| Quarter zaldi | |
|---|---|
| Zaldi arraza | |
-cleaned.jpg) | |
| Espeziea | Equus ferus caballus |
Quarter zaldia edoMilia laurden zaldia, distantzia laburretako esprintean, bikain aritzen denAmeriketako Estatu Batuetakozaldi arraza da[1].
Quarter zaldiak beraien ezaugarri zein tamainagatik, zaldi tamaina duten arrazen sailkapen taldean sartzen dira
Bere izena milia laurdeneko edo gutxiagoko lasterketetan beste zaldiarrazak gainditzeko duen gaitasunetik datorkio; batzuk 70,8 km/h (44 milia/h) arteko abiadura lortu izan dituzte. Quarter zaldiaren garapena 1600. hamarkadan hasi zen.
Quarter zaldia, gaur egun,Estatu Batuetako arrazarik ezagunena da, eta American Quarter Horse Elkartea, munduko arraza-erregistrorik handiena, eta, 2014. urtean, bizirik ziren ia hiru milioi Quarter zaldi zituen erregistratuta[2]. Quarter zaldia oso ezaguna da, bai lasterketako zaldi gisa, bairodeoetan zein zaldi-ikuskizunetan etaarrantxo edo baserrietako lan-zaldi gisa.
Quarter zaldiaren gorputz trinkoa oso egokia da birak egiteko, ebakerak, behi-lanerako zaldi bezala eta baita rodeotako upel-lasterketetan, txahal sokatan eta zaldiko beste ekitaldi batzuetan ere behar diren maniobra korapilatsu eta bizkorretarako, batez ere, abere bizidunek parte hartzen duten ikuskisun edo lanetan. Quarter zaldiaingeles diziplinetan ere erabiltzen da, gidaritzan, jauzitan, zaldi-hezieran, ehizan eta beste hainbatzaldi jardueratan.
1600. hamarkadan, gaur egun Estatu Batuak diren ekialdeko itsasertzean, inportatutakoOdolgarbi zaldi arraza ingelesak, lehen aldiz, bertako zaldi ezberdinekin gurutzatu ziren[3].
Hasierako inportazio haietako ospetsuenetako bat Janus izan zen, Godolphinarabiarraren biloba zen odolgarbia. 1746anerditu, etaVirginia kolonialera eraman zuten 1756an[4]. Janus bezalako odolgarbien eraginak, Quarter zaldi kolonialaren garapenean, funtsezkoak direngeneak ezartzen lagundu zuen[5][6]. Lortutako zaldia: txikia, gogorra eta azkarra zen, eta astean zehar lan-zaldi gisa eta asteburuetan lasterketa-zaldi gisa erabiltzen zen[7].
Kolonoen artean,lasterketak herritartu ziren heinean, Quarter zaldia are eta ospe handiagoa lortu zuen esprinter gisa, hala beharrez Ingalaterrako hipodromo klasikoetan baino laburragoak ziren ibilbideetan. Ibilbide hauek errepide-tarte zuzen bat edo lur zabaleko zati laua baino ez ziren izaten. Odolgarbi baten aurka lehiatzean, tokiko esprinterrek askotan irabazten zuten. Odolgarbi arraza Ameriketan ezarri zen heinean, Quarter zaldi kolonial asko sartu ziren amerikar jatorrizko erregistro liburuetan[8]. Horrek, beraz, Odolgarbi arrazaren eta gerora ofizialki «Quarter edo Milia laurdeneko zaldiaren» (horrela deitua milia laurdeneko (0,40 km) lasterketako distantzian gailentzen zelako) arteko lotura luze bat hasi zuen[9][10]. Quarter zaldi batzuk 70.8 km/h-ko (44 m/h) abiadura lortu izan dute[11].
XIX. mendean, mendebaldera zihoazen aurrendariek zaldi gogor eta gogotsua behar zuten.Lautada Handietan, kolonoekHernán Cortések eta beste konkistadore batzuekEspainiakoEstatu Batuetako hego-mendebaldea etaMexiko barne hartzen zituen erregeordetzan sartutako zaldiak topatu zituzten.
Mendebaldeko zaldien artean,Mustang izenez ezagutzen diren animalia basatiak zeuden, baitaamerikar natiboek,Komantxe,Xoxone eta nez percetribuak barne, etxekotutako zaldiak ere[12]. Quarter zaldi koloniala mendebaldeko zaldi hauekin gurutzatu zen, eta aurrendariek gurutzaketa berriak berezko «behi zentzua» zuela ganaduarekin aurkitu zuten, lan egitekosen naturala,ganadutegietakoabeltzainen artean ezaguna bihurtuz[13].
Quarter zaldi motako hasierako garañoen artean daude: Steel Dust, 1843an sortua; Shiloh (edo Shiloh zaharra), 1844an jaioa; Old Cold Deck (1862); Lock's Rondo, "Rondo" askotariko bat, 1880an jaioa; Billy zaharra —berriz ere, “Billy” askotariko bat— 1880 inguruan jaioa; Traveller, arraza ezezaguneko garaño bat, 1889anTexasen zegoela ezagun dena[14], eta, Peter McCue, 1895ean jaioa, arrazako gisa erregistratuta bainapedigri eztabaidatua duena[15][14][16]. Arrazaren hasierako beste aita nagusi bat Copperbottom izan zen, 1828an jaio zena eta bere leinua Byerley Turk-en bidez jarraitzen duena,Odolgarbi zaldi arrazaren fundazioko aitetako bat[17][18][19][20].
Amerikako mendebaldeko arrantxoetako zaldiaren betebehar nagusia behi-lana zen. Automobila asmatu ondoren ere, zaldiak ordezkaezinak ziren eremuko abereak maneiatzeko. Horrela, Texaskoarrantxo nagusiek, hala nola King Ranch, 6666 (Lau seiak) Ranch eta Waggoner Ranch-ek garrantzi handia izan zuten Quarter zaldi modernoaren garapenean.Behi-mutilek eta haien zaldiek eskatzen zituzten trebetasunakrodeoaren oinarri bihurtu ziren,behi-mutilen arteko lehia informalarekin hasi, eta, mendebalde osoan, lehiakortasun ekitaldi garrantzitsua izatera heldu zen lehiaketa. Gaur egun, Quarter zaldia da nagusi abiadura eta ganadua maneiatzeko gaitasuna eskatzen duten ekitaldietan[21].
Esprint lasterketak ere asteburuko entretenimendu ezagunak ziren, eta lasterketak, noski, irabazi ekonomikoen iturri bihurtu ziren hazleentzat. Ondorioz, Quarter zaldi arraza garatzen ari zen odolari, arraza gehiagorena gehitu zitzaion. Quarter zaldiari,Arabiar,Morgan etaStandardbred odol-linea gehitzea onuragarria izan zen[22].
1940an, Estatu Batuetako hego-mendebaldeko zaldi eta abeltzain talde batek Ameriketako Quarter Horse Association (AQHA) sortu zuen bere ganadutegiko zaldien pedigriak zaintzeko[23]. 1941eko Fort Worth Exposition eta Fat Stock Show zaldi txapelketa handia irabazi ondoren, Wimpy zen ohorezko zaldia, lehen erregistro (P-1) zenbakiarekin[24], King Ranch fundazioko Old Sorrel aitaren ondorengoa. AQHAren sorreran bizirik zeuden beste aita batzuei, Joe Reed (P-3), Chief (P-5), Oklahoma Star (P-6), Cowboy (P-12) eta Waggoner's Rainy Day (P-13) izenak eman eta erregistratu zituzten[25]. Three Bars lasterketakoodolgarbi zaldia, AQHAren lehen urteetan bizirik zegoena, Quarter Horse Hall of Fame Americanek Quarter zaldi arrazaren oinarrizko aita garrantzitsuenetako bat dela aitortu du[26]. AQHAren hasierako pedigrietan ikusitako odolgarbi aita esanguratsu batzuk Rocket Bar, Top Deck eta Depth Charge ere izan dira[27].
Quarter zaldia arraza gisa formalki ezarri zenetik, AQHA erregistro-liburuaodolgarbi odol gehigarrirako zabalik egon da errendimendu estandar baten bidez. Appendix da lehen belaunaldian erregistratutako Odolgarbia Quarter zaldi batekin edozenbakitutako Quarter zaldi baterantsitako Quarter zaldi baten arteko gurutzaketa. Sortutako kumeak American Quarter Horse Associationen erregistrokoeranskinean erregistratuta daude; hortik datorkio ezizena. Eranskinean zerrendatutako zaldiak lehiaketan parte har dezakete, baina ondorengoek ez dute, hasiera batean, AQHA erregistro osoa jasotzeko eskubidea. Eranskineko zaldia, konformazio-irizpide batzuk betetzen baditu eta AQHAko ekitaldietan arrakasta erakusten edo aritzen bada, eranskinetik erregistro iraunkorrera pasatzeko aukera irabaz dezake; horrela, bere ondorengoek AQHAn erregistratzeko eskubidea izango dute[28].
Quarter zaldi/Odolgarbi gurutzaketek Quarter zaldi arrazaren erregistro ofizialean sartzen direnez, horrek Odolgarbi arrazatik Quarter zaldi arrazarako etengabeko gene-fluxua sortzen du, eta sortu zeneko urtetan arraza tipifikatzen zuen ezaugarri asko aldatu ditu horrek. Hazle batzuek argudiatzen dute Odolgarbiaren odol-lerroak gehitzea arrazaren estandarraren osotasuna arriskuan jartzen hasia dela. Batzuek lehenagoko zaldi estiloaren alde egiten dute, eta hainbat erakunde ezberdin sortu dituzte Foundation Quarter zaldia sustatzeko eta erregistratzeko[29][30][31].
Quarter zaldia, gaur egun, ikuskizunetarako,lasterketarako, bira eta ebaketarako,rodeo lehiaketetarako,arrantxoetarako eta familiarako zaldi bezala, oso ezaguna da. Quarter zaldiak rodeo-ekitaldietan erabili ohi dira, hala nola kupel-lasterketetan, txahal-sokan eta talde-sokan, eta ginkanan[32]. Zaldi arrunten ekitaldiak, hala nola ebaketa eta gida-uhalak arraza guztiei irekita daude, baina Quarter zaldia da nagusi.
Arraza ez da mendebaldeko zaldiketa etaganadu lanetarako oso egokia.Hipodromo askokpari-mutuelzaldi lasterketen sorta zabala eskaintzen die Quarter zaldiei, milioika irabaziekin. Quarter zaldiakzaldi-hezieran etajauzietan lehiatzeko ere trebatu izan dira. Aisialdirako bideetan ibiltzeko etamendiko polizia unitateetan ere erabiltzen dira[33].
Quarter zaldia mundu osora ere esportatu izan da.Alemania etaItalia bezalako Europako nazioek Quarter zaldi kopuru handia inportatu dute. American Quarter Horse Associationen ondoan (Kanadako Quarter Horses ere biltzen dituena), Quarter zaldien bigarren erregistro handienaBrasilen dago, eta, hurrengoa,Australian[34].Erresuma Batuan ere, arraza oso ezaguna da, batez ere, mendebaldeko bi zaldi elkarteekin: Western Horse Association eta The Western Equestrian Society. British American Quarter Horse arrazaren elkartea AQHA-UK da. Bira diziplina nazioartekotzearekin eta Munduko Zaldi Jokoetan zazpi ekitaldi ofizialetako bat bezala onartzearekin batera, nazioartean gero eta interes handiagoa dago Quarter zaldiekiko. Quarter zaldia, gaur egun, Estatu Batuetako arrazarik ezagunena da, eta American Quarter Horse Association da munduko arraza-erregistrorik handiena, 2014an ia 3 milioi Quarter zaldi erregistratu baitzituzten mundu osoan[2].
Quarter zaldiak buru txiki, motza eta findua du, soslai zuzena eta gorputz sendo eta gihar onarekin, bular zabala eta atzealde indartsu eta biribilduak dituena. Normalean, 142 eta 163 cm bitarteko altuera dute, nahiz eta kabestru eta ingeles ehiztari motako zaldi batzuk 173 cm izateraino hazi daitezkeen. .
Bi gorputz mota nagusi daude: arrunta eta ehiztari edo lasterketa mota. Arrunta mota txikiagoa, trinkoagoa, sendoagoa eta gihartsuagoa da, baina bizkorra da. Lasterketa eta ehiztari motako Quarter zaldiak, berriz, arruntak baino zertxobait altuagoak eta gihartsuak dira, etaOdolgarbiaren antza handiagoa dute[35].
Quarter zaldiak ia kolore guztietakoak dira. Kolore ohikoenabeilegia da, gorri-marroia, beste arraza-erregistro gehienek gaztaina deitzen duten kolore-taldekoa. Aitortutako beste kolore batzuk: uherra, beltza, marroia,buckskina,palominoa, grisa, arrea, gorri arrea, grulloa (noizean behin, urdin arrea, gris arrea edo sagu arre gisa ere aipatzen da), gorri-nabarra, urdin-nabarra, uher-nabarra, perlinoa, kremeiloa eta zuria[36]. Iraganean, kolore orbanen ereduak baztertzen ziren, baina, gaur egun, seme-alabak egiaztatzekoDNA probak egiten direnez, erregistroak kolore guztiak onartzen ditu bi gurasoak erregistratuta badaude[37].
Zaldi arrunta abereekin, bereziki behiekin, lan egiteko egokia den zaldia da. Ebaki eta mozten duen zaldia altuera txikiagokoa da, mugimendu bizkor eta arinekin eta atzealde oso indartsuekin. Mendebaldeko plazer-ikuskizuneko zaldiak, sarritan, apur bat altuagoak dira, mugimendu motelago, ibilaldi leunago eta goi-lerroa zertxobait maila handiagoarekin, nahiz eta oraindik ere Quarter zaldiaren atzealde indartsua duten.
Kabestru lehiaketetan agertzen diren zaldiak oraindik handiagoak dira, oso itxura gihartsuarekin, buru txikiak mantentzen dituzten bitartean baraila zabalekin eta mutur finduarekin. Kabestru lehiaketarako egokituta dagoenean, jabeen, hazleen eta albaitarien artean eztabaida dago gaur egun modan dagoen kabestru espezializatuen puntako muskulu-masaren osasun-ondorioei buruz, normalean 157 eta 163 cm-ko altuera eta 540 kg baino gehiago pisatzen duena. Zaldiaren eskeleto-sisteman pisuaren eta fotograma-erlazioaren inguruko kezkak ez ezik, eraikitze masiboa ere lotuta dago aldizkako paralisi hiperkalemikoarekin (ingelesez HYPP) Impressive garañoaren ondorengoengan (ikus behean: Gaixotasun genetikoak).
Quarterlasterketako zaldiak 200 eta 795 metro bitarteko distantzia laburrak egiteko hazten dira. Hortaz, hanka luzeak dituzte eta mota arruntekoak baino argalagoak dira, baina, hala ere, atzekoalde gihartsuak eta hankak indartsuak dituzte. Quarter zaldiek beste Quarter zaldi batzuen aurka ibiltzen dira batez ere, eta esprinterako gaitasunak munduko atletarik azkarrena" ezizena eman die. Erakusketako ehiztari mota argalagoa da, etaOdolgarbiaren antza handiago du, eta horrek, normalean,apendize-hazkuntzaren ehuneko handiagoa islatzen du. Ehiztari/jauzilarien klaseetan erakusten dira, bai arraza-erakusketetan, bai USEFeko zaldi lehiaketa irekietan ere.
Badaude Quarter zaldi hazleek kezkatzen duten hainbat gaixotasun genetiko:
* American Quarter Horse Association (1961).Official Stud Book and Registry Combined Books 1-2-3-4-5. Amarillo, TX: American Quarter Horse Association
* Denhardt, Robert Moorman (1997).Foundation Sires of the American Quarter Horse. University of Oklahoma Press.ISBN 978-0-8061-2947-1
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak:Q466602
Multimedia:American Quarter Horse /Q466602