Portugesahizkuntza erromantzea denez, sustrai historikoaklatinean ditu. Horrekantzinako erromatarrakIberiar Penintsulara eta egungo Portugalgo lurraldera iritsi zireneko garaira garamatza, K.a. 218. urtera; mende batzuk geroago, erromatarrek penintsula hiru probintzia handitan banatu zutenean, egungo Portugalgo lurralde gehienariLusitania izena eman zioten. Geroxeago,Diokleziano enperadoreakGallaecia gisa izendatu zituen geratzen zen Portugalgo lurralde zatia eta gaurkoGalizia. Garai hartan, bertan portuges zaharra edogalaikoportugesa garatu zen, portuges modernoaren oinarria dena[7].
Portugesak ez du, ordea, latinaren eragina soilik. Hortik aurrera, herri barbaroak eta mairuak Kristo ondorengo aurreneko mendeetan bertaratu izanak ere eragina izan zuten galaikoportuges erromantzean. Zehazki, eragin lexiko nabaria izan zuten hizkuntza germaniarrek eta arabieraren ondorio diren hainbat hitz eta leku-izen ere topa ditzakegu egungo portugesean.
Portuges zaharra edo galaikoportugesa Galiziako Erresumako hizkuntza zen. Kristo ondorengo aurreneko mendeetan, aldiz, Iberiar Penintsulako beste lurralde batzuetan ere erabili izan zen, batez ere jarduera lirikorako. Aro horrexetakoak dira, esaterako,Cantigas de Santa Maria kantak, ustezGaztelako Alfontso X.a erregeak idatziak. Aldiz, portuges zaharra dokumentu ofizialetan topatzeko, XII. eta XIV. mendeak arte itxaron behar da. Garaitsu horretan, gainera,Portugalgo Konderria Galiziatik bereizi zen eta horrek galaikoportugesaren batasuna pixkanaka hautsarazi zuen. Oinarri bera izanagatik, urteen joan-etorrian bi hizkuntza bilakatu ziren: galiziera —gaztelaniaren gero eta eragin handiagoa izan zuena— eta portuges modernoa,Portugalgo Erresumaren eta hareninperioaren hizkuntza bilakatu zena.
Portugesa munduko hainbat bazterretara eraman zuen Portugalgo Erresumaren jarduera inperialistak, XVI. mendera bitarte. Horien artean daudeAsiako,Amerikako etaAfrikako hainbat lurralde, Erresumaren jarduera ekonomiko kolonialistak eta misio katolikoak zirela-eta portugesa berenganatzera behartuak izan zirenak. Herrialde horien artean daude, esaterako,Brasil,Angola,Mozambike,Sao Tome eta Principe,Sri Lanka etaIndia[6]. Horietako batzuetan, oraindik badaude portugesa erabiltzen duten hiztun-komunitateak eta beste batzuetan, aldiz, oraindik hizkuntza ofiziala izaten da.
Portugesaren estandarizazioa eta aldaera modernoaren garapenaErrenazimenduan hasi zen. Garai hartan hasi ziren akademikoak eta idazleak portugesarenlexikoari ekarpenak egiten, latin klasikotik etaantzinako grezieratik hartutako maileguekin.
Portuges modernoagalaikoportuges hizkuntzatik eratorria da. Lehen gramatika portugesa (Grammatica de Lingoagem portuguesa[8]), Fernando Olivera presbitero dominikar eta erretorikako irakaslearena, Lisboan argitaratu zen 1536an. Lan horrek eta beste batzuek, eta oro harinprentaren garapenak, ahalbidetu zuten portugesaren bateratze-prozesua.
Erdi Aroko portugesak berebiziko garrantzia izan zuen penintsulan, XII. mendearen amaieratik XIV. mendearen erdialdera arte. Autore batzuen esanetan, 1400ean galaikoportugesak batasuna galdu zuen, lurraldea bi estatutan banatzearen ondorioz: Portugaleko erreinua etaCorona Leonesako alde galegoa.
Galizian, gaztelania izanik hizkuntza ofiziala, bigarren mailako hizkuntza zen portugesa, beraz, hizkuntzaren bertsio galegoak gaztelaniaren eragina jasan zuen. Hartara, autore batzuek hizkuntzaren bi bertsio banatu zirela defendatzen dute: galegoa eta portugesa. Beraz, eztabaida dago galiziera eta portugesa bi hizkuntza bereizi ote diren ala hizkuntza beraren bi aldaera. Egun, aditu gehienek galaikoportugesaren bi aldaeratzat jotzen dituzte.
Gainera, beste estatu batzuetan etorkin lusofono komunitate adierazgarriak daude: Andorran, adibidez (11.229 lagun 2012anAndorrako Estatuko Estatistika Departamentuaren arabera, Andorrako biztanleen % 10); halaber,Bermuda[11],Kanada (237.000 pertsona 2016ko erroldaren arabera[12]),Frantzian (atzerritarren % 9,1[13]),Luxemburgon (% 15)[14],Namibian (% 4-5)[15],Paraguayen (636.000 pertsona)[16],Hegoafrikan (500.000 baino pixka bat gehiago)[17],Suitzan (196.000 biztanle 2008an)[18], Venezuelan (554.000 pertsona)[19] etaEstatu Batuetan (1.687.126 lusofono edo biztanlegoaren % 0,44)[20]. Era berean,espainiarren % 5,20k ere portugesa hitz egin dezakeela adierazi du.
Portugesa nazioarteko erakundeotan ere ofiziala da:Europar Batasunean, Estatu Iberoamerikarren Erakundean, Estatu Amerikarren Erakundean,Mercosur-en, Hegoamerikar Nazioen Batasunean. Gainera, lanerako hizkuntza eta hizkuntza ofiziala daAfrikako Batasunean. Horrez gain, Portugesezko Herrialdeen Komunitatea (Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, CPLP) portugesa hizkuntza ofiziala duten zortzi estatu askeen arteko erakunde bat da.
Portugesa hizkuntza ofiziala duten herrialdeek berezitasun bat dute: ez daukate portugesa hizkuntza gisa duten beste inolako herrialderekin mugarik. Hori ez da herrialde anglofono, frankofono, hispanofono, arabofono edo germanofonoekin gertatzen: kolonizazioaren ondoren, Portugalen menpe egondako herrialdeak ez ziren herrialde ezberdinetan banatu,Espainiaren,Frantziaren edota ingelesenAfrikako koloniak ez bezala.
2008tik aurrera, portugesaUruguaiko eskoletan derrigorrezko bigarren hizkuntza gisa irakasten da[21], etaArgentinan 2009tik[22][23].Zambia,Kongo,Senegal,Namibia,Suazilandia,Boli Kosta etaHegoafrikako eskoletako curriculumean ere azaltzen da[23]. Espainiaren kasuan,Extremadurako Juntak portugesa bigarren atzerriko hizkuntza gisa ikastea bultzatzen du, etaAndaluzian José Saramago programa jarri dute martxan, portugesa atzerriko bigarren hizkuntza gisa bigarren hezkuntzan bultzatzeko.
Instituto Camões-en datuen arabera, 160.000 pertsonak portugesa atzerriko hizkuntza gisa ikasten dute munduan[23], horietako 80.000k euren zentruetan[24]. British Council-aren ikerketa baten arabera[25], portugesaErresuma Batuan “bizi-hizkuntza” gisa kontsideratua izan da hurrengo 20 urteetarako, eta egun interneten gehien erabiltzen diren hizkuntzen artean bosgarren postuan dago[26]. Bestalde,Txinan goi mailako 28 eskolak irakasten dute (1350 ikaslerekin), gehienakMacao portugaldar kolonia ohia (bertan, Txina eta herrialde lusofonoen arteko merkataritza harremanak sustatzeko erabiltzen da)[26]. Gauza bera gertatzen ari da Japonian, bertan 500.000 brasildar-japoniarrez osatutako komunitatea baitago.
Arrazoi historikoen ondorioz,Asia etaAfrikako dialektoek lotura estuagoa dute Portugalgo dialektoekin Brasilgoekin baino. Hala ere, ahoskerari dagokionez, zenbait kasutan, portuges brasildarraren aztarnak aurki daitezke. Horrez gain, portugesak bi idazkera estandar ditu eta ahozko aldaera ugari (askotan desberdintasunfonologiko etalexiko garrantzitsuak dituztenak).
Eztabaida dagogaliziera eta portugesa bihizkuntza bereiz ote diren ala berberaren bi aldaera. Egun, aditu gehienekgalaikoportugesaren bi aldaeratzat jotzen dituzte; izan ere,Erdi Aroan hizkuntza batua izan zen, harik eta mendeak joan, mendeak etorri, bi aldaerak bereizi ziren arte.
