Parisko eskualdea,Frantziako Uhartea deritzona,Frantziako ekonomia hiriburua da.[7] Munduko hirien artetik,barne produktu gordin handienetarikoa du: 669,2 bilioi euro 2013an.[8] Gainera,La Défense, Europako negozio-barrutirik handiena, Frantziako enpresen erdiaren egoitza nagusia da, eta munduko 100 enpresarik handienetatik 20rena ere baiA.[9] Era berean, hiriburu hartan dute egoitza nazioarteko hainbat erakundek, hala nolaUNESCOk edotaELGAk.
Paris munduko turismo helmuga nagusia da, 30 milioi turistak bisitatzen baitute urtero.[10] Intereseko leku asko daude hirian. Adibidez,Eiffel Dorrea,Notre-Dame katedrala,Garaipen Arkua,Sacré-Cœur basilika eta abar. Horrez gain,Louvre etaOrsay museoek nazioarteko onarpena ere badute, baita Disneyland Resort Paris parkeak ere. PariskoCharles de Gaulle aireportua Frantziako aireportu nagusia da, eta munduko aireportu erabilienetatik zortzigarrena.[11]
Paris izenagaliar herritik datorkio (sing.Parisius, pl.Parisii).Erromatarren garaian, hiriaren izenaLutetia zen, baina era bereanCivitas Parisiorum (Parisii-en hiria) ere bazuen, gerora gailendu zena.Parisii izenaren jatorria, ordea, ezezaguna da, nahiz eta inguruetako hainbatlekuri izena eman: Paris, Villeparisis, Cormeilles-en-Parisis eta Fontenay-en-Parisis. Erromatarren garaian,Parisiiak Ingalaterran ere aurkitzen ziren, egungoEkialdeko Yorkshire konderrian.
Parisko arroaren bihotzean kokatua, ParisSena (Seine) ibaiertzetan dago, gune historikoa sortu zen bi uharteen inguruan:Île de la Cité mendebaldean etaîle Saint-Louis ekialdean. Hortik hedatzen da hiria, ibaiaren bi aldeetan:Eskuinaldea (Rive droite) iparraldean etaEzkerraldea (Rive gauche) hegoaldean.
Parisintra-muros edo harresiz barnekoa, 1860an finkatua inguruko udalerriak bereganatu ostean,boulevard périphérique izeneko ingurabideak mugatzen du,aldirietatik bananduz.Bide laster hau 35 km luze da eta egun hirigintza proiektuak daude zatika estaltzeko, hiriburua eta aldirien arteko lotura naturalagoak egin ahal izateko.[12] Hirira sartzekoParisko ateak erabiliz egiten da, antzinako harresietan irekitako ateak, egun sarbide nagusiakautobidez edo kale arruntez.
Muga honen barnean, ibaiaren bi aldeetan,igeltsuzkomuinoek hirian orografia markatzen dute. Eskuinaldean daudeMontmartre muinoa (131 m), tontorrean Saint-Pierre de Montmartre eliza duela,[13] Belleville muinoa (128,5 m), Ménilmontant (108 m), Buttes-Chaumont (103 m), Passy (71 m) eta Chaillot (67 m). Ezkerraldean daude Montparnasse (66 m), Butte-aux-Cailles (63 m) eta Sainte-Geneviève (61 m).
Ingurabidetik haraindira, Paris batez ere bi eremutan hedatzen da,Haussmann baroiak berrantolatutako basoak:Bois de Boulogne mendebaldean (846ha,16. barrutian) etaBois de Vincennes ekialdean (995ha,12. barrutian). Horrela, hirian perimetroa 54,74 km da. 1864tik, Parisko Udala Sena ibaiareniturbururen jabea ere bada, erdigunetik 231 kilometrora, Source-Seine (Côte-d'Or) herritik hurbil.[14] Udalerriak 105 km² ditu guztira, metropolitar Frantziako udalerri luze-zabalenetan 113.a.
Frantziako bideen zero puntuaNotre-Dame katedralaren aurrean dago, lauza izardun batek irudikatua.
Senak hiria zeharkatzen du arku bat eratuz, hego-ekialdetik sartuz eta hego-mendebaldetik irtenez. Hogeita hamarzubi baino gehiagok ahalbidetzen dute pasabidea, horien arteanPont Neuf ospetsua, hiriko zaharrena.
Beste bi ur-bidek zeharkatzen dute hiria: Bièvre ibaia, hegoaldetik iristen dena eta egun lurrazpikoa, eta Saint-Martin ubidea,1825ean irekia eta 4,5 km luze dena. Ubidea La Villette urmaelean hasten da, lur azpitik igarotzen da Faubourg-du-Temple karrikatikBastillaraino, eta Senan isurtzen da. Berez Ourcq ubidearen azken tartea da, baina Senaren saihesbide gisa erabiltzeko ere eraiki zen,Ile Saint-Louis inguruetatik Saint-Denis arteko bidezidorra baita.
Parisekklima ozeaniko degradatua du: eragin ozeanikoa kontinentala baino handiagoa da, nahikouda freskoekin (batez beste 18 °C) etanegu leunekin (batez beste 6 °C).Euria maiz egiten du, urtaro guztietan, nahiz eta kostaldean baino gutxiago egin (641 mm).
Parisiigaliar herriak menperatzen zuen gaur egungo Parisko eremuaJulio Zesarren tropak Paris bisitatu zutenean. Uste daParisiik fundatu zutela hiria K. a. 250 eta 200 urteen bitartean, baina hiriaren lehenengo kokapena ezezaguna da.
K. a. 52. urtean,erromatarrek hiria bereganatu zutenean,Lutezia izendatu etaSena ibaiaren ezkerraldean berreraiki zuten I. mendean.[16] Paris izena IV. mendean jaso zuen hiriak eta Klodoveok,frankoen buruzagiak,[17] hiriburu bihurtu zuen508. urtean, erromatarrak garaitu ostean.IX. mendean zehar harresiak eraiki zituzten eskuinaldeko ertzean, ezkerrekoa desagertu baitzen.
Filipe Augustoren erregealdian (1190-1220), Paris erreinuaren hiriburu bihurtu zen,[18] eta harresi handiago bat eraiki zuten.XIV. mendean, Karlos V.ak (1371-1380) beste harresi handiago bat eraiki zuen hiriaren defentsarako.
XVI. mendearen amaiera eta XVII. mendearen hasiera bitartean,Henrike IV.ak lehenengo multzo arkitektonikoak eraikiarazi zituen, hala nolaPlace des Vosges. Haren oinordeko Luis XIII.ak harresia luzatu zuen etaLuis XIV.ak harresi hura bota eta haren ordez, bulebar handiak eraiki zituen. XVIII. mendearen amaieran,Frantziako Iraultzak gogotsu jo zuen Frantzia osoa, baina batez ere hiria[19]; bertan jazo ziren lehen herri mugimenduak,Bastillako kartzelaren hartzea, esaterako.
Bastilla kartzelaren hartzea
Horren ondoren,Napoleon Bonaparte jeneralak bere burua enperadore izendatu ostean, Paris Inperioko hiriburu bihurtu zuen.[20]Luis Filiperen agintaldian, hiria inoiz baino lasterrago hazi zen.Napoleon III.aren agintaldian, transformaziorik garrantzitsuena egin zen: enperadoreakHaussmann baroia bultzatu zuen, Paris orduko hiririk modernoena bihurtzeko. Hiri zaharra suntsitu eta bulebar handiak etaeraikin modernoak eraiki ziren,Garnier opera haien artean. Ur-hornikuntza berriak egin ziren, baita beste lan publiko asko ere.[21] Paris, XIX. mendearen bigarren erdialdean, hainbat eta hainbat Nazioarteko Erakusketaren egoitza izan zen: garrantzitsuena 1889koa da, Iraultzaren lehen mendeurrena ospatzeko egina. Ekitaldi hartarako eraiki zenEiffel Dorrea; hasiera batean, aldi baterako egin zuten, baina oraindik ere zutik dirau. XX. mendeanParisko metroaren lanak hasi ziren.
1940an, Wehrmacht-ak (Alemaniako armadak) konkistatu zuen hiria,Bigarren Mundu Gerran, hain zuzen ere. Okupazio-armadak administratu zuen Paris, eta lau urteren buruan hiritik alde egin zuten, hondamendi handirik sortu gabe (beste hiri europar sufritutako horrenbeste ez, behintzat).[22]François Mitterrand presidentearen agintaldian, 1980ko hamarkadan eta 1990ekoaren hasieran, Parisko hirigintza eta azpiegiturak nabarmen berritu zituzten.[23][24][25] Hiriko gune zailak berritu ziren (La Villette eta ezkerraldea, esaterako), eraikin esanguratsu ugari eraiki (Liburutegi Handia,Arche de la Défense edotaOrsay museoa), etaLouvreko Museoa guztiz eraberritu.
Parisko hirigunea 20arrondissement edo barrutitan banatuta dago, erdigunetik hasitaerlojuaren orratzen arabera kanporantz kiribiltzen direnak. Barrutiok1860anNapoleon III.ak sortu zituen. Antzinako barrutiak1795ekourriaren 11n sortu ziren, baina 12 bakarrik ziren.1859koekainaren 16ko legearekin, Thiers harresi barnekoaldiriak bereganatu ziren. Horrela, hedadura aldatuta, 20 barruti sortu ziren, zenbaki sistema berriarekin: kiribilean izendatu ziren, eta izendapen horrek oraindik indarrean dirau.
Barrutiaren zenbakia posta kodeko azken bi zenbakietan ageri da, 75001tik 75020ra.
Udal barruti horiek (arrondissements municipaux) ez dira departamendu barrutiekin (arrondissements départementaux) nahastu behar, Parisko barrutiak departamenduenkantonamenduen parekoak baitira. Frantzian,Lyon etaMarseilla dira udal barrutietan banatuak dauden bakarrak dira, Parisekin batera.
Paris munduko ekonomiaren erdigune garrantzitsu bat da. 2006 urtean,Parisko eskualdekoBPGa (Barne Produktu Gordina), 628,9 bilioi dolarrekoa izan zen. Beraz, bertako ekonomiaHerbehereetakoa bezain handia da.[28]
Parisko BPGa munduko laugarren postuan dago,Tokio,New York etaLos Angeles hirien ostean beti ere. Era berean,Parisko eskualdea munduko 20. metropolitar gunerik handiena da.
Ekonomia oso askotarikoa da eta oraindik ere espezializaziorik eza handia du (Los Angeles, Londres edo New York ez bezala, lehen hiria zinema-industriari begira baitago, eta azken biak zerbitzu finantzieroei). Parisena batez ere zerbitzu-ekonomia da, etaFrantziako Uhartea eskualdeak sortzen duen BPGren erdia ekoizten da hiriburuan bertan. Goi-mailako teknologia hiriaren ezaugarrietako bat da.
Egun, Parisko ekonomiaren ardatzak ez dira bakarrik hiriburuaren udalean garatzen, baizik eta inguratzen duten gune-periferiko guztietan. Hortaz, bulego eta enpresa-egoitza berri gehienakSenako Gainak deituriko eskualdean daude: Opera,La Défense eta Val de Seine barrutiekin bat, Parisko ekonomiagune da.Senako Gainak eskualdea hiriburuaren zabalgune bat bihurtu da, eta bertan 873.775 pertsonak egiten zuten lan 2005ean. Urte berean, 1.653.551 pertsonak ziharduten Parisen bertan.
Parisko eskualdean, Frantziako ekoizpen industrialaren laurden bat produzitzen da, eta mota guztietako makineriak ekoizten dira. Era berean, luxuzko-artikuluak ere ohikoak dira Parisen, goi-mailako moda, perfumeak edo bitxiak, esaterako.Le Havre portu atlantiarra ere Parisi lotuta egon ohi da.
Halaber, munta oso handiko gune turistikoa da, urtero-urtero 30 milioi turista baino gehiago jasotzen baititu.[29]
Eliseo Zelaien hiribidea (8. arrondissement): Ia 3 km luze da,La Concorde etaCharles de Gaulle plazak lotuz. "Ardatz historikoa" edoAxe historique izena du, hiriko leku enblematikoak konektatzen dituelako:Louvre-ko piramidea, Carrousel-ekoArc de Triomphe,Tuileries-eko lorategia,l'Obélisque,l'Arc de Triomphe etal'Arche de la Défense modernoa. Zinema, jatetxe, taberna eta denda ugari daude etorbidearen alde bietan.1975etik,Frantziako Tourra bertan amaitzen da.
Place de la Bastille.
Place Charles-de-Gaulle (lehenago,Place de l'Étoile deitua): Erdian,Garaipen Arkua dago.
Parisko garraioa historian zehar eraikitako sistema konplexua da, oraindik ere hobetzean doana. Syndicat des transports d'Île-de-France delakoak (STIF), lehenSyndicat des transports parisiens (STP), eskualdeko garraio sistema ikuskatzen du.[31] Sindikatu honen kideak diraÎle-de-France eskualdea eta bertako zortzi departamenduak. Sindikatu honek herri garraioa koordinatzen du:RATP (654bus linea,Parisko metroa, hirutranbia etaRER sarearen tarte batzuk darabiltzana),SNCF (Aldirietako trenak, tranbia linea bat eta RER sarearen beste tarteak darabiltzana) eta Optile izeneko operadore pribatuen elkargoa (1.070 bus linea darabiltzana)
Metroa da Parisko garraio sistema nagusia. 300 geltoki ditu (384 geraleku), 214 km errailek elkartuak. 16 linea ditu, 1 zenbakitik 14ra, gehi 3bis eta 7bis, hasieran jatorrizko lineen adar bat baino ez baitziren. Geltokien arteko distantzia txikia dela-eta, lineak mantsoegiak diraaldirietara hedatzeko, beste hiri batzuetan egin duten bezala. Horregatik, 1960ko hamarkadanRER sarea (Réseau Express Régional) sortu zen, urrutiko aldirietara iristeko. RER sareak bost linea ditu (A, B, C, D eta E), 257 geltoki eta 587 km errail.
Gainera, Parisentranbia linea bat dago (T3), Pont de Garigliano eta Porte d'Ivry artean. Parisko inguruetan beste hiru linea ere badaude: T1 (Saint-Denis etaNoisy-le-Sec artean), T2 (La Défense eta Porte de Versailles artean) eta T4 (Bondy etaAulnay-sous-Bois artean).
HirianVélib' izenekobizikleta alokairu sarea dago, 1.450 geltoki eta 20.000 bizikleta publiko baino gehiagorekin. Ferri zerbitzu berria ere bada (2008),Voguéo izenekoa,Sena etaMarne ibaietan.
Parisek bi aireportu nagusi ditu:Paris-Orly aireportua, Paristik hegoaldera, etaParis-Charles de Gaulle aireportua, iparraldean kokatua eta munduko erabilienetakoa. Eskualdean badira beste bi aireportu, Paris Beauvais Tillé aireportua eta Le Bourget aireportua, baina aurreko biak baino garrantzi txikiagoa dute.
Paris ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago.
Erroma (Italia)1956tik aurrera (Seule Paris est digne de Rome; seule Rome est digne de Paris /Solo Parigi è degna di Roma; Solo Roma è degna di Parigi / «Paris bezalakorik, bakarrik Erroma; Erroma bezalakorik, bakarrik Paris»).[32][33]
.jpg)
.svg)
