekin (edo Mool Mantar (ਮੂਲ ਮੰਤਰ) idatzita) hasten da,Ik Onkar-i, ੴ, (Jainko bakarra) buruzko oinarrizko otoitza[5][6].Guru Granth Sahiben artikulatutako sikhismoaren oinarrizko sinesmenekfedea etameditazioa barne hartzen dituzte sortzaile bakarraren izenean gizadi osoarenjainkozko batasuna eta berdintasuna;seva-n aritzea (zerbitzu eskuzabala); guztien onurarako eta oparotasunerako justiziaren alde borrokatzea, eta jokaera zintzo eta bizibiderako hornikuntza etxekoburuaren bizitza daraman bitartean[7][8][9]. Estandar honi jarraituz, sikhismoak baztertzen du edozein erlijio-tradiziok egia absolutuaren monopolioa duenik[Oh 1][10].[iii][21] Sikhismoaksimranazpimarratzen du (ਸਿਮਰਨ, guruen irakaspenen meditazioa eta oroitzapena)[11], musikalki adieraz daitekeenakirtanen bidez edo, barrura begira,naam japna (haren izenean egindako meditazioa) bidez, Jainkoaren presentzia sentitzeko bitarteko gisa. Jarraitzaileei «Bost Lapurrak» (lizunkeria, amorrua, gutizia, atxikimendua eta egoa) eraldatzen irakasten die[12].
Erlijioa jazarpen erlijiosoaren garaian garatu zen,hinduismotik zeinislametatik konbertituak lortuz[13]. Indiako agintarimogolek bi guru sikh torturatu eta exekutatu zituzten —Guru Arjan (1563–1605) etaGuru Tegh Bahadur (1621–1675)—, islamera bihurtzeari uko egin ostean. Sikhen aurkako jazarpenakGuru Gobind Singh-ekKhalsasortzea ekarri zuen, 1699an,kontzientzia etaerlijio askatasuna babesteko agindu gisa[14][15],Sant-Sipāhī (soldadu-santu) ezaugarriak adierazten zituzten kideekin). Sikh komunitateaA.D. Smith-ek komunitate politizatu baten definizioarekin bat datorrela ikus daiteke, ondorengo agintarien mendean arbasoen mito komunak eta martirioaren eta jazarpenaren oroitzapen historikoak partekatzen dituena[16].
Salbazioa helburu, sikhismoak,Waheguru jainko bakarraren izenean, meditazio pertsonala eta diziplina sustatzen ditu. Sikh fededunek hamar guru nagusien irakaspenei jarraitu behar diete, bai eta Granth Sāhib Ji liburu sakratuaren testuan agindutakoari ere.
Sikhismoa bat dator Punjabeko historia, kultura eta gizartearekin. Munduko 26 milioi sikhetatik, gehienak, Indian eta Pakistanen kokatutako Punjab eskualdean bizi dira. Hala ere, diaspora handia sortu da bi estatu hauetatik kanpo.
Sikh eskritura gehienakGurmukhī alfabetoan idatzi ziren,Guru Angad-eklaṇḍā idazkeretatik estandarizatutako idazkera bat, historikoki gaur egungoPakistanen etaIpar Indian erabilitakoa[17][18]. Sikhismoaren jarraitzaileak sikh izenez ezagutzen dira; guruarenikasle edodizipulu esan nahi du. Euskarazko sikhismo hitzapunjaberazko «sikhi» aditzetik dator (punjaberaz:ਸਿੱਖੀ Sikkhī,Sikh-etik ਸਿੱਖ, , (dizipulu/ikasle)[Oh 2], zeina «ikaskuntzaren bide-garaia»-tik datorren eta erroasikhana(ikasi) hitzean duen[19][20].
Sikhismoaren oinarriaGuru Nanak eta bere ondorengoen irakaspenetan aurkitzen da[22][23]. Sikh etikak garapen espiritualaren eta eguneroko jokabide moralaren arteko kongruentzia azpimarratzen du. Guru Nanakek, bere sortzaileak, honela laburbildu zuen ikuspuntu hau: «Egia da bertute gorena, baina goragokoa da egiazko bizitzea»[24]: :234SikhismoakĖk nūr te sab jag upjiā (argi bakarretik, unibertso osoa sortu zen) azpimarratzen du[25].
Sikhismoa erlijiomonoteista etapanenteista da: Jainko bakarra dago, eta Jainkoa, aldi berean, barnean dago eta guzti-guztia barnebiltzen du. Jainkoa Ik Onkar gisa sinbolizatzen daPunjaberarenGurmukhieskrituran[26][27]. Sikhismoan, Jainkoaren kontzeptu orokorraWaheguru(Irakasle zoragarria) da;Wahegurunirankar(formagabea),akal(denboragabea),karta purakh (sortzailea) etaagam agochar-tzat (ulertezina eta ikusezina) hartzen da[28].
Zentzu literalean, Jainkoak ez du generorik sikhismoan, baina, metaforikoki, Jainkoa maskulino gisa aurkezten da, eta Jainkoaren boterea, femenino gisa. Esaterako, Gobind Singh Ji hamargarren guruak behin eta berriz aipatzen du Jainkoaakaal purkh (denbora eta espaziotik haratago) etanirankar(formarik gabe) izenarekin; halaber, Jainkoa bere aita gisa aipatzen du, eta Jainkoaren ahalmen sortzailea, bere ama gisa. Modu berean, beste adibide bat da sikh eskriturak,Guru Granth Sahib-ek, esaten duela gizaki guztiak arima-emaztegaiak direla, senarrarekin, Jaunarekin, bat egiteko gogoa dutenak[29]. Horrez gain, guruekGuru Granth Sahiben idatzi ere egin zuten mundu asko daudela zeinetan Jainko transzendentalak bizitza sortu duen[30].
Sikh eskriturak Jainkoarekin hasten da,Ik Onkar (ੴ) gisa (formarik gabekoa)[6][24]::227, sikh tradizioan Jainkoaren batasun monoteista gisa ulertua. Ik onkar (batzuetan letra larriz idatzita) modu lausoagoan itzultzen da, hala nola errealitate goren bakarra, sortzaile bakarra, espiritu oro-zabaltzailea eta beste modu batzuetan, Jainkoaren eta sorkuntzaren zentzu hedatu baina bateratu eta berezi bat adierazteko[31].
Mul Mantar tradizionalaIk OnkaretikNanak hosee bhee sach arte doa.Guru Granth Sahib-en eta ondorengoraga bakoitzaren hasierako lerroakIk Onkar aipatzen du[32]:
«
«Badago izaki goren bat, betiereko errealitatea, sortzailea, beldurrik gabe eta etsaitasunik gabekoa, hilezkorra, inoiz ez haragitua, autoexistziala, benetako guruaren bitarteko graziaz ezagutzen dena»
Akalees or Immortals-en zirriborroa,Emily Eden, 1844, Panjab Liburutegi Digitalak digitalizatua.
Māyā, behin-behineko lilura edo «irrealtasun» gisa definitu dena, Jainkoaren eta salbazioaren bilatzearen oinarrizko desbideratzeetako bat da: non munduko erakargarritasunak lilurazko aldi baterako asebetetze eta mina eta Jainkoaren debozio-prozesutik aldentzen duten ilusioa baino ez dute ematen. Hala ere,Nanakek azpimarratu zuenmāyāez zela munduaren irrealitatearekiko erreferentzia, bere balioekiko erreferentzia baizik. Sikhek uste dute egoaren, haserrearen, gutiziaren, atxikimenduaren eta lizunkeriaren eraginak,pānj chor (Bost lapurrak) izenez ezagutzen direnak, bereziki arreta galarazten dutela eta mingarriak direla; halaber, gaur egun munduaKali Yuga (iluntasunaren aroa) egoeran dagoela uste dute,māyārekiko maitasunak eta atxikimenduak mundua desbideratzen duelako[33]. Bost lapurren aurrean zaurgarriak diren pertsonen patua da Jainkoarengandik bereiztea, eta egoera debozio intentsibo eta gupidagabearen ondoren bakarrik konpon daiteke[34].
Guru Nanaken arabera, giza bizitzaren helburu gorena daAkalekin (behin betikoa) berriro konektatzea. Hala ere, norberekoikeria da lotura hori egiteko oztoporik handiena.Nāmaren (Jainkoaren Izen jainkotiarra) oroitzapenari buruzko guruaren irakaspenak[35][36] norberekoikeriaren amaiera dakar. Guru NanakekGuru(irakasle) hitza[37] izendatu zuenespirituaren ahotsa adierazteko: ezagutzaren iturri eta salbamenerako gida[38]. Ik Onkarunibertsalki immanentea denez,Guruez daAkaletik bereizten, eta bat eta bera dira[39]. NorberaGururekin soilik konektatzen da egiaren bilaketa desinteresatuaren metaketarekin[40]. Azken finean, bilatzailea konturatzen da gorputzaren barneko kontzientzia delahitzarenbilatzailea/jarraitzailea dena, benetakoGurudena. Giza gorputzaegiarekinbatzeko bitarteko bat besterik ez da[39]. Pertsona baten bihotzean egia distiratzen hasten denean, pertsona horrek ulertzen du erlijio guztietako egungo eta iraganeko liburu santuen funtsa[41].
Guru Nanaken irakaspenak ez dira zeruko edo infernuko azken helmuga batean oinarritzen, baizik etaAkalekiko batasun espiritual batean, eta horrek salbazioa edojivanmukti (norberaren bizitzan zehar argia/askapena) eragiten du[42],hinduismoan ere aurkitzen den kontzeptua[43].Guru Gobind Singh-ek argi dio gizakiaren jaiotza fortuna handiz lortzen dela; beraz, bizitza honi ahalik eta etekin handiena ateratzeko gai izan behar da[44].
Sikhekbudismoan,hinduismoan etajainismoan aurkitzen direnharagitze- etakarma-kontzeptuak onartzen dituzte, baina ez dute, halabeharrez, beste erlijio horietan aurkitutakoen antzeko soteriologia metafisikorik ondorioztatzen[44][45][46]. Hala ere, sikhismoak, bai karma, bai askapena «Jainkoaren graziaren kontzeptuarengatik aldatu egiten dira» (nadar,mehar,kirpa,karam, etab.)[43].Guru Nanakek dioenez, «gorputza karmarengatik jaiotzen da, baina salbazioa graziaren bidez lortzen da»[47]. Jainkoarengana hurbiltzeko, sikhak: saihestumayaren gaiztakeriak; gogoan izan betirako egia;shabad kirtan(ereserkien errezitazio musikala) praktikatu; eginnaamen gogoetak, eta gizateria zerbitza ezazu. Sikhek uste dutesatsang(sat jendearekin elkartzea, egiazkoak) edosadh sangaten konpainian egotea dela haragitze-zikloetatik askatzeko bide nagusietako bat[48].
Miri-Piri Sikh erlijioan XVII. mendetik praktikatzen den doktrina bat da.Miren (bizitzaren alderdi sozial eta politikoak) etaPiren (bizitzaren alderdi espiritualaren gidak) doktrinak sikhismoaren lehen Guruak,Guru Nanak, ezagutarazi zituen, baina sikhismoaren seigarren Guruak,Guru Hargobind-ek proposatu zituen[49] 1606ko ekainaren 12an[50][51] Bere aitaren martirioaren ondoren, Guru Hargobind guru izatera igo zen, etaBaba Buddha Sikhen figura nagusiak emandako profezia bete zuen, guruak botere espirituala eta tenporala izango zuela. Guru HargobindekMiri etaPiriren bi ezpatak aurkeztu zituen, autoritate mundutarra (soziala eta politikoa) eta espirituala sinbolizatu zutenak[52][50].MirietaPiriren bikirpanak, erdian,khandabatekin lotzen dira, beraz, bien konbinazioa gorentzat jotzen da, non espirituaren bihotzetik sortutako ekintzak norberaren ekintza munduan duen xedea eta esanahia osatzen duen:espiritualtasuna[50][53].
Guru Nanak, lehenguru sikha eta sikhismoaren sortzailea, santubhaktibat izan zen[54]. Gurtza forma garrantzitsuenabhakti(Wahegururekiko debozioa) dela irakatsi zuen[55].Guru Arjanek,Sukhmani Sahibean, benetako erlijioa Jainkoarekiko debozio maitekorra dela gomendatu zuen[56][57].Guru Granth Sahibek sikh batekbhakti etengabea nola egin behar duen buruzko iradokizunak biltzen ditu[55][58][59]. Zenbait adituk tradizio indiarrenbhaktisekta deitzen diote sikhismoari[60][61],nirguni Bhakti azpimarratzen duela gaineratuz, hau da, dohanik edo forma fisikorik gabeko Jainkozko bati debozio maitekorra[61]::1–3[62][63] Mendebaldeko erudizioak, oro har, sikhismoabhakti hindu mugimenduaren ingurunean sortzen dela jartzen du nagusiki, naiz eta, barruan, eragin islamiar sufi batzuk aitortzen dituen[64][65]:: 3, 42-3. Indiako zenbait aditu sikh ez daude ados, eta sikhismoak sortu zen ingurunea gainditzen zuela diote. Azken analisiaren oinarria da bhakti tradizioak ez zirela argi eta garbi bereizten testuvedikoetan eta haienkosmologiatik eta mundu-ikuskerametafisikotik, eta Sikh tradizioa, berriz, argi eta garbi bereizten zela tradizio vedikotik[66].
IndiakoPunjab eskualdetik kanpoko sikh sekta batzuek, hala nolaMaharashtra etaBihar-ekoak,aarti(lanpararen erabilera zeremoniala) praktikatzen dute,gurdwara sikh bateanbhakti ospakizunetan[67][68]. Baina, gurdwara sikh gehienek debekatzen duteaartia beren bhakti praktiketan[65]::201.
Bhaktia azpimarratzen zuten bitartean, guru sikhek bizitza espirituala eta etxeko bizitza sekularra elkarri lotuta daudela irakatsi zuten, eta ez bereizita. Hori, logikoki,filosofia sikharen izaerapanenteistatik dator[69]. Sikhen mundu-ikuskeran, eguneroko mundua «errealitate infinituaren» parte da, kontzientzia espiritualak handitzeak eguneroko munduan parte-hartze handiagoa eta bizia dakar[70].Guru Nanakek deskribatu zuen: «bizitza aktibo, sortzaile eta praktiko bat bizitzea egia, fideltasuna, autokontrola eta garbitasuna» egia metafisikoa baino altuagoa dela[71].
Seigarren guru sikhak, Guru Hargobindek, Guru Arjanen martirioaren ondoren,Mogol Inperio Islamikoaren zapalkuntzari aurre eginez, baieztatu zuen politika/denborazko (Miri) eta espiritual (Piri) erreinuak elkarren arteko filosofia dutela[72][73]::9. Bederatzigarren guru sikhen arabera,Tegh Bahadur, sikh idealakShakti (denboralean bizi den boterea) bezainbesteBhakti (meditazio-dohain espiritualak) izan beharko luke. Horisoldadu santuaren kontzeptuan garatu zuen hamargarren guru sikhak,Guru Gobind Singh-ek[73].
Guru Nanak-ek landutako gizateriaren kontzeptua, «norberaren/Jainkoaren kontzeptumonoteista», hobetu eta ezeztatu egiten du, eta «monoteismoa ia erredundantea bihurtzen da maitasunaren mugimenduan eta zeharkaldietan»[74]. Gizakiaren helburua, guru sikhek irakatsi zutenez, «norberaren eta bestearen, ni eta ez-niaren» bikoiztasun guztiekin amaitzea da, eguneroko bizitzaren ibilbidean oreka bateragarria lortzea, hau da: «banaketa-fusioan; norbera-bestean; ekintza-ekintza ezan; atxikimendua-urruntzean[74].
↑Kalsi, Sewa Singh (2005).Sikhism. Religions of the World. Philadelphia: Chelsea House Publishers. pp. 41–50.ISBN 0-7910-8098-6 Archived from the original on 11 November 2023. Retrieved 15 May 2023
↑Cole, William Owen; Sambhi, Piara Singh (1995).The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices. Sussex Academic Press. p. 200
↑Teece, Geoff (2004).Sikhism: Religion in focus. Black Rabbit Books. p. 4.ISBN 978-1-58340-469-0
↑Singh, Pritam (2008).Federalism, Nationalism and Development: India and the Punjab Economy. Abingdon-on-Thames, England:Routledge.ISBN 978-1-134-04945-5 Nekazari hindu eta musulman ugari konbentzimendu, beldur, motibo ekonomiko edo hiruren konbinazioarengatik, sikhismora bihurtu ziren (Khushwant Singh 1999: 106; Ganda Singh 1935: 73).
↑Pashaura Singh (2005), Understanding the Martyrdom of Guru Arjan, Journal of Punjab Studies, 12(1), pp. 29–62
↑Gandhi, Surjit Singh (1 February 2008).History of Sikh Gurus Retold: 1606–1708. New Delhi: Atlantic Publishers. pp. 676–677.ISBN 978-81-269-0857-8
↑Chahal, Devinder (July–December 2006). "Understanding Sikhism in the Science Age" PDF).Understanding Sikhism: The Research Journal (2): 3. Archived (PDF) from the original on 10 November 2013. Retrieved 10 November 2013.
↑Singh, Patwant (2000).The Sikhs. New York: Alfred A. Knopf. p. 17.ISBN 0-375-40728-6
↑[cnbctv18.com/india/when-is-guru-nanak-jayanti-check-date-and-all-you-need-to-know-15064101.htm "When is Guru Nanak Jayanti? Check date and all you need to know"] CNBC TV-18. 3 November 2022. Retrieved 21 September 2023.{{cite news}}: Check|url= value (help)
↑(Ingelesez)India, The Hans. (2018-09-01). «There is One God»www.thehansindia.com(Noiz kontsultatua: 2024-03-30).
↑Guru Nanak Dev Ji.Gurū Granth Sāhib. p. 17. Archived from the original on 3 May 2021. Retrieved 8 June 2021.If you long for your Husband Lord, O soul-bride, you must know that He is not met by falsehood.
↑Guru Nanak Dev Ji.Gurū Granth Sāhib. p. 15. Archived from the original on 29 September 2007. Retrieved 15 June 2006.You are the One True Lord and Master of all the other beings, of so many worlds.
↑Parrinder, Geoffrey (1971).World Religions: From Ancient History to the Present. London: Hamlyn. p. 253.ISBN 978-0-87196-129-7
↑Pruthi, Raj (2004).Sikhism and Indian Civilization. Discovery Publishing House. p. 204.ISBN 978-81-7141-879-4
↑McLean, George (2008).Paths to the Divine: Ancient and Indian. Council for Research in Values & Philosophy. p. 599.ASIN 1565182480
↑Batzuk ez daude ados ikuspuntu horrekin, eta diote sikhismoan guru bat «ez dela irakasle edo gidari, Jainkoaren beraren agerpena» baizik; ikus: Singh, Bhagat; Singh, G. P. (2002). Aupa. Hemkunt Press. or. 9. Sikh erlijioan,Guruhitzak ez du giza gorputzeko irakasle, aditu edo gidari bat adierazten. Jainkoak bere atributuak pertsonalki adierazi zituenean, pertsona horri «Guru Nanak» deitu zitzaion.
↑Parrinder, Geoffrey (1971).World Religions: From Ancient History to the Present. London: Hamlyn. pp. 254–256.ISBN 978-0-87196-129-7
↑abSingh, R.K. Janmeja (Meji) (August 2013). "Gurbani's Guidance and the Sikh's 'Destination'. (PDF).The Sikh Review. 8.61 (716): 27–35. Archived from the original. (PDF) on 3 December 2013. Retrieved 29 November 2013.
↑Dhillon, Bikram Singh (January–June 1999). "Who is a Sikh? Definitions of Sikhism" (PDF).Understanding Sikhism – the Research Journal.1 (1): 33–36, 27. Archived (PDF) from the original on 3 December 2013. Retrieved 29 November 2013
↑Takhar, Opinderjit (2005).Sikh Identity: An Exploration of Groups Among Sikhs. Burlington, Vermont: Ashgate. p. 143.ISBN 978-0-7546-5202-1
↑abGrewal, J. S. (1998).The Sikhs of the Punjab. Cambridge University Press. pp. 25–36.ISBN 978-0-521-63764-0
↑abChahal, Amarjit Singh (December 2011). "Concept of Reincarnation in Guru Nanak's Philosophy" (PDF).Understanding Sikhism: The Research Journal.13 (1–2): 52–59. Archived (PDF) from the original on 3 December 2013. Retrieved 29 November 2013.
↑Wilkinson, Philip (2008).Religions. Dorling Kindersley. pp. 209, 214–215.ISBN 978-0-7566-3348-6
↑House, H. Wayne (April 1991). "Resurrection, Reincarnation, and Humanness" (PDF).Bibliotheca Sacra.148 (590). Archived from the original (PDF) on 3 December 2013. Retrieved 29 November 2013.
↑Singh, H. S. (2000).The Encyclopedia of Sikhism. Hemkunt Press. p. 80.ISBN 978-81-7010-301-1
↑Kapoor, Sukhbir (2005).Guru Granth Sahib: An Advanced Study. Vol. I. Hemkunt Press. p. 188.ISBN 978-81-7010-317-2
↑Cole, William Owen, and Piara Singh Sambhi (1997).A Popular Dictionary of Sikhism: Sikh Religion and Philosophy. Abingdon-on-Thames, England: Routledge.ISBN 978-0-7007-1048-5 p.22
↑abLorenzen, David (1995).Bhakti Religion in North India: Community Identity and Political Action. Albany: State University of New York Press,ISBN 978-0-7914-2025-6
↑Syan, Hardip (2014). P. 178 inThe Oxford Handbook of Sikh Studies, edited by P. Singh and L E. Fenech. Oxford University Press.ISBN 978-0-19-969930-8
↑Mandair, Arvind-Pal Singh (2011). "Time and religion-making in modern Sikhism". In Murphy, A. (ed.).Time, History and the Religious Imaginary in South Asia. Abingdon-on-Thames, England:Routledge. pp. 188–190.ISBN 978-0-415-59597-1
↑Elsberg, Constance (2003),Graceful Women. University of Tennessee Press.ISBN 978-1-57233-214-0. pp. 27–28
↑"Sikhismoak baztertzen du erlijio-tradizio jakin batek egia absolutuaren monopolioa duenik. Sikhismoak baztertzen du jendea beste erlijio tradizioetara bihurtzeko praktika". Kalsi, Sewa Singh (2008).Sikhism. London: Kuperard. p. 24. ISBN 978-1-85733-436-4.
Kaur, Surjit;Amongst the Sikhs: Reaching for the Stars; New Delhi: Roli Books, 2003,ISBN 81-7436-267-3
Khalsa, Guru Fatha Singh;Five Paragons of Peace: Magic and Magnificence in the Guru's Way, Toronto: Monkey Minds Press, 2010,ISBN 0-9682658-2-0,GuruFathaSingh.com
Khalsa, Shanti Kaur;The History of Sikh Dharma of the Western Hemisphere; Espanola, New Mexico, US: Sikh Dharma; 1995ISBN 0-9639847-4-8
