Historikoki,egunaren 1/86 400 dela ulertu izan da. Horretarako, eguna 24 ordutan zatitzen da; ondoren,ordu bakoitza 60 minututan, etaminutu bakoitza, 60 zatitan: horietako bakoitza segundotzat hartzen da.
Formalki, aurreko metodoaren zehaztasun eza konpontzeko, era askoz zehatzagoan definitzen da: perturbatu gabekozesio-133atomoaren oinarrizko egoeraren maila hiperfin bien artean9192631770 trantsizio egiteko behar den denbora 0 K baliokotenperaturan. Beste modu batean esanda: segundoa formalki finkatzeko, zesiofrekuentziaren balioa9192631770 Hz dela onartzen da.[1]
Segundo hitzalatinezkosequire (jarraitu) hitzetik dator; hala ere, haren denbora neurtzeko, erabileraren jatorriaminutu terminoaren antzekoa da: hori latinezkominuta (zati txiki) hitzetik dator; hau da, «orduarenminuta bat» orduaren zati txiki bat zen. Ordua 60 zatitan banatzen zen,pars minuta prima (lehen zati txikia), eta, era berean, zati horietako bakoitza beste 60 zatitan banatzen zen: haieipars minuta secunda (bigarren zati txikia) zeritzen.
Lurraren biraketarenposizioerlatiboaren araberakoa ez denerloju mekaniko batekbatez besteko denbora deritzon denbora uniformea neurtzen du. Eguzkiaren posizio erlatiboa neurtzen dueneguzki-erlojuak, ordea, ez du denbora uniforme hori mantentzen. Eguzki-erloju batek neurtzen duen denbora, urtekoaroaren arabera, aldatu egiten da; hau da, segundoak, minutuak eta beste edozein denbora zatiketak iraupen ezberdina du urteko beste aroetan.
Batez bestekoaren arabera neurtutako eguneko denbora itxurazko denborarekin alderatzen badugu, egun bateko aldea oso txikia izango da. Hala ere, eguneroko diferentzia hori pilatzen joango denez, urte batean 15 minutuko aldea egon daiteke. Eragina, batez ere, Lurraren ardatzarenzeihartasunak eragiten du Eguzkiaren inguruan egiten duen orbitarekiko.
Astronomoek itxurazko eguzki-denboraren eta batez besteko denboraren arteko aldeari antzeman zioten antzinatik. Hala eta guztiz ere, XVII. mendearen erdialdea arte, hau da, erloju mekaniko zehatzak asmatu arte, eguzki-erlojuak ziren erloju fidagarri bakarrak, eta itxurazko eguzki-denbora onartzen zen.
Euskarazko testuetan, maiz aurkitzen dira ofizialak ez diren laburdurak segundoarentzat, hala nola seg. edo sg. Kontuan izan ez direla laburdurak erabili behar denbora-unitateetarako:Nazioarteko unitate sistemaren arabera, ikur zuzena «s» da. Era berean, zenbakiaren eta sinboloaren artean tarte bat utzi behar da, eta, sinboloaren atzean, ez da punturik gehitu behar (perpaus baten amaieran izan ezik).
Xehetasun gehiago nahi izanez gero,nazioarteko Sistemaren unitateei buruzko arau ortografikoak kontsulta daitezke, baita Euskaltzaindiaren 197. araua[2] zeinak sinboloen erabilera zuzena adierazten duen.
Antzinako Egiptoko biztanleek egunaren erdia eta gaua 12 ordutan banatu zuten, gutxienez K.a. 2000. urtetik. Eguneko eta gaueko aldiek urteko sasoi desberdinetan dituzten iraupenak direla eta, Egiptoko orduaren iraupena aldakorra izan zen.Hiparko etaPtolomeo aldi helenistikokoastronomogreziarrek sistema hirurogeitarra oinarri hartuta banatu zuten eguna, eta batez besteko ordua ere erabili zuten (1/24 egun), ordubeteko zati sinpleak (¼, ⅔, etab.) eta denbora- graduak (1/360 egun edo 4 minutu moderno), baina ez minutu edo segundo modernoak[3].
Babilonian, K.a. 300. urtearen ondoren, eguna hirurogeitik zatitu zen, hau da, 60 aldiz; ateratzen den segmentua, berriro 60tik; gero, berriro 60tik, eta horrela hurrenez hurren, gutxienez, hirurogei dezimalaren bereizgailuaren ondorengo sei digituetaraino; horrek bi mikrosegundo moderno baino zehaztasun handiagoa eman zuen. Adibidez, haien urtearen baliorako, egun bateko iraupenaren 6 digituko zenbaki zatikatua erabili zen, nahiz eta ezin izan zuten hain tarte txikia fisikoki neurtu. Beste adibide bat da haiek zehaztutakohilabete sinodikoaren iraupena, zeina 29; 31,50,8,20 egunekoa izan zen (lau posizio zatikiar eta hirurogei dezimal), Hiparkok eta Ptolomeok errepikatu zutena eta, orain, sinodikoaren batezbesteko iraupena dena, hilabeteahebrear egutegian, nahiz 29 egun 12 ordu eta 793 helek (non 1080 heleka ordu bat den) gisa kalkulatua izan[4]. Babiloniarrek ez zuten «ordu» denbora unitatea erabili; aitzitik, 120 minutu moderno irauten zuen ordu bikoitz bat erabili zuten, baita 4 minutu eta «heren» bat 31⁄3 segundo modernoaren iraupena duen denbora-gradu bat ere (Helek egutegi hebrear modernoan)[5], baina unitate txikiago horiek ez zituzten gehiago partekatzen. Hirurogei digituko eguneko zati bat bera ere, ez da inoiz denbora-unitate independente gisa erabili.
Ezagutzen den erlojurik zaharrena da 1560 eta 1570 urteen artean datatutako erloju bat, malguki batek eraginda bigarren orratz batez segundoak markatzen zituena eta Fremersdorf bilduman aurkitzen dena;Orfeo irudikatzen du, eta egilea ezezaguna da[6][7]. XVI. mendearen hirugarren laurdenean, Taqi ad-Din Muhammad ibn Ma'ruf entziklopedistaotomandarrak minutuko markak1⁄5 zituen erloju bat sortu zuen. 1579an,Joost Bürgi erloju-konpontzailesuitzarrak segundoak ematen zituen erloju bat diseinatu zuenLandgrave Gilen IV.arentzat[6]. 1581ean,Tycho Brahedaniar jakintsuak minutuak erakusten zituzten bere behatokiko erlojuak birdiseinatu zituen segundoak erakusten has zitezen. Hala ere, mekanismoa, oraindik, ez da garatu segundoak zehaztasun onargarriz neurtzeko adina. 1587an, Tycho Brahe haserre agertu zen bere lau orduetako irakurketen artean ±4 segundoko aldea dagoelako[8]:104. Segundoak behar bezain zehatz neurtzea posible izan zen erloju mekanikoak asmatu zirenean, «batez besteko denbora» mantentzea ahalbidetu zutenak (eguzki-erlojuak erakutsitako «denbora erlatiboaren» aldean). 1644an,Marin Mersenne matematikarifrantziarrak kalkulatu zuen 39,1 hazbeteko (0,994 m) luzera zuen pendulu batek, zehazki, 2 segundoko oszilazio-aldia izango zuela grabitate estandarraren pean, segundo bat aurrera egiteko eta segundo bat atzera egiteko; beraz, horrek segundo zehatzak zenbatzea ahalbidetzen du.
1670ean,LondreskoWilliam Clement erlojugileak bigarren pendulu bat gehitu zionChristiaan Huygensen jatorrizko pendulu-erlojuari[9]. 1670etik 1680ra, Clementek hainbat aldiz hobetu zuen bere mekanismoa, eta, ondoren, bere erloju-kabinetea aurkeztu zion jendeari. Erloju horrek ihes-mekanismo bat zuen, baita bigarren pendulu bat ere, azpiesfera txiki batean segundoak erakusten zituena. Mekanismo horrek, marruskadura txikiagoa dela eta, lehen erabilitako larako kakoaren diseinuak baino energia gutxiago behar zuen, eta segundoak 1/60 minutu neurtzeko bezain zehatza zen. Hainbat urtez, erloju horien ekoizpena erlojugile ingelesek menderatu zuten, eta, gero, beste herrialde batzuetara hedatu zen. Horrela, une horretatik aurrera, segundoak zehaztasun egokiarekin neurtzea posible izan zen.
Aro Klasikoko zibilizazioek kontatzekosistema hirurogeitarra erabiliz zatitu zutenegutegia; garai hartan, segundoa egunaren zatiki hirurogeitarra zen (antzinako segundoa, eta ez orduarena, segundoaren definizio modernoagoarekin gertatzen den moduan. Denbora neurtzeko lehenengo gailuen artean, eguzki-erlojua etaur-erlojuak daude; denbora-unitateak gradu hirurogeitarretan neurtzen ziren.
Erdi Aroko filosofo naturalen idazkietan, «segundoa» aipatzen da ilargi-hilabete baten zati gisa, mekanikoki neurtu ezin ziren azpizatiketa matematikoak zirenak{{refn|group="Oh">1000. urtean, persiar adituak, arabieraz idazten,segundo terminoa erabili zuen, eta denbora-zatiketa definitu zuen aste jakin batzuetako ilberrien artean, igande eguerdiko egun, ordu, minutu, segundo, heren eta laurden kopuru gisa[10][Oh 1].
Lehenengo erloju mekanikoak XIV. mendean agertu ziren. Horietan, ordua bi, hiru, lau edo hamabi zatitan zatitzen zen, baina inoiz ez hirurogei zatitan; izan ere, ordua, tradizionalki, ez zen hirurogei minuturen igarotzetzat ulertzen. Minutuak adierazten zituzten erloju mekanikoak ez ziren XVI. mende bukaerara arte agertu. Ia garai berean, segundoak adierazten zituzten lehen erlojuak sortu ziren.[11]
Ordurako, denboraren banaketa hirurogeitarrak ongi ezarriak zeuden Europan.
Segundoak adierazten zituzten lehen erlojuak XVI. mendearen azken erdian agertu ziren. Segundoa zehatz neurtu ahal izan zen erloju mekanikoen garapenarekin. Segundoak markatzen zituen malgukidun lehen erlojua sinadurarik gabeko erloju bat da,Orfeo irudikatzen duena, Fremersdorf bilduman eta 1560 eta 1570 artean datatua[6][12]. XVI. mendearen hirugarren laurdenean, Taqi al-Din-ek erloju bat eraiki zuen minutuko1⁄5 markak zituena. 1579an,Jost Bürgik segundoak markatzen zituen erloju bat egin zuen Gilen Hessekoarentzat[6]. 1581ean,Tycho Brahek bere behatokian minutuak baino erakusten ez zituzten erlojuak berriz diseinatu zituen segundoak ere erakusteko, nahiz eta horiek zehatzak ez izan. 1587an, Tycho kexu zen bere lau erlojuak, gutxi gorabehera, lau segundotan bat ez zetozelako.
1656an,Christiaan Huygens zientzialariherbeheretarrak lehenengopendulu-erlojua asmatu zuen. Erloju horrek ia metro bat luze zen pendulua zeukan, eta, beraz, segundo bateko periodoa zeukan, gutxi gorabehera. Hura izan zen segundoak zehazki neurtu ahal izan zituen lehen erlojua. Laurogei urte geroago,John Harrison-ekkronometro askoz zehatzagoak sortu zituen: horien errorea segundo batekoa izateko, 100 egun igaro behar ziren.[11]
1832an,Gauss-ek segundoa proposatu zuen milimetro-miligramo-segundo unitate-sistemako oinarrizko unitate gisa. MKS sistemak, 1940an, formalki hartu zuen segundoa oinarrizko unitatetzat; segundoari honako definizioa eman zitzaion: batez besteko eguzki-egun baten 1/86 400.[13]
1940ko hamarkadaren bukaeran,kuartzo-erlojuak hain zehatzak ziren, non 108-tik batekoerrorea baitzuten. Ageriko bihurtu zen kuartzo-erlojuek hobeto zehazten zutela segundoa Lurraren errotazioak berak baino, eta horrek segundoa birdefinitzeko premia ekarri zuen. Aldi berean,metrologo batzuek proposatu zuten segundoa urtearenzatiki gisa definitzea, Lurrak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egiteko behar duen denbora Lurraren errotazioarena baino zehatzagoa dela ikusita.[14]
Lurraren mugimenduaNewcomb's Tables of the Sunen (1895) deskribatu zen, zeinak Eguzkiaren mugimendua 1900. urtearekin alderatuta zenbatesteko formula ematen baitzuen, eta 1750 eta 1892 artean egindako behaketa astronomikoetan oinarrituta dago[15]. Horren ondorioz, efemerideen denbora-eskala bat hartu zen,UIAk garai horretako urte sideraleko unitateetan adierazia 1952an[16]. Denbora-eskala estrapolatu horrek darama zeruko gorputzen posizio behatuak haien mugimenduaren teoria dinamiko newtondarrekin bat etortzera[15]. 1955ean, urte tropikala, urte siderala baino funtsezkoagotzat joa, denbora-unitate gisa aukeratu zuen UAIk. Urte tropikala, definizioan, ez zen neurtzen, baizik eta kalkulatzen zen formula batetik abiatuta, hau da, batez besteko urte tropikal bat deskribatzen zuen formulatik abiatuta, zeina linealki gutxitzen zihoan denborarekin.
1956an, segundoa, berriro definitu zengarai hartako urte batekin eta garai jakin baterako hartutako «urte» kontzeptuari lotuta (Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen itzuliaren denbora), izan ere, garai hartarako jakina zen Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten zuen errotazioa ezingo zela oinarri fidagarri gisa erabili; bada, errotazio hori moteldu egiten denez, jauzi irregularrak ere jasan ditzake. Hala segundoa definitu zen:
Definizio hori XI. Pisu eta neurrien konferentzia orokorrak (CMPP) onartu zuen 1960an; konferentzia berean, nazioarteko unitate sistema (SI) onartu zen bere osotasunean[18].
Urte tropikala 1960ko definizioan ez zen neurtu, baina batez besteko urte tropikal bat deskribatzen duen formula bat erabiliz kalkulatu zen, zeina linealki handitzen baita denborarekin. HoriNazioarteko Astronomia Elkarteak 1952an hartutako efemerideen denbora-eskalari zegokion. Definizio horrek lerrokatu zituen zeruko gorputzen antolamendu behatua eta haien mugimenduen «Newtonen teoria»rekin. Praktikan, XX. mende osoan, Newcomb-en taulak (1900etik 1983ra) eta Ernest William Brown-en taulak (1923tik 1983ra) erabili ziren.
Denbora kronometratzeko, hobea da atomo kitzikatu batenbibrazio natural eta zehatza neurtzea. Beraz, atomoaren definizioa perturbatu gabeko zesio-133 atomoaren oinarrizko egoeraren maila hipermehe bien9192631770 trantsizioa egiteko behar den denboratzat (0 K tenperaturan) ezagutu da 1967tik aurrera. Erloju atomikoekmaiztasun hori erabiltzen dute segundoak neurtzeko; izan ere, mota horretakoerradiazioa naturan aurki daitekeenfenomeno egonkorrenetarikoa da. Oraingo erloju atomikoek segundo bateko akatsa edukiko dute ehun milioi urte igarotzean.[19]
Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordearen 2018ko 26. batzar orokorra
Fisikaren eta teknologiaren arloetan izandako aurrerapenak direla eta, 2011-14 bitartean izandako bileretan eta Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordearen (frantsesez,Comité international des poids et mesures, CIPM) azpibatzorde baten proposamena kontuan harturik, oinarrizko zazpi unitateen definizioa zazpi konstante unibertsalen bidez ematea erabaki zen 2018ko 26. batzar orokorrean. Horren arabera, honako aldaketa hauek egitea erabaki zen, 2019ko maiatzetik aurrera indarrean jartzeko:[20]
«Betiere oinarrizko zazpi unitateak (segundoa, metroa, kilogramoa, amperea, kelvina, mola eta kandela), bere horretan gorderik, unitate horiek birdefinitu egin dira haien balioak zazpi konstante fisiko unibertsalen bidez zehaztuz. Definizio berriek hobetu egin dute SI sistema unitateen balioa aldatu gabe».
SI sisteman zehazten diren zazpi konstante unibertsalak honako hauek dira:
Zesio-133 atomo ez-perturbatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren frekuentzia da,
Argiak hutsean duen abiadura da,
Planck-en konstantearen balio numerikoa da,
Oinarrizko karga elektrikoaren balioa da,
Boltzmann-en konstanteak balio du,
Avogadroren konstantearen balioa da,
-eko erradiazio monokromatikoaren argi-eraginkortasunaren balioa da.
Ondorioz, zazpi oinarrizko unitateak goiko taulan adierazitako moduan daude birdefiniturik zazpi konstante unibertsal horien bitartez.
Erabaki hori kontuan harturik, segundoaren balioa aldatu gabe, honelaxe geratu da idatzita metroaren definizioa:
«Segundoa definiturik geratzen da zesio-133 atomo ez-perturbatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren maiztasuna balioa-ren berdina hartuz, izanik».
Zer esanik ez, konstante unibertsala zesio-133 atomo ez-pertubatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren maiztasun edo frekuentzia da.
Segundoko zatikiak notaziohamartarrean adierazten dira normalean: adibidez, 2,01 segundo. Segundoen multiploak minutu eta segundo gisa adierazten dira normalean, edo erloju-denboraren ordu, minutu eta segundo gisa ere ager daitezke, bi puntuz bereizita, esaterako, 11:23:24 (11 h 23 min 24 s).
Denbora (s)
Gertaera
1
Argiak, definizioz, zehazki299792458 m bidaiatzen ditu hutsean azeleratzen ari ez den behatzaile batek neurtuz gero.
Gutxi gorabehera metro bateko luzera duen pendulu baten oszilazio denbora.
Gorputz batek erortzean 4,9 m egiten ditu, aire-erresistentziak ez badio eragiten.
Korrikalari lasterrenek 10 m egiten dituzte.
Ur sakoneko olatu batek 23 m egiten ditu.
Soinuak 343 m bidaiatzen ditu airean zehar.
60
Minutu baten iraupen zehatza.
3600
Ordu baten iraupen zehatza.
86400
Sistema Internazionalean (SI), egun baten iraupen zehatza (Lurraren benetako errotazio baten iraupena aldakorra da).
Segundoa beste unitate batzuen parte da, hala nola maiztasunarena (Hz), abiadurarena (m/s) edo azelerazioarena (m/s2). Gainera,becquerel unitatea (desintegrazio erradioaktiboa neurtzen duen unitatea) eta kilogramo,ampere etakelvin oinarrizko unitateak ere segundoaren mende daude.
Nazioarteko unitate sistemako 22 unitateetatik bi baino ez dira segundoaren mendekoak:radiana etaestereorradiana. Hala ere, egunean-egunean erabiltzen diren unitate asko denbora-unitate handiagoekin adierazi ohi dira, eta ez segundoarekin: esate baterako, erlojuko ordua (h eta min), autoen abiadura (km/h), elektrizitatea (kW h), etab.
Mundu osoan kokatuta dauden erloju atomiko batzuek, adostasunez, mantentzen dute denbora, eta ordu horretara egokitzen dira. Horri,Nazioarteko Denbora Atomikoa (NDA) deitzen zaio.[19]
Leku bakoitzeko ordua Lurraren biraketarekin ados egoteko zehazten da. Denbora neurtzeko modu estandar internazional horriDenbora Unibertsal Koordinatua (UTC) deritzo.Denbora-eskala horrek Nazioarteko Denbora Atomikoaren segundo atomiko berdinak erabiltzen ditu. Hala ere,bisurteko segundoak txertatu edo kentzen ditu Lurraren biraketa abiaduraren aldaketak zuzentzea beharrezkoa denean.[19]
Segundoak eta segundo atomikoak berdinak dituen denbora eskalari UT1 deritzo, eta denboraren forma unibertsal bat da. UT1 Lurrak Eguzkiarekiko duen biraketaren arabera definitzen da, eta ez du inolako segundo-aldaketarik.[19]
Segundoak barne hartzen duten beste unitate batzuk
Segundoa beste unitate batzuen parte da, hala nolahertzetan neurtutako maiztasuna (alderantzizko segundoak edo segundo−1), abiadura (metro segundoko) eta azelerazioa (metro ber segundoko). Sistema metrikoaren unitatea,becquerela, desintegrazio erradioaktiboaren neurketa, alderantzizko segundotan neurtzen da. Metroaargiaren abiaduraren eta segundoaren arabera definitzen da; sistema metrikoaren oinarrizko unitateen definizioak (kilogramoa,amperea,kelvina etakandelarena ere) segundoaren araberakoak dira. Definizioa segundoaren mende ez duen oinarrizko unitate bakarramola da.SItik eratorritako 22 unitateetatik, bi bakarrik,radiana etaestereorradiana, ez daude segundoaren menpe. Eguneroko gauzetatik eratorritako unitate asko denbora-unitate handiagotan adierazten dira, ez segundotan, hala nola erlojuaren ordua ordu eta minututan; auto baten abiadura kilometro orduko edo milia ordukotan; elektrizitatea erabiltzeko kilowatt-ordutan, eta plater birakari baten abiadura biraketa minutukotan.
Oraindik denbora neurtzeko moduestandarren parte ez diren arren,argi ikusgaidunespektroa dutensare optikoko erlojuak gaur egungokronometro zehatzenak dira. Horiek 430THz-ko maiztasuna dutenestronzio-erlojuak dira; argi ikusgaiaren mailan argi sorta gorria dutenak, hain zuzen ere. Zehaztasun orokorra dute: 15 mila milioi urtean segundo bat baino gutxiago galdu edo irabaziko dute (unibertsoaren adin zenbatetsia baino handiagoa da hori).[21]
↑1267an, Roger Bacon Erdi Aroko zientzialari ingelesa, latinez idazten, ilargi betearen arteko denbora-banaketa honela definitu zuen: ordu, minutu, segundo, heren eta laurden (horae,minuta,secunda,tertia yquarta) eguerdia eta gero, egutegian zehaztutako egunetanBacon, Roger. (2000). The Opus Majus of Roger Bacon. University of Pennsylvania Press, table facing page 231 or. ISBN978-1-85506-856-8..
↑Toomer, de GJ (Eng.) Russian. Almagesto de Ptolomeo (sin especificar). Princeton, Nueva Jersey: Princeton University Press, 1998; pp. 6-7, 23, 211-216.ISBN 978-0-691-00260-6.
↑O Neugebauer.Historia de la astronomía matemática antigua (Ing.). Springer-Verlag, 1975.ISBN 0-387-06995-X.
↑O Neugebauer. Astronomía de Maimónides de ITS y fuentes (Ing.) // Hebrew Union College Annual (Ing.) Ruso. : diario. 1949. Vol.22; p.325.
↑abcdLandes, David S.Revolution in Time (sin especificar). Cambridge, Massachusetts:Harvard University Press, 1983.ISBN 0-674-76802-7.
↑Willsberger, Johann. Relojes y relojes (sin especificar). Nueva York: Dial Press (inglés) ruso. 1975.ISBN 0-8037-4475-7. Foto a color de página completa: cuarta página de pie de foto, tercera foto a partir de entonces (ni las páginas ni las fotos están numeradas).
↑Willsberger, Johann. Relojes y relojes (sin especificar). Nueva York: Dial Press (ingelesez) ruso. 1975.ISBN 0-8037-4475-7. Orrialde osoko koloretako argazkia: argazki-oineko laugarren orrialdea, hirugarren argazkia ordutik aurrera (ez orriak, ez argazkiak daude zenbakituta).
↑«Folleto del SI (2006)»Folleto del SI 8.ª edición (Oficina Internacional de Pesas y Medidas): 112. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2019-05-03) (kontsulta data: 2019-05-23).
↑Mill, James; Mill, James. (1988-05-12). «2042 FROM JAMES MILL 27 April 1809»The Collected Works of Jeremy Bentham: The Correspondence of Jeremy Bentham, Vol. 8: January 1809 to December 1816 (Oxford University Press): 26–26. ISBN978-0-19-822615-4. (kontsulta data: 2019-12-04).
↑McNally, Derek. (1990). «IAU Style Book»Transactions of the International Astronomical Union (Springer Netherlands): 892–950. ISBN978-0-7923-0582-8. (kontsulta data: 2019-12-04).
Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa, Elhuyar, Donostia (2009). ISBN: 978-84-92457-00-7.
M. Ensunza, J.R. Etxebarria & J. Iturbe,Zientzia eta teknikarako euskara. Zenbait hizkuntza-baliabide (II. argitalpena), Udako Euskal Unibertsitatea (UEU), Bilbo, 2008, ISBN: 978-84-8438-164-8.
Jose Ramon Etxebarria,Zientzia eta teknikako euskara arautzeko gomendioak, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Gasteiz, 2011, ISBN: 978-84-457-3136-9.
Jose Ramon Etxebarria,Komunikazioa euskaraz ingeniaritzan, Udako Euskal Unibertsitatea (UEU), Bilbo, 2014,ISBN 978-84-8438-522-6
Time and Frequency (colección de artículos), editado por D. Jespersen y otros, traducido del inglés, Moscú, 1973.
