| Plasmodium falciparum | |
|---|---|
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Filuma | Apicomplexa |
| Klasea | Aconoidasida |
| Ordena | Haemospororida |
| Familia | Plasmodiidae |
| Generoa | Plasmodium |
| Espeziea | Plasmodium falciparum William H. Welch, 1897 |
| Datu orokorrak | |
| Ostalaria | Homo sapiens etaAnopheles |
| Genomaren kokapena | protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org…,protists.ensembl.org… etaprotists.ensembl.org… |
Plasmodium falciparumprotozoo unizelular eta eltxoen eta gizakienbizkarroi bat da.Plasmodium generoaren izaki hilgarriena da,gizakienganmalaria[1] eragiten baitu. Ez da malaria eragiten duen Plasmodium bakarra, baina bai malaria larriena sortzen duena.Anopheles generokoeltxoemeak izaten dira ziztadaren bidez gaixotasuna transmititzeaz arduratzen direnak. Protozoo honek eragiten duen gaixotasuna malaria falciparum-a da[2][3], malaria motarik arriskutsuena eta lehen esan bezala hilkortasun tasa handikoena[4]. Gaixotasun hau baliabide ekonomikoek eraginda,Sahara azpiko Afrikan askoz arruntagoa da beste munduko edozein lekutan baino.
Espezie hau, duela 10.000 urte inguru eratorri zen,goriletan aurkitzen zenLaverania izeneko beste malaria eragile batengandik[5]. Alphonse Laveran izan zen lehena identifikatzen 1880an etaOscillaria malarie moduan izendatu zuen. Aurrerago, 1897an,Ronald Ross izan zen gaixotasuna eltxoen bidezko transmisio baten bitartez hedatzen zela jabetu zen lehena. Bere izen zientifikoa,Plasmodium falciparum, William H. Welch-ek eman zion 1897an, baina, ICZN-k ez zuen onartu 1954 arte. 1898an Giovanni Battista Grassi-k gaixotasunaren transmisio osoa argitu zuen,Anopheles eltxo emetik hasita gizakira arte.
P. faciparum-ek forma desberdinak ditu bere bizi-zikloan zehar; gizakia kutsatzen duen hasierako fasean eltxoen listu guruinetatik esporozoitoak transmititzen dira. Hauek hazi eta biderkatu egiten dira gibelean merozoito bihurtuz. Ondoren, merozoitoekeritrozitoak inbaditzen dituzte trofozoitoak, merozoitoak eta gametozitoak eratzeko, garapen-fase honetan malariaren sintomak gizakietan ikusten direlarik. Eltxoetan, gizakiengandik jasotako gametozitoez baliatuz,ugalketa sexuala ematen da beraien barneanzigotoa eratuz. Zigotoak, mugimendu ameboidearen bidez, eltxoaren digestio-hodiko kanpo hormara migratzen du. Han handitu egiten da eta esporozoito bihurtzen da, zikloa errepikatuz.
Munduko Osasun Erakundeak (MOE) argitaraturiko azken txostenaren arabera (World Malaria Report, 2018) 2017an 219 milioi malariaren kasu eman ziren mundu guztian eta 435.000 pertsonen heriotza ekarri zuten[6]. Ia malaria guztien heriotzakP. falciparum-ak eraginikoak izaten dira, heriotza guztien % 93 garatu gabekoAfrikako herrialdeetan ematen delarik. Aipatzekoa da 5 urtetik beherako umeak izaten direla kalte handienak pairatzen dituztenak, heriotzen % 62 osatzen dutelarik[6].
Falciparum malaria ezaguna zenAntzinako Grezian, izen orokor gisa πυρετός pyretós "sukarra" eman ziotenak[7].Hipokratesek (c. K.a. 460-370) sukar tertziario eta sukar kuaternario izenekin hainbat deskribapen egin zituen[8].Antzinako Egipton prebalentzia handia zuen etaAntzinako Erroman ere ezaguna zen[9]. Erdi Aroko italiarrak izan ziren "malaria" izena eman ziotenak, "mala",txarra eta "aria",aire hitzen elkarketatik, uste zutelakomiasmatik edo kutsatutako airetik transmititzen zela[10].
Johann Friedrich Meckel fisikari alemaniarra izan zen lehenengozP. falciparum aurkitu zuena, baina ikusi zuen momentuan ez zekien zeren aurrean aurkitzen zen. 1847. urtean malariaz hil zen pertsona baten odolean eta barean, pigmentu beltz granulatuak aurkitu zituela esan zuen baina ondorio zehatzik atera gabe. 1880. urtean,Charles Louis Alphonse Laveran frantsesak, ospitalean lanean zebilela, malaria sortzen duen patogenoa identifikatu zuen eta 1881. urteanThe Lancet aldizkarian argitaratu zuen aurkikuntza garrantzitsu hau, patogenoari,Oscillaria malariae izen zientifikoa eman ziolarik[10]. Baina, Laveran-en aurkikuntza eszeptizismo-puntu batekin jaso zuen zientzia-komunitateak,Theodor Albrecht Edwin Klebs etaCorrado Tommasi-Crudeli izen handiko fisikariek malariaren patogeno sortzailea jadanik haiek aurkitu zutela aditzera eman zutelako.Bakterio bat zela uste zuten etaBacillus malariae izenaz ezagutzen zela esaten zuten (haiek emandako izena)[11].
Laveran-en aurkikuntza 5 urte pasa ostean onartzen hasi ziren,Camillo Golgi biologo italiarrari esker; bere mikroskopioz eginiko behaketengatik eta beste teknika aurreratuagoen erabilpenengatik, malaria pairatzen zuten pertsonen gorputzean bizkarroi baten presentzia zegoela baieztatu baitzen. Komunitate zientifikoaren guztizko onarpena jasotzean, 1907. urtean Laveran-i medikuntzarenNobel saria eman zioten. 1894. urteanPatrick Manson fisikari ingelesak, eltxo-malaria teoria formulatu zuen; ordurarte uste zen, malariaren bizkarroia airearen bitartez hedatu eta transmititzen zela. Teoria berritzaile hori ikertzeko eta baieztatzeko helburuarekin Mansonen lagun eta ikertzailea zenRonald Ross zirujau ingelesakIndiara jo zuen. Bertan zegoen lehen urtean, bizkarroiak eltxo batzuetan bizi zirela ikusi zuen eta handik denbora batera, eltxo hauek gaixotasunaren transmisioan zerikusia zutela konprobatu zuen hegaztien bitartez; eltxo gaixoek hegazti osasuntsuak ziztatu eta gaixotu egiten zituzten.
Garai berdintsuan, Giovanni Battista Grassi fisiko eta zoologo italiarrak aurkikuntza garrantzitsu bat egin zuen, gizakietan gaixotasuna Anopheles generoko eltxo emeek transmitizen zutela ikusi baitzuen. Gaur egungo datuen eta ikerketen arabera,Anopheles generoko 70 espezie baino gehiagok transmititu diezaioke gizakiariP. falciparum bizkarroia[12].
Zientzialari hauek, Manson, Ross eta Grassi, egin zituzten ikerketa eta aurkikuntzengatik medikuntzaren alorreanNobel saria lortzeko hautagai moduan izendatu zituzten 1902. urtean. Azkenean, Ronald Ross-i besterik ez zioten eman.
Plasmodium genero zuzenaren izena, 1885. urtean sortu zuten Ettore Marchiafava eta Angelo Celli fisikari italiarrek. Hala ere,Plasmodium falciparum espezie honen izena, William Henry Welch amerikarrak eman zion 1897. urtean. Azkenik, 1900. urtean, aurretik aipaturiko Grassi italiarrak,Plasmodium generoko espezien sailkapenak egin zuen, bizkarroiak berak sorturiko sukarra gizakiaren gorputzean egoten den denboraren arabera;P. vivax espezieak pare bat eguneko sukarra sortzen zuela zehaztu zuen,P. malariae 4 egun inguruko sukarra sortzen zuela eta azkenik larrienaP. falciparum-ek astebete baino gehiago iraun dezakeen sukarra sortzen zuela zehaztu zuen.
Azkenik, 1954. urtean ICZN-k (International Commission on Zoological Nomenclature-k),Plasmodium falciparum-aren izena aprobatu zuen.
Gaur egun onartzen daP. falciparum, Afrikako mendebaldeko goriletan aurkitzen denLaverania-tik (tximuetan aurkitzen denPlasmodium azpigenero bat) eratorria dela.[13][14]Aniztasun genetikoak adierazten du giza-protozoo hau duela 10.000 urte inguru sortu zela.[15]P. falciparum-en ahaide hurbilenaP. praefalciparum da, gorilen bizkarroi bat hain zuzen.[16][17][18]Bi ezpezie hauek estuki loturik daude txinpantzeen,P. reichenowi, bizkarroiarekin, zeina uste zutenP. falciparum- en ahaide hurbilena zela.P. falciparum hegaztien bizkarroi batetik sortua zela ere uste zuten, azkenean adostasun batera iritsi ziren arte.[19]
Polimorfismo genetikoaren maila oso baxua daP. falciparum-en genomaren barruan, tximuak infektatzen dituztenPlasmodium espezieekin alderatuz (P. praefalciparum, barne).[20][16]Honek aditzera ematen duP. falciparum-en jatorria gizakietan duela gutxikoa dela,P. falciparum-en andui bakar bat izan baita gizakiak kutsatzeko gai.[16]Plasmodium falciparum-en informazio genetikoa aztertuz, ondorioaztatu dute duela gutxi gertaturiko protozoo honen hedapena nekazaritzaren iraultzarekin bat datorrena. Liteena da nekazaritza estentsiboa garatzean eltxoen populazioaren dentsitateak gora egitea, ugalketa-txoko gehiago eman izanagatik, eta posible da honek eragitea P. falciparum-en bilakaera eta eboluzioa.[21]
1995an MalariarenGenoma Proiektua eratu zenP. falciparium-aren genomaren sekuentzia ezagutzeko. Beremitokondriaren genoma 1995an argitaratu zen[22] eta 1998an bere nukleoaren lehenbizikokromosoma batena, 2. kromosomarena hain zuzen. 3. kromosomaren sekuentzia 1999an azaldu zen eta genoma osoa 2002an otsailaren 3an[23]. Bere 24 megabasezko genomaAdeninan etaTiminan oso aberatsa da (gutxi gorabehera % 80) eta 14 kromosomatan antolatuta dago. Orain arte 5.300gene deskribatu dira. Bariazio antigenikoetan parte-hartzen duten hainbat gene kromosomaren eskualde subtelomerikoan kokatuta daude. Hauekvar, rif etastevor familietan banatuta daude. Genoman, 59var, 149rif, eta 28stevor gene existitzen dira, hainbat sasigene eta mozketekin batera. Ikertzaileen arabera nukleoak kodetzen duenproteinen % 10 apikoplastora zuzentzen dira eta proteomaren % 4,7 mitokondriora[23].
Mikrobio honek ez du itxura bakarra, polimorfikoa baita eta morfologia ezberdinak hartzen ditu bere bizi-zikloan zehar.
Oro har,Plasmodium guztiek (gizakia ostalaritzat dutenak) bost fase garatzen dituzte gizakian: esporozoitoak, eskizonte hepatikoak, trofozoitoak, merozoitoak eta gametozitoak.
Eltxoetan hiru garapen-fase erakusten dituzte: oozinetoak, oozistoak eta esporozoitoak.
Odolean duen fasearen arabera, morfologia aldakorra da (gizakien kasuan):
Gizakietan infekzioa,Anopheles generoko eltxo emeak pertsona bat ziztatzerakoan hasiko da (jakinik 460 espezietatik 70ek sortzen dutela malaria gaixotasuna).Anopheles gambiae espeziea da ezagunenetarikoa eta Afrikan kalte handienak ekartzen dituena. Gizakiaren odola xurgatzen ari den bitartean, hau da, elikatzen dabilen bitartean, eltxoak, esporozitoak listu guruinetatik proboszidera bideratuko ditu eta proboszidearen bitartez gizakiaren barnera sartuko ditu.
Eltxoaren listuak, antikoagulatzaile- eta antiinflamatorio-entzimak dauzka, modu honetan ziztada jasotzean, gizakiaren gorputzean ez dira odol-koaguluak ezta erreakzio mingarriak sortzen.
Normalean, ziztada bakoitzean, 20-200 esporozoito[24] barneratzen dira; gizakiarensistema inmunologikoak 30 minutu inguru behar izaten ditu esporozitoak deuzestatzeko, baina, gutxi batzuek “ihes egiten” dute eta berehala gibeleko zelulak,hepatozitoak, inbaditzen dituzte[25]. Ziztadatik ordubetera esporozoitoak gibelera iristen dira[26].
Hepatozitoetara sartzera doanean,konplexu apikala eta KOAT gainazala galtzen du. Mikrobio parasitoak behin barruan egonda gibeleko eskizogonia prozesua pairatuko du; hepatozitoetan mikrobioa ugalketa asexualaren bidez eskizonteak sortzen ditu (13-14mitosi etameiosi pairatuko ditu, azken emaitza eskizonte sinzitial zelulak izango direlarik). Eskizonte bakoitzaren gainazaletik 16-18 zelula alaba txikiagoak aterako dira, merozoito izena hartuko duten zelulak izango direnak.
Guztira, gibeleko fase honetan, 90.000 merozoito sor daitezke,[27] gerora merosoma izeneko besikuletan odolera igorriak izango direnak.[28]
Gibeleko zelulak apurtzen direnean merozoito horiek guztiak odolera pasatzen dira. Behin merozoitoak odolean daudela, organulu inbaditzaile batzuk erabiltzen dituzte odolekoeritrozitoak ezagutzeko eta ondoren sartu eta ostalari moduan erabiltzeko. Eritrozitoaren barruan dagoela, bakuola bat sortzen du, ostalariaren barnean dagoen bitartean garapen zuzena izan dezan[29]. Momentu honetan, bizkarroiahemoglobinaren degradazioz elikatzen da. Eritrozitoak inbaditu ondoren, bakuola honen barnean inbasiorako egiturak (KOAT gainazala eta konplexu apikala) galtzen dituzte trofozoito bihurtuz.Trofozoito hau hazi ondoren ezkizonte bilakatuko da.
Eskizonte-fasean dagoeneanDNAren bikoizketa asko gertatzen dira. Eskizonte bakoitzetik 16-18 merozoito sortzen dira. Merozoito hauek odolaren eritrozitoak apurtzen dituzte, eritrozito berriak inbadituz. Infekzio-fase hau oso koordinatuta gertatzen da, horrenbestez, odolean dauden bizkarroi guztiek odoleko globulu gorriei aldi berean kalte egiten diete. Odoleko fase hau ematen ari den bitartean, gaixoak malariaren sintomak (sukarra,anemia, desorden neurologikoak..) pairatzen hasiko den momentua izango da.
Eritrozito kaltetuak, odolaren bitartez gorputzeko leku askotara zabal daitezke eta bertan isolaturik geratu. Garunera zabalduz gero, garuneko malaria sortzen da, gaixotasunak hartu dezakeen biderik arriskutsu eta serioena bilakatzen dena eta hilkortasun-probabilitate altua duena.
Eskizonte batzuek zenbait forma sexualetan desberdintzen dira, ar eta eme gametozitoak. Gametozito hauek 7-15 egun behar dute heldutasuna lortzeko, gametozitogenesiaren ondorioz.Anopheles eltxoek gaitza duen pertsona bati hozka egiten dionean, gametozitoak irensten ditu[30].
Inkubazio epean agertzen dira infekzioaren sintomak,Plasmodium generoaren arteanP. falciparium-arena denboraldi motzena da. Inkubazio-denboraldi ohikoena 11 egunekoa da[31], baina 9-30 egun tartekoa ere izan daiteke. Kasu isolatuetan, denboraldia 2, 3 edo 8 urteetara luzatu egin da[32].Haurdunaldia etaGIB-arekiko koinfekzioak baldintza garrantzitsuak dira sintomen atzerapenentzako[33]. Bizkarroiak odol-testekin aurki daitezke infekziotik 10 egun pasa direnean[31]. Gibeleko faseanPlasmodium falciparum-ek ez du malariaren sintomak eragiten (inkubazio epea da), baina odolera pasatzen denean eta eritrozitoak apurtzen dituenean malariaren sukar erasoak agertzen dira.
Eltxoaren hesteen barruan,gameto emeak heltze-prozesuan zenbait aldaketa morfologikoak jasaten ditu, handiago eta borobilago bihurtzen. Gametozito arrak nukleoaren zatiketa azkar bat jasaten du 15 minutuetan, zortzi mikrogametoflagelodun sortzen (exflagelazio izeneko prozesua)[34]. Mikrogameto flagelodunak makrogameto emea ernaldu egiten duzigotodiploidea eratzeko. Zigotoa garatzen da oozineto bihurtzen. Oozinetoa zelula mugikorra da eta eltxoaren beste organoak inbaditzeko ahalmena du. Eltxoaren hestearen mintz peritropikoa zeharkatzen du etaepitelioa gurutzatzen du. Hau egin eta gero lamina basalean sartzen da. Oozisto mugigabe bihurtzen da eta bertan kokatzen da. Hainbat egunetan, oozistoa 10 alditan zatitzen da esporoblastoa eratzeko, ehunaka nukleo izanik.Meiosia gauzatzen da 3000 zelula kumehaploide, esporozitoak, sortzeko[35]. Esporozito heldugabeak oozistoaren mintza zeharkatzen dutehemolinfera. Eltxoaren listu guruinetara migratzen dira non gehiago garatzen dira, gizaki berri bat infektatzeko eta infekzio ziklo berri bat osatzeko prest egonik[36].
Plasmodium falciparum-ek sorturiko sintomak, eskizonteen apurketatik etaeritrozitoen suntsiketaren ondorioz gertatzen dira. Gaixo gehieneksukarra (>% 92),anemia (% 90),hotzeria (% 79), buruko minak (% 70) eta izerdi-prozesua (% 64) jasaten dituzte. Bainazorabioak,ondoezak, muskuluetako mina, sabeleko mina,goragaleak, gorakoak etabeherakoak ere gaixotasun honekin lotzen dira.[37]
Bihotz-taupaden maiztasun altua,ikterizia, zurbiltasuna,gibelaren hantura eta barearen hantura ere diagnostikatu dira.
Gaixoaren globulu gorriak modu sinkronizatuan suntsitzen dira, merozoito ugari aldi berean askatzen direnean. Hori, normalean, 48 ordutik behin gertatzen da, eta horrek hotzikarak, sukar handia eta izerdia eragiten dizkio gaixoari. Malariaren "sukar eraso" beldurgarriak dira.
P. falciparum-ek bahiketa bidez egiten du lan, bestePlasmodiae batzuekin partekatzen ez duen berezitasun bat. Eskizonte helduek eritrozito infektatuen gainazalaren ezaugarriak aldatzen dituzte, modu honetan odol-hodiei atxikitzen zaizkie. Honek mikrozirkulazioa eragozten du eta ondorioz organo batzuen disfuntzioa eragin,garunarena esaterako malaria zerebralean (garuneko kaltea da malariaren ondorio larrienetako bat).[38]
P. falciparum da malariak eragindako giza-gaixotasun eta heriotza larri gehienen arduraduna, malaria larri edo nahasi izeneko egoeran dagoenean. Malaria larri hau maiztasun gehiagorekin aurkitzen da bost urtetik beherako umeetan,[31] eta haurdun dauden emakumeetan (haurdunaldiari loturiko malaria deitua).[39]
Emakumeek lehen haurdunaldian malaria larriak jasateko sentikortasun handiagoa dute, gainerako haurdunaldietan ez dira hain sentikorrak antigorputzak ekoizten dituztelako.[40]
Baina amaren immunitatea handitzeak jaioberrien malariarekiko sentikortasuna handitzen du.[39]
Anopheles generoko eltxo batek,P.falciparum-en ehunka esporozoito transmititu ditzake ziztada batekin baldintza esperimentaletan. Naturan ordea, 80 baina gutxiago izaten dira.[41] Esporozoitoak ez dira zuzenean odolera sartzen, larruazalean txertaturik gelditzen dira hasieran, bi edo hiru orduz. Hauetatik % 15-20 soilik igaroko dira odolera, nonzelula dendritikoek aktibatzen dituzten eta hauek, era berean,T linfozitoekin gauza bera egiten dute (CD8+ T zelulak), azken hauek mikrobio bizkarroiak suntsi ditzaten. Larruazalean geratzen diren gainerako esporozoito gehienak sortzetiko sistema immuneak, kate-erreakzio baten bidez, zeineanfagozito batzuek (neutrofiloek etamakrofagoek) parte hartzen duten, hilko ditu.
Odolera sarturiko esporozoito gutxi batzuk (% 0,5-5) gibelera joaten dira. Fase honetatik aurrera, bizkarroiak hainbat proteina ekoizten ditu, immunitate-sistemako zelulen komunikazioa eragotziko dutenak[42]. Modu honetan seinale immuneak ez dira nahiko indartsuak izango makrofagoak aktibatzeko.
P.falciparum odolean dagoenean gizakien immunitate-sistemak erraz detektatzen badu ere, erantzun immunea sahiesten du mintzeko 2.000antigeno baino gehiago ekoiztuz.[43] Esporozoitoak hasierako etapan, proteina bat ekoizten dute (CSP),hepatozitoekin elkartuko dena.[44] Bestalde,esporozoitoak TRAP proteina erabiltzen du hepatozitoei lotzeko eta beraien barnean sartzeko eta mugitzeko. Horrela immunitate-sistemaren zeluletatik ihes egitea lortzen du.
Eritrozitoen inbasioan zehar, merozoitoek, mintzeko antigeno apikala (AMA1), eritrozitoei loturiko antigenoa (EBA), merozoito cap proteina 1 (MCP1), miosinari loturiko proteina (MTIP) eta merozoitoko gainazaleko proteinak (MSPs) askatzen dituzte immunitate-sistemaren ezagutzea saihesten dutenak.
Malariaren diagnostiko klinikoa baieztatzeko protozoo bizkarroia (Plasmodium falciparum edo bestePlasmodium bat) antzeman behar da gaixoaren odolean. Hori egin zuen lehenengo aldizCharles Laveranek 1880an, eta geroztik diagnostikoaren funtsa ez da gehiegi aldatu. Kontuan hartu behar da zaila dela protozoo bizkarroia gaur-gaurkoz laborategian kultibatzea, beraz odolaren behaketa mikroskopikoa da prozedurarik onena bere presentzia antzemateko.Odol-frotisak erabiltzen dira horretarako,Giemsa tindaketa aplikatuz. Eritrozitoen itxura aztertzen da, bereziki, barnean merozoitoak edo trofozoitoak dauden ikusteko[45][46]. Gametozoitoak ere ikusgari daude sarritan (ikusi artikuluaren goiko aldean, eskuinean, dagoen argazkia: bi gametozoito agertzen dira odol-frotisean, eritrozitoen artean).
Beste prozedura batzuekPCR edoteknika serologikoak erabiltzen dituzte bizkarroi parasitoa antzemateko gaixoaren odolean edo listuan[47]
P.falciparum kontinente guztietan aurkitu dezakeguEuropan izan ezik.MOE-k 2018an argitaraturiko txostenaren arabera 2016-an 216 milioi pertsonak pairatu zuten malaria eta 2017-an berriz kopuruak gora egin zuen 219 milioi gaixorekin. Guztira 435,000 pertsona hil ziren urte horretan gaixotasun hau dela eta.
Malariaren eraginez gertaturiko heriotzen % 92Afrikan kokatzen dira, Afrika baita infekzio hau harrapatzeko probabilitate gehien dituen kontinentea, eta bost urtetik beherako haurrak dira kaltetuenak, heriotza hauen % 62 talde honetakoak baitira.
Infektatuen % 80 AfrikakoSaharatik hegoaldera topatzen ditugu, % 7Asiako hego-mendebaldean eta % 2 mediterraneo-ekialdean.
Nigeriak du intzidentzia handiena mundu mailako kasuen % 27 biltzen duelarik. Afrikatik kanpo berrizIndiak du intzidentzia handiena, munduko kasu guztien % 4,5 bertan gertatzen direlako.[48] Historikoki bizkarroi hau eta bere gaixotasuna oso ezagunak izan ziren Europan, nahiz eta gaur egun Europa malariarik gabeko eskualdetzat kontsideratzen den. Hau XX.mende hasieran abian jarri ziren hainbat programen ondorioz, esaterako, intsektizida bidezko fumigazioak, sendagai bidezko terapiak eta ingurumen-ingeniaritzak, guztiz deuseztatzea lortu zuten 1970eko hamarkadarako.[49] Gaur egun estimatzen da 2.400 milioi pertsona daudela infekzio-arrisku iraunkorrean.[50]
Gurean atzerritik ekarritako kasuak gero eta ohikoagoak dira, turisten eta etorkinen artean. Ekarritako malariaren kasu gehienen atzeanPlasmodium falciparum dago, eta sarritanklorokinarekikoandui erresistenteak dira[51]
1640. urtean Huan del Vego zientzialariakKinkina landare-generoaren barruan sartzen diren espezie konkretu batzuen azala erabiltzen hasi zen malaria gaixotasuna sendatzeko helburuarekin, aurretik, Ekuadorreko eta Peruko indiar natiboek sukar desberdinak tratatzeko erabiltzen zuten teknika berdina mantenduz. Aurrerago, 1820. urteanPelletier etaCaventour zientzialari frantsesek, aurrera pausu handi bat eman zuten,Kinkina landareetan malariaren kontra zerk eragiten zuen aurkitu baitzuten;kininaalkaloideak hain zuzen ere. Horrenbestez, erauzketak egiteari ekin zieten, gaixotasunaren kontrako eraginkortasuna emendatuz.
1891. urtean, malariaren aurkako medikamentu sintetikoak ekoizten saiatzen hasi ziren mundu osoan zehar. Ezaguna izan zen lehen medikamentua,Atabrine izan zen, 1933. urtean ezagutarazi zena II. Mundu Gerran, baina, ez zuen arrakasta handirik eduki, sortzen zituen kontrako efektu kaltegarriak zirela eta. Handik aurrera, zenbait saiakera egin zituzten medikamentu artifizial eta eraginkor bat aurkitzeko helburuarekin, baina gehienak, baztertuak izan ziren (sortzen zituzten zeharkako kalteengatik) 1970. hamarkadara iritsi arte; garai honetan,Tu Youyou txinatarrakartemisinin droga aurkitu zuen malariaren aurka erabiltzeko. Aurkikuntza oso garrantzitsutzat hartzen da, mundu mailan txertoetan integraturik estandarizatzea lortu baitaP. falciparumek sorturiko malariaren aurkako nolabaiteko irtenbide moduan. Aurkikuntza honengatik 2015. urtean medikuntza alorrekoNobel Saria jaso zuen txinatar zientzialariak.[52]
Klorokina botika, beste Plasmodium batzuen aurka oso eraginkorra dena (Plasmodium vivax,Plasmodium malariae...) ez da Plasmodium falciparum aurka erabiltzen, mikrobioak botika horrekiko erresistentzia garatu duelako.[53]
Primakina (klorokinaren talde bereko botika)P. falciparumen infekzioaren aurkakoprofilaxian erabiltzen da, eraginkortasun handiz. Botika honek, baina, hainbat albo-ondorio kaltegarri sor ditzake gizabanako batzuengan.[54][55]
.jpg)
Gaur egun,RTS,S txertoa hartzen da (SPf 66 ere deitua), txerto efizienteena dela konsideratzen baita, baina, hala ere, 2011-2016 urte bitarteetan eginiko ikerketa batzuek adierazi dute txerto horrekin gizakia ez dagoela guztiz babesturik (saio klinikoetan % 20-40 bitarteko babesa besterik ez du ematen txertoak[56]) eta hortaz oraindik ere malariaren guztizko deuseztapenerako pausu batzuk eman beharko direla. Txertoakpeptido batzuk erabiltzen ditu, esporozoito eta merozoitoenantigenoekin antz handia dutenak. Halere, mikrobio patogenoak antigeno horiek sarritan aldatzen ditu, eta horrek asko mugatzen du txertoaren eraginkortasuna[57].
Malariaren aurkako txertoen eta ikerketanManuel E. Patarroyo mediku kolonbiarra garrantzi handiko pertsona izan da. Bera izan zen 1988.urtean malariaren aurkako lehen txerto sintetiko eraginkorra aurkitu zuena, emaitza positiboak lortuz. Hala ere, beranduago,Munduko Osasun Erakundeak zenbait froga klinikoren ostean inaktibotzat katalogatu zuen Patarroyoren txertoa.
Oso zaila da behin betikotxerto bat garatzea,Plasmodium falciparum-ak etengabe ostalaria berriz kutsatzeko egokitu da[58] txerto gehienei erresistentzia garatzen duelako. Proba kliniko gehienek bizkarroiaren bizi-zikloaren lehenengo etapetan zentratzen dira,Plasmodium-aren esporozitoan, eltxoetatik gizakietara transmititzen dena hain zuzen ere. Txertoak eragindako erantzun immunea gibelera doan esporozitoa hiltzea lortzen bada ez zen odol-faseko infekziorik egongo ezta gametozitoen produkziorik[59].
Nahiz eta malariaren txertoaren mundu osoko beharra gaur egungo manufaktura-metodoekin bete daitekeen, berrikuntzek hedapena erraztu eta ondasunen kostua murritz dezakete[59].
Minbiziaren Ikerketarako Nazioarteko Agentziak (IARC, ingelesez) baieztatu duPlasmodium falciparum eragile kartzinogenoa dela, 2A taldekoa[60], etalinfoma mota batekin lotu du (Burkitten linfoma). Ez da linfoma hori eragiten duen mikrobio bakarra (Epstein-Barr birusak ere garrantzi handia baitu Burkitten linfomaren agerpenean), baina bi mikrobio horien ko-infekzioak, antza, gaitz hori pairatzeko probabilitatea nabarmen areagotzen du
Anemia faltziformeeritrozitoen itxura deformatzen duen gaixotasun hematologikoa da, oinarri genetikoa duena.Anemia mota honetanhemoglobinaren egitura molekularra ezohikoa da, β kate polipeptidikoetanaminoazido bat aldatuta dagoelako (glutamina egon beharreanbalina baitago).
Hemoglobinaren aldaketa molekular horrek eritrozitoen desitxuratzea dakar: globulu gorriak ez dira biribilak, luzeak baizik, etaigitaiaren itxura hartu ohi dute (hortik gaitzaren izena). Hemoglobina eta eritrozito ezohiko horiek gaitzaren arazoak eragiten dituzte: odolean oxigenoaren garraioa okertzen da, odol-zirkulazioa ere bai (odol-hodiak buxatu egiten dira), anemia azaltzen da (eritrozito faltziformeek bizitza laburragoa dutelako), etab.
Gaitz honek oinarri genetikoa dauka:hemoglobinaren β katearen sintesia kodetzen duen genea okerra da (HbS), eta gene normalaren aldean (HbA)azpirakorra.
Hiru dira hemoglobinaren genotipoak:
Azpirakorra izanik, HbSgeneak ez du gaitzik sortuko gizabanakoheterozigotoetan (HbA HbS), soilik homozigito azpirakorrengan (HbS HbS).
GaitzaMendelen legeen arabera transmititzen da.
Anemia faltziforme dutenek (HbS HbS) osasun-arazo asko sufritzen dituzte, eta tratatu ezean hiltzen dira. HbS genea, horrenbestez, kaltegarria da. Baina ez beti, malariari dagokionez genotipo heterozigotoa dutenak (HbA HbS) erresistentzia handiagoa dutelakoPlasmodium patogenoekiko, eta malaria endemikoa den lekuetan genotipo hori oso hedatuta dago[57]. Genetistek uste dute malariaren kontra ematen duen babesak azaltzen duela afrikarren artean genotipo heterozigotoa (HbA HbS) oso hedatua egotea.
Antza, genotipo horrek (eta baita anemia faltziformearenak ere) aldaketa batzuk eragiten ditu eritrozitoen azalean, eta ondoriozPlasmodium falciparum-en merozoitoek ezin dute eritrozotioei atxiki. Modu horretan aipatutako genotipoa duten gizabanakoek infekzioa saihesten dute[61]
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak:Q311383
Multimedia:Plasmodium falciparum /Q311383
Espezieak:Plasmodium falciparum