Ozeano Barea edoOzeano Pazifikoa[1]Lurraren bost ozeanikoetatik handiena eta sakonena da. IparraldeanOzeano Artikotik hegoaldeanOzeano Australeraino (edo, definizioaren arabera,Antartikaraino) hedatzen da , etaAsiako kontinenteak eta Australiak mugatzen dute mendebaldean, etaAmerikak ekialdean.Lurrekour masarik handiena da, haren azalera osoaren heren bat hartzen baitu, 166,2 milioi km². 25.000 irla inguru ditu, gehienak ekuatore lerroaren hegoaldean.
165.250.000 kilometro karratutan,ozeanoen etahidrosferaren zatirik handiena denez, Lurraren ur azaleraren % 46 eta planetaren azalera osoaren % 32 inguru betetzen du, lur eremu osoa (148.000.000 km2) baino handiagoa.[2] Ozeano Barean daude ur hemisferioko etamendebaldeko hemisferioko zentroak, bai eta eskuraezintasun polo ozeanikoa ere. Ozeanoen zirkulazioak (Coriolis efektuak eragindakoa) bi ur bolumenetan banatzen du,[3] neurri handi batean independenteak direnak:Ipar Ozeano Barea etaHego Ozeano Barea (edo, modu lausoagoan,Hegoaldeko Itsasoa. Modu informalagoan, Ozeano Bareanazioarteko egun aldaketa lerroaren arabera ere banatu daiteke:Ekialdeko Ozeano Barea etaMendebaldeko Ozeano Barea, horrela lau koadrantetan banatuta, hau da,Ipar-ekialdekoOzeano BareaIpar Amerikako kosten aurrean,Hego-ekialdeko Ozeano BareaHego Amerikaren aurrean,Ipar-mendebaldeko Ozeano BareaEkialde Urrunaren inguruan, etaHego-mendebaldeko Ozeano BareaOzeaniaren inguruan.
XVI. mendearen hasieran,Vasco Núñez de Balboa espainiar esploratzaileakPanamako istmoa zeharkatu zuenean, 1513an, «Hegoaldeko Itsaso» handia ikusi zuen,gaztelaniaz «Mar del Sur» deitu zuena. Geroago, ozeanoaren egungo izenaFernando Magallaes portugaldar esploratzaileak asmatu zuen, Espainiak 1521ean egin zuen mundukozirkumnabigazio aldian, ozeanora iristean aldeko haizeak aurkitu zituelako.Portugesez «Mar pacífico» esan zion, hau da, «itsaso baketsu» edo «bare».[7]
Historiaurreko garaietan, giza migrazio garrantzitsuak gertatu ziren Ozeano Barean. Gizaki modernoakPaleolitoan iritsi ziren lehen aldiz Mendebaldeko Pazifikora, duela 60.000 eta 70.000 urte inguru. Afrikatik zetorren hegoaldeko kostaldeko giza migrazio batetik, iritsi zirenAsia ekialdera,Indotxinara,Filipinetara,Ginea Berrira eta, geroago,Australiara, gutxienez 80 km ingurutan zeharkatuta itsasoa,Sonda uharteetatikAustraliar kontinenteraino. Ez dago ziur jakiterik talde haiek zer mailatako itsas teknologia erabili zuten; uste izatekoa da banbuzko baltsa handiak erabili zituztela, belaren bat izan zezaketenak.Sahul zeharkatzeko aldeko haizeak murriztea K.a. 58.000 urtearen ondoren bat dator Australian ezarri ziren datarekin, eta ez dago historiaurreko garaietan izandako ondorengo migrazioren aztarnarik.Hego-ekialdeko Asiako uhartean bizi zirenaustronesiarrek arrantza egiteko zuten gaitasuna berretsita gelditu zenBukako kokalekuan (K.a. 32.000 urtea) etaManus uhartean (K.a. 25.000 urtea) aurkitutako aztarnategiekin, 180 eta 230 kilometroko itsas bidaiak baitaude tarteko, hurrenez hurren.[8]
Migrazio berantiarragoa izan zenNeolitoanaustronesiar herrien hedapena. AustronesiarrakTaiwan uhartean sortu zirenK.a. 3000-1500 urteen artean. Itsasnabigazioko teknologia nabarmena ukan zuten (bereziki, haga ontziak,katamaranak eta tximeleta belako ontziak). Litekeena da teknologia haien garapen progresiboak zerikusia izatea Ozeania Hurbilean eta Urrunean finkatzeko geroko urratsekin. K.a. 2200 ingurutik aurrera, austronesiarrek hegoalderantz nabigatu zutenFilipinetan finkatzeko.Bismarck uharteditik abiatuta, ziurrenik, Ozeano Barearen mendebaldea zeharkatu etaMariana uharteetara iritsi ziren K.a. 1500ean, baitaPalaura etaYapera ere, K.a. 1000an.[11] Ozeania Urrunera iritsi ziren lehen gizakiak izan ziren, eta lehenak ur zabaleko distantzia zabalak zeharkatzen. Hegoalderantz ere hedatzen jarraitu zuten, etahego-ekialdeko Asiako gainerako itsas eremuak esploratu zituzten, K.a. 1500eanIndonesiara etaMalaysiara iritsiz, eta, mendebalderago,Madagaskarrera etaKomoreetara,Indiako ozeanoan, K.a. 500 inguruan.[12][13][14] Ikerlari batzuek iradoki izan dute austronesiarrak lehenago ere hedatu zirela, K.a. 7000. urtean jada Filipinetara iritsi zirela.[15]
Universalis Cosmographia edoWaldseemüllerren mapa (1507), lehen mapa izan zenAmerika bi ozeanok banatuta erakutsi zuena. Hego AmerikaMundu Berritzat hartzen zen orduan, baina mapa honetan «Amerika» izena erakusten da lehen aldiz,Ameriko Vespuzioren izenaz eratutakoa.
Europako nabigatzaileek Ozeano Barearen mendebaldeko ertzarekin izandako lehen kontaktua António de Abreu eta Francisco Serrão portugaldarren espedizioek egin zuten,Sunda uharte txikietan zehar,Moluketaraino, 1512an,[21][22] eta Jorge Álvaresek Txina hegoaldera 1513an egindako espedizioarekin, biakMalakakoAfonso de Albuquerqueren aginduz antolatutakoa.
Ozeanoaren ekialdeaVasco Nuñez de Balboa espainiar esploratzaileak aurkitu zuen 1513an, bere espedizioakPanamako istmoa zeharkatu eta ozeano berri batera iritsi ondoren.[23] «Mar del Sur» (HegoaldekoItsasoa) izendatu zuen, ozeanoa istmoko kostaren hegoaldean zegoelako, eta han ikusi zuelako lehen aldiz Ozeano Barea.
1520an,Fernando Magallaes portugaldar nabigatzailea eta bere tripulazioa izan ziren Ozeano Barea zeharkatzen lehenak.Moluka uharteetara egindakoespainiar espedizio baten parte ziren, azkenean munduko lehenzirkumnabigazioa egingo zena. Magallaesek ozeano berriari «Pacífico» esan zion ―hau da, «baketsua»―Hornos lurmuturreko itsaso nahasietan nabigatu ondoren, espedizioak ur lasaiak aurkitu zituelako. Ozeanoari «Magallaesen Itsasoa» deitzen zitzaion sarritan, XVIII. mendera arte.[24] Magellaes biztanlerik gabeko uharte batean gelditu zen,Guamera heldu aurretik 1521eko martxoan.[25] Magallaes beraFilipinetan hil zen 1521ean, bainaJuan Sebastian Elkano getariar nabigatzaileak zuzendu zituen espedizioaren hondarrak,Indiako ozeanoan zehar etaEsperantza Oneko lurmuturra inguratuz, munduko lehen zirkumnabigazioa osatzeko 1522an.[26]Moluken inguruan eta ekialdera nabigatuz, 1525 eta 1527 artean, Portugalgo espedizioekKarolina uharteak,[27] Aru uharteak[28] etaPapua Ginea Berria aurkitu zituzten.[29] 1542-43an portugaldarrak Japoniara ere iritsi ziren.[30]
XVI. eta XVII. mendeetan, Espainiak Ozeano Barea «mare clausum» gisa hartzen zuen, hau da, bere mendeko eta beste itsas potentzia batzuei itxitako itsasotzat. Atlantikotik ezagutzen den sarrera bakarra,Magallaes itsasartea, patruilatzen zuen, beste herrialdeetako itsasontziak sar ez zitezen, Ozeano Barearen mendebaldean, holandarrekEspainiako Filipinak mehatxatzen zituzten bitartean.[35]
Asia etaAustralia, alde batetik, etaAmerika, bestetik, banatzen ditu Ozeano Bareak. Baita ere,Ekuatorearen arauz zati bitan bana daiteke: Ipar Pazifikoa eta Hego Pazifikoa.Antartikako hegoaldeko eskualdetik iparraldekoArtikoraino hedatzen da.[2] Lurraren azaleraren heren bat hartzen du, gutxi gorabehera, eta 165.200.000 km2 azalera du, Lurraren lehorreko masa osoa (150.000.000 km2) baino handiagoa.[46]
Plaka tektonikoen eraginak direla eta, Ozeano Barea urtean 2,5 cm inguru murrizten ari da hiru aldetan, urteko 0,52 km2 inguruko batez bestekoarekin.Ozeano Atlantikoa, aldiz, handitzen ari da.[49][50]
Magallaes itsasartetikFilipinetara egin zuen bidaiaren zatirik handienean,Magallaesek benetan bare aurkitu zuen ozeanoa; hala ere, Ozeano Barea ez da beti hain bare eta baketsu.Zikloi tropikal askok astintzen dituzte Pazifikoko uharteak.[53] Ozeano Barearen inguruko lurraksumendiz beteta daude, etalurrikara pairatu ohi dituzte.[54] Itsaspeko lurrikarek eragindakotsunamiek uharte asko ur azpian utzi dituzte, eta, kasu batzuetan, hiri osoak suntsitu ere bai.[55]
Martin Waldseemüller alemaniar kartografoak 1507an egindako mapa izan zen Amerika erakusten lehena, bi ozeano ezberdin bereiziz.[56] Geroago, Diego Ribeiro portugaldarrak 1529an egindako mapa izan zen Ozeano Barea bere tamaina egokian erakusten lehena.[57]
Populazioa duten mendeko lurraldeak * izartxo batez nabarmenduta daude, dagokion estatu burujabearen izena parentesi artean jarrita. Zeelanda Berriko Erresumako estatu elkartuak traola (#) batez daude adierazita).
Munduko uharte gehienak Ozeano Bareak ditu, 25.000 uharte inguru.[58][59][60] Ozeano Barearen barruan dauden uharteak hiru talde nagusitan bana daitezke:Mikronesia,Melanesia etaPolinesia.
Ozeano Barearen bolumena munduko ur ozeanikoaren % 50,1 da gutxi gorabehera, 714.000.000 km3 inguru dela kalkulatu daiteke.[68] Ozeano Bareko uraren azaleko tenperatura aldatu egin daiteke, eskualdearen arabera: -1,4 °C-tik ―itsasoko uraren izozte puntua― gutxi gorabehera 30 °C-ra iritsi daiteke,ekuatoretik gertu.[69]Gazitasuna ere aldatzen da latitudearen araura, eta gehienez milako 37 parte hartzen du hego-ekialdeko eremuan. Ekuatoretik hurbil dagoen urak, milako 34 parte izan ditzake, latitude ertainetan baino gatz gutxiago, ekuatorekoprezipitazio ugariagatik urtean zehar. Milako 32 parte baino gutxiagoko zenbaketarik txikienak iparraldeko muturrean daude, itsasoko ura gutxiago lurruntzen baita gune izoztu haietan.[70] Ozeano Bareko uren mugimendua, oro har,ordulariaren orratzen noranzkoan izaten da Ipar hemisferioan, eta orratzen aurkako noranzkoanHego hemisferioan.Iparraldeko itsaslaster ekuatorialak, 15º N latitudean zeharhaize alisioak bultzatuta, iparralderantz bira egiten duFilipinetatik gertu,Japonia edoKuroshio itsaslaster beroa bilakatzeko.[71]
Ekialderantz 45ºN inguruan biratuz, Kuroshioaren adarrak iparralderantz mugitzen dira, Aleutiar itsaslasterra sortzeko, eta gainerakoak hegoalderantz mugitzen dira, berriz ereIparraldeko itsaslaster ekuatorialekin bat egiteko.[72] Aleutiar itsaslasterraren adarrak Ipar Amerikara hurbiltzen dira, etaBering itsasoan ordulariaren orratzen aurkako noranzkoan zirkulatzeko oinarria osatzen dute. Hego besoaKaliforniako itsaslaster zenbat eta hegorago orduan eta hotzagoa bihurtzen da.[73]Hegoaldeko itsaslaster ekuatoriala, ekuatorean zehar mendebalderantz doana,Ginea Berriko hego-ekialderantz mugitzen da, ekialdeko 50ºS ingurura, eta Hego Pazifikoko mendebaldeko zirkulazio nagusiarekin bat egiten du, Lurra inguratzen duenItsaslaster Zirkunpolar Antartikoa barne hartuta.Txileko itsasertzera hurbildu ahala, Hegoaldeko itsaslaster ekuatoriala zatitu egiten da; adar batHornos lurmutur ingurura murgiltzen da, eta bestea iparralderantz biratzen da,PerukoHumboldt itsaslasterra sortzeko.[74]
Ipar eta hego hemisferioetako klima ereduak, oro har,simetrikoak direla esan daiteke. Hegoaldeko eta ekialdeko Ozeano Barekohaize alisioak nahiko egonkorrak dira; Ipar Ozeano Bareko baldintzak, berriz, askoz ere aldagarriagoak dira, adibidez,Errusia ekialdeko itsasertzean neguko tenperatura hotzekin alderatuta. Aldiz,Columbia Britaniarreko klima leunagoa da neguko hilabeteetan,itsaslasterren norabidea dela eta.[75]
Ozeano Baretropikal etasubtropikalean,El Niñoren hegoaldeko oszilazioak (ENSO) eguraldiari eragiten dio. ENSOren faseak zehazteko,Hawaiiko hego-ekialdean dagoen 3.000 km-ko eremuaren azken hiru hilabeteetako itsas azaleko batez besteko tenperatura kalkulatzen da, eta batez besteko hori aldi horretarako ohikoa baino 0,5 °C gorago edo beherago badago, orduan ulertzen daEl Niño edoLa Niña fenomeno bat garatzen ari dela.[76]
Tip tifoia, inoiz ezagutu den intentsitate handienekoa, 1979ko urriaren 12an.
Mendebaldeko Ozeano Bare tropikalean, udako hilabeteetakomontzoiaren eta, ondorioz,denboraldi hezearen aldean, neguan haize lehorrak nagusitzen dira, Asiako lur eremuetatik ozeanora.[77] Mundu mailan,zikloi tropikalen indarra uda amaieran iristen da punturik gorenera, airearen tenperaturen eta itsas azaleko tenperaturen arteko aldea handiagoa denean; hala ere, arro bakoitzak bere urtaro ereduak ditu. Mundu mailan,maiatza da hilabeterik lasaiena, etairaila, berriz, aktiboena. Azaroa da zikloi tropikalen arro guztiak aktibo dauden hilabete bakarra.[78] Ozeano Barean daude bi arro zikloniko tropikal aktiboenak: ipar-mendebaldeko Ozeano Barea eta ekialdeko Ozeano Barea. PazifikokourakanakMexiko hegoaldean sortzen dira, batzuetan Mexiko mendebaldeko itsasertza kolpatuz eta, noizean behin, AEBetako hego-mendebaldea, ekaina eta urria bitartean; Pazifikoko ipar-mendebaldean sortzen direntifoiak, berriz, Asiako hego-ekialderantz eta ekialderantz mugitzen dira, maiatzetik abendura. Zikloi tropikalak Ozeano Barearen hegoaldeko arroan ere sortzen dira, eta, batzuetan, uharteetako herrialdeei eragiten diete.[79]
Artikoan, urritik maiatzera bitartekoizotza arriskutsua izan daiteke nabigaziorako, eta lainoa estua ekainetik abendura bitartean izaten da.[80]Alaskako golkoko tenperatura hotzak hegoaldeko kostaldea heze eta epel mantentzen du neguko hilabeteetan. Mendebaldeko haizeteak eta latitude ertainen barruan lotutakojet korrontea bereziki indartsuak izan daitezke, batez ere hego hemisferioan, tropikoen eta Antartikaren arteko tenperatura aldeagatik, azken horretan planetako tenperatura hotzenak erregistratzen baitira.[81] Hego hemisferioan, jet korronteak sortzen dituenzikloi estratropikalekin lotutako ekaitz eta lainoak direla eta, ohikoa da mendebaldeko haizeteei izen bereziak ematen zaizkie ingelesez, latitudearen arabera, hala nola, «Roaring Forties» (berrogeiko marruma), «Furious Fifties» (berrogeita hamarreko amorrua) edo «Shrieking Sixties» (hirurogeiko oihua).[82]
Ozeano Barearen lehen mapaAbraham Orteliusek gauzatu zuen,Maris Pacifici izenburuaz,Ferdinand Magallaesen deskribapenari jarraituz («itsaso baketsua»), 1519tik 1522ra bitartean egindako zirkumnabigazioan. Magallaesen iritzira,Atlantikoa baino askoz lasaiagoa zirudien.[83]
Andesita lerroaren begizta itxiaren barruan daude haran sakon gehienak, mendi bolkaniko urperatuak eta Pazifikoko arroaren ezaugarri diren uharte bolkaniko ozeanikoak. Hemen,lababasaltikoak leunki jariatzen dira zirrikituetatik, pikor itxurako mendi bolkaniko itzelak eraikitzeko, eta haien gailur higatuek arku, kate eta konglomeratu uhartetarrak eratzen dituzte. Andesita lerrotik kanpo,sumendi leherkorrak daude, etaOzeano Bareko Suzko Eraztuna sumendi leherkorren munduko gerrikorik garrantzitsuena da.[61] Suzko Eraztunak subdukzio eremuen gainetik dauden ehunka sumendi aktiboengatik hartzen du izen hori.
Ozeano Barea da nagusikisubdukzio guneek mugatzen duten ozeano bakarra.Ipar Amerikako itsasertzaren erdialdean etaAntartikako etaAustraliako kostaldeetan baino ez dago subdukzio eremurik hurbil.
Ozeano Barea duela 750 milioi urte sortu zen,Rodiniaren hausturan, nahiz eta, oro har,Pantalasa deitzen den,Pangea hautsi arte, duela 200 milioi urte inguru.[87] Ozeano Barearen zorurik zaharrenak 180 milioi urte baino ez ditu, eta azalik zaharrena dagoenekoz subduzituta dauka.[88]
Arraina aktibo ekonomiko garrantzitsua da Ozeano Barean. Kontinenteetako itsasertzeko ur ez oso sakonetan eta uharte epelenetansardinzarra,izokina,sardinak,txelba,ezpata arraina etaatuna ekoizten dituzte, baitaitsaskiak ere.[90]Gehiegizko arrantza arazo larria bihurtu da zenbait gunetan, arrain populazioak agortu eta arrantza tokiak ixten ari baitira, ondorio ekonomiko zein ekologiko larriekin.[91] Adibidez,Okhotsk itsasoko arrantzategi aberatsetan,Errusiako kostaren aurrean, harrapaketak erdira murriztu ziren 1990eko hamarkadatik XXI. mendearen lehen laurdenera, gehiegizko arrantzaren ondorioz.[92]
Ozeano Barearen ipar-mendebaldea minberagoa damikroplastikoen kutsadura pairatzera, biztanleria handiko herrialdeetatik (Japonia etaTxina, besteak beste) gertu baitago.[94] Ipar-ekialdean, plastiko zati ñimiñoen kopurua ehun bider handiago bihurtu zen 1972-2012 artean.[95]Kalifornia etaJaponia artekoOzeano bareko zabor orbana Frantziaren tamaina halako hiru da.[96] Kalkuluen arabera, 80.000 tona metriko plastiko daude orbanean, eta 1,8 bilioi pieza dira guztira.[97]
Itsas kutsadura termino generiko bat da, ozeanora isuritako gai kimikoak edo partikulak aipatzeko. Kutsadura horren arrazoi nagusia da ibaiak erabiltzea hondakinak botatzeko.[98] Ibaiak gero ozeanoan husten dira, askotan nekazaritzanongarri gisa erabiltzen diren produktu kimikoak ekarriz. Uretanoxigenoa agortzen duten substantzia kimiko gehiegi daudenez,hipoxia sortzen da, ekologikoki gune hil bat.[99]
Itsas hondakinak, hau da, itsas zaborra,gizakiak sortutako hondakinak dira, azkenean aintzira, itsaso, ozeano edo bide nabigagarri batean flotatzen amaitu dutenak. Hondakin ozeanikoak batez ere urzurrunbiloetan eta itsasertzean metatzen dira, askotan hondartzetan pilatuta.
2021ean, Japoniako gobernuak onartu zuenFukushimako zentral nuklearreko ur erradioaktiboa 30 urtez Ozeano Barera isurtzea. Gobernuak ondorioztatu zuen ur erradioaktiboa edateko uraren mailara diluitu zela.[105] Isurketa hori baino lehenago, Pazifikoko uretantritio ihesa 20-40 bilioibecquerel artekoa izan zela kalkulatu zuten 2011-2013 artean,Fukushimako zentralaren arabera.[106]
Nodulu polimetalikoak ur sakonetatik erauzteko meatzaritzak ondorio latzak ditu ozeanoan. Ur sakonetakoekosistemak aldatzen ditu, eta itsasoko habitat hauskorretan kalte itzulezinak eragin ditzake.[108]Sedimentuen asaldurak eta kutsadura kimikoak itsas animalia ugari mehatxatzen dituzte. Gainera, meatze prozesuak berotegi efektuko gasen emisioak eragin ditzake, eta klima aldaketa bizkortu.[109]
Txileko eta beste herrialde batzuetako zientzialariek aldarrikatu izan dute hego-ekialdeko Ozeano Barearen eta hego-mendebaldeko Ozeano Atlantikoaren arteko muga ez delaHornos lurmuturraren meridianoa, baizik Shackleton haustura eremua,Ozeano dortsala[112] etaSuaren Lurraldeko artxipelagoa kontinente antartikoarekin lotzen duen urpeko kate orografiko bat. Era berean,Ozeano Australaren muga 60°S paraleloan kokatzen dute.[113]
↑(Ingelesez)National Oceanic and Atmospheric Administration. (2024-07-19). «The Coriolis Effect»NOAA's National Ocean Service Education (web.archive.org) (kontsulta data: 2024-12-17).
↑(Gaztelaniaz)Lucena Salmoral, Manuel. (2024-12-05). «Juan Sebastián Elcano»Real Academia de la Historia (web.archive.org) (kontsulta data: 2024-12-21).
↑(Ingelesez)Sigmond, J. P.; Zuiderbaan, L. H.. (1979). [L. H.Dutch discoveries of Australia: shipwrecks, treasures and early voyages off the west coast.] Adelaide: Rigby, 19-30. or. ISBN978-0727008008. OCLC.6146700.
↑(Ingelesez)Morgan, Joseph R.; Cotter, Charles Henry. (2024-12-12). «Pacific Ocean. The trade winds.»Encyclopaedia Britannica (web.archive.org) (kontsulta data: 2024-12-24).
↑(Ingelesez)Hébert, John R.. (2003). «The Map That Named America»Library of Congress Information Bulletin (web.archive.org) vol. 62.9 ISSN0041-7904. (kontsulta data: 2024-12-24).
![Abraham Orteliusek egindako «Maris Pacifici» mapa (1589). Ozeano Barea erakutsi zuen lehen mapa inprimatua.[37]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2feu.wikipedia.org%2fwiki%2fFitxategi%3aOrtelius_-_Maris_Pacifici_1589.jpg)
_over_the_Marianas_Trench%2c_23_January_1960_(NH_96797).jpg)
