Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Edukira joan
WikipediaEntziklopedia askea
Bilatu

Quito

Koordenatuak:0°13′12″S78°30′45″W / 0.22°S 78.5125°W /-0.22; -78.5125
Wikipedia, Entziklopedia askea
Quito
hiria
Administrazioa
Estatu burujabe Ekuador
Province of EcuadorPichincha probintzia
Ekuadorreko kantoiaQuito Metro
AlkateaPabel Muñoz
Izen ofizialaSan Francisco de Quito
Posta kodeaEC170150
Geografia
Koordenatuak0°13′12″S78°30′45″W / 0.22°S 78.5125°W /-0.22; -78.5125
Map
Azalera372,39 km²
Altuera2.850 m
Demografia
Biztanleria1.763.275(2022)
−248.113 (2020)
Dentsitatea4.735 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera1534koabenduaren 6a
Telefono aurrizkia2
Ordu eremuaUTC−05:00
Hiri senidetuakKrakovia,Toronto,Buenos Aires,Madril,Santo Domingo,Santiago de Cali,Coral Gables,Buxton,La Paz,Louisville etaTaipei
Hizkuntza ofizialagaztelania etaNorthern Quichua(en)Itzuli
quito.gob.ec

Quito[1] (ˈkito ahoskatua), ofizialkiSan Francisco de Quito,Ekuadorko hiriburua eta bigarren hiririk handiena da (Guayaquilen ondoren) etaPichincha probintziaren hiriburua. 2019an 1.978.376 biztanle zituen[2].

Quito itsas-mailatik 2.850 metrora dago,Iparraldeko Andeen mendebaldeko mendilerroan. Pichinchasumendiaren ekialdeko mazelan hedatzen da, Guayllabambako mendiartean, eta Machángara errekak zeharkatzen du[3]. Independentzia plazaekuatoretik 25 km hegoaldera besterik ez dago.

Ekuadorko erdigune politiko eta administratiboa da. Gobernu, kultura, finantza, administrazio eta merkataritza erakunde garrantzitsuenen egoitza da.1978koirailaren 18anUNESCOkGizateriaren Ondare izendatu zuen[4].2008tik Hegoamerikako Nazioen Batasunaren (UNASUR) egoitza da.

Historia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Sorrera

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Quitotik 25 kmra dagoen Ingakoaztarnategi arkeologikoan Kristo aurreko XI. milurtekoko hondakinak atzeman dira. Bertan talde ehiztari-biltzailenomadak bizi izan ziren[5].K. a. XV. mendetik aurrera Cotocollao kultura agertzen da. Nekazari sedentarioak ziren,artoa,kinoa etakuia lantzen zutenak.K. a. V. mendeanPululahua sumendiaren erupzioak kultura hau itzalarazi zuen[6].Juan de Velasco espainiarjesuitak«Historia del Reyno de Quito» liburuanQuitoko erresuma aipatu bazuen ere, garai hori nahiko ilun dago.

Inken konkistaXV. mendean hasi zen,Túpac Inca Yupanqui buru zela. Honen semeHuayna Cápac-ekTomebamban (gaur egunCuenca) kokatu zuen bere bizilekua. Gerra odoltsuen bidez Quituen lurraldea bereganatu zuen eta1532an, Yahuarcochako (kitxuazodolezko aintzira) sarraskiaren ondoren, erabateko garaipena lortu zuen[7].

TelefériQo izeneko teleferikoa (Q hizkia Quitotik dator), hiriko erdigunea eta Pichinchasumendiko gailurra lotzen dituena.

Espainiar kolonizazioa (1534-1808)

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Espainiarrak iritsi zirelarikInka Inperioan gerra zibila zegoen,Atahualpa etaHuascar anaien aginte goseagatik. Lehenbizikoak Quitotik agintzen zuen eta bigarrenakCuzcotik.1532anFrancisco Pizarrok Atahualpa atzeman eta zenbait egun geroago hilarazi zuen[8].

1534koabenduaren 6anSebastián de Belalcázarrek, Pichincha sumendiaren mazelan,San Francisco de Quito hiria sortu zuen.1536an San Frantzisko elizaren eraikuntza hasi zen[9] Quitotik abiatu zen,1541ean,Amazonas ibaia aurkitu zuenFrancisco de Orellanaren espedizioa.[10].1545ean Quitoko elizbarrutia eratu zen.1562anFilipe II.a Espainiakoak Quitoko Errege Auzitegia sortu zuen,Peruko erregeordetzaren barnean.1586komartxoaren 18anagustindarrekSan Fulgencio Unibertsitatea (gaur egunUniversidad Central del Ecuador) fundatu zuten.Meatzeen esplotazioak eta ehungintzak hiria aberastu zuten.

Independentzia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

1809koabuztuaren 10ean hiriak espainiar agintariak kargugabetu zituen etaBatzar Autonomoa eratu zuen[11]. Askapen prozesua 13 urtez luzatu zen. Azkenik1822komaiatzaren 24an,Pichinchako guduan,Antonio Jose de Sucre jenerala buru zuen armada independentistak behin betiko garaipena lortu zuen.

AntzinakoQuitoko Errege AuzitegiaKolonbia Handiko Errepublikaren barnean sartu zen.1824koekainaren 25eanPichincha probintzia sortu zen, Quito hiriburu zuena.1826komartxoaren 18anUniversidad Central del Ecuador inauguratu zen.

1830ekomaiatzaren 13an Kolonbia Handitik bereizi eta Ekuadorko Errepublika sortu zen. Hiriburua Quito zen etaJuan José Flores lehenbiziko presidentea.

XX. mendea

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

1908koekainaren 25eanGuayaquil eta Quitoren arteko burdinbidea inauguratu zen. Andeak zeharkatzen dituen trenbide hau Ekuadorko garrantzitsuena da.

1949kootsailaren 12anRadio QuitokH. G. Wells idazlearen"The War of the Worlds" (1898) eleberriaren itzulpena eman zuen. Txarto ulertua izan zen eta anabasa handia sortu zuen hirian. Gutxienez sei lagun hil ziren.[12].

1960koabuztuaren 6anMariscal Sucre nazioarteko aireportua inauguratu zen.

1978koirailaren 18anUNESCOkGizateriaren Ondare izendatu zuen Quitoko erdigune historikoa. Azkenaldi honetan hiri koloniala lehengoratzeko ahalegin handiak egin dira.

Klima

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Köppen klima sailkapenaren arabera Quitokmendialdeko klima subtropikala du.Ekuatoretik hurbil (25 km besterik ez) eta garaiera handian baitago, urte osoan eguraldi epela (batzuetan beroa) izaten da. Urteko hilabete guztietan bataz besteko tenperatura maximoa 18 eta 20 °C artean egoten da eta bataz besteko tenperatura minimoa 9 eta 10 °C artean[13]. Bi urtaro daude, hezea (urritikmaiatzera) eta lehorra (ekainetikirailera).


   Datu klimatikoak (Quito)    
 Hila  Urt  Ots  Mar  Api  Mai  Eka  Uzt  Abu  Ira  Urr  Aza  Abe  Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)19.119.119.119.419.219.719.820.320.320.119.319.319.6
Batez besteko tenperatura (ºC)13.413.613.413.613.713.813.91413.813.713.313.513.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)9.69.79.89.99.69.18.68.78.999.19.99.3
Pilatutakoprezipitazioa (mm)65104.2123.1149.898.241.4222860119.387.976.3975.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)101115151375511141111128
Eguzki orduak1671401321361641892192161861671671752058
Hezetasuna (%)80818282807567657079797977
Iturria (1):NOAA,[14]World Meteorological Organization (prezipitazioa)[15]
Iturria (2): Danimarkako Elkarte Meteorologikoa (eguzki orduak eta hezetazuna)[16]

Administrazioa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Administratiboki hiriaQuitoko metropoli barrutiaren barnean dago. 15 zinegotzik eta Metropoliaren Alkateak osatzen dute Udalbatza edoCabildoa. Ordezkari haueksufragio unibertsalez aukeratzen dira, lau urtetatik behin. Hiria eta metropoli barrutia 8 administrazio eremutan banaturik dago, eta hauek 32 hiri-parrokitan. Administrazio eremuak hauek dira:

  • 1. Administrazio eremua:Zona La Delicia, «Metropoli barrutia».
  • 2. Administrazio eremua:Zona Calderón, «Quito hiria».
  • 3. Administrazio eremua:Zona Norte (Eugenio Espejo)', «Quito hiria».
  • 4. Administrazio eremua:Zona Centro (Manuela Sáenz)', «Quito hiria».
  • 5. Administrazio eremua:Zona Sur (Eloy Alfaro)', «Quito hiria».
  • 6. Administrazio eremua:Zona de Tumbaco, «Metropoli barrutia».
  • 7. Administrazio eremua:Zona Valle de Los Chillos, «Metropoli barrutia».
  • 8. Administrazio eremua:Zona Quitumbe', «Quito hiria».

Quitoko erdigune historikoa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Quito hiria1
UNESCOrengizateriaren ondarea

Quitoko erdigune historikoa gauez

MotaKulturala
Irizpideakii, iv
Erreferentzia2
Kokalekua Ekuador
Eskualdea2Latinoamerika etaKaribea
Izen ematea1978 (II.bilkura)
1 UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua)
2UNESCOren sailkapena

Quitokoa Amerikako erdigune historikorik handiena eta aldatugabeena da, historian zehar pairatu dituenlurrikarek (1797,1859 eta1917koek besteak beste) kaltetu zuten arren.1978koirailaren 18anUNESCOkGizateriaren Ondare izendatu zuen[4]. Hiriaren erdi-hegoaldean dago eta 320 hektareako azalera du. 130 eraikin monumental (eliz, komentu, kapera, monasterio eta jauregi) ditu. Azken urte hauetan ahalehin handia egin dute erdigune historiko bikain hau lehengoratzeko. Eraikin aipagarri batzuk:

Herri eta hiri senidetuak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Quito ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

QuitoIberoamerikako Hiriburu Hirien Batasunaren (gaztelaniaz:Unión de Ciudades Capitales Iberoamericanas - UCCI) (portugesez:União de Cidades Capitais Ibero-americanas) partaide da, 1982ko urriaren 12tik, jarraian agertzen diren hiriekin senidetarsun erlazioak hasiz:[19]

Erreferentziak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
  1. Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak..
  2. World Gazetteer: Ecuador[Betiko hautsitako esteka]
  3. hoy.com.ec: El Machángara se recupera por etapas
  4. abWorld Heritage Convention: City of Quito
  5. Edufuturo: El Inga
  6. Edufuturo: Cotocollao
  7. Apachita: Arqueología de una batalla, la laguna de Yahuarcocha
  8. Revista Bohemia: Atahualpa y Huáscar
  9. in-quito.com: Iglesia San Francisco
  10. viajeros.com: Francisco de Orellana descubriendo el gran río
  11. the.pazymino.com: La revolución del 10 de agosto de 1809
  12. War Of The Worlds radio broadcast, Quito, Ecuador (1949)
  13. Weatherbase: Quito
  14. World Weather Records 9th Series 1991-2000. Quito Mariscal Sucre. National Oceanic and Atmospheric Administration.
  15. World Meteorological Organization. World Weather Information Service – Quito..
  16. Cappelen, John; Jensen, Jens. Ekuadorador - Quito. in: Climate Data for Selected Stations (1931-1960). Danimarkako Elkarte Meteorologikoa, 81 or..
  17. (Ingelesez) Sister Cities International. (Noiz kontsultatua: 2018-07-24).
  18. (Ingelesez) Sister Cities International. (Noiz kontsultatua: 2018-07-24).
  19. (Gaztelaniaz) Unión de Ciudades Capitales Iberoamericanas. (Noiz kontsultatua: 2018-07-15).
  20. (Gaztelaniaz) Portal web del Ayuntamiento de Madrid. (Noiz kontsultatua: 2018-07-19).

Kanpo estekak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Autoritate kontrola
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Quito&oldid=9913542"(e)tik eskuratuta
Kategoriak:
Ezkutuko kategoriak:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp