Ozeano ArtikoaLurreko bostozeanoetatik txikiena da. 14 milioi kilometro koadro ditu luze-zabalean eta sakonera 2000 m eta 4000 m artekoa da erdialdean, eta 100 m artekoa plataforma kontinentalean. Batez besteko sakonera 1205 m-koa da[1]. ErdiguneaIparburuan du.Zirkulu polar artikoaren iparraldean dago nagusiki, etaEuropa,Asia etaIpar Amerikaren arteko eremua hartzen du[1]
Izotz-masa handiek urte osoan babesten dute ozeanoaatmosferaren eraginetatik. Erdialdean, lau metro arteko lodiera duten izotz-puskak aurki daitezke. Izotz geruza handiak sortzen dira izotz pakete handiak bata bestearen gainean irristatuz.
Neguko tenperaturak –50 °C ingurukoak izaten dira,Siberiatik (Errusia) datozen haize bortitzak direla eta;udan, berriz, nekez gainditu dezakete 0 °C; plataforma kontinentalean, ordea, 30 °C-rainoko tenperaturak eman daitezke.
14.090.000 kilometro koadroko eremua hartzen du[1], ia Errusiaren tamaina[2]; kostaldeak 45.389 kilometro luze ditu[1]. Iparraldeko lurburu inguruko eskualde osoa hartzen du.Iparburua ozeanoaren erditsuan aurkitzen da.Errusia,Kanada,Groenlandia,Islandia,Norvegia etaEstatu Batuak (Alaska) ditu inguruan. Ozeanoaren kanpoaldean, badira zenbait uharte, baina erdian ez dago batere; erdian igeri dagoenizotz masa erraldoia da, hain zuzen ere, Ozeano Artikoa. Izotz masa poliki-poliki mugitzen da erlojuaren orratzen norabidean; hamar urte behar ditu itzuli osoa egiteko lurburuaren inguruan. Berez, ezin konta ahala izotz uharte erraldoi dira, etengabe elkar jotzen eta igurzten. Itsasoa agerian uzten duten tarte txiki asko ere badira.
Ozeano Artikoko ur laster handienaGroenlandia etaSvalbord (Norvegia) uharteen artetik sartzen eta irteten da. Ur horren % 2 baizik ez da izotz gisa irteten ―izotz masa handitik askatutako puskak dira, izozmendiak―, baina, gutxi izanagatik, arazo asko eta handiak sortzen ditu. Nahiz eta izozmendien mugimenduak satelite eta radar bidez etengabe kontrolatzen diren, ontzi asko hondarazi dituzte.
Ozeano-dortsal batek, Lomonosoven dortsalak, biozeano arrotan banatzen du iparraldeko arro polar sakona: 4000 eta 4500 metro bitarteko sakonera duenEurasiarra eta 4000 metro inguruko sakonera duenAsiar-amerikarra (batzuetan, Ipar Amerikakoa edo arro hiperboreala deitua). Hondo ozeanikoarenbatimetriafailendortsalek,eremu abisaleko ordokiek, ozeanoaren sakonerek eta arroek markatzen dute. Ozeano Artikoaren batez besteko sakonera 1038 metro da. Punturik sakonena Eurasiar arroan dago[4], 5450 metro.
Oxfordeko Unibertsitateko (Erresuma Batua) etaHerbehereetako Itsas Ikerketarako Errege Institutuko espezialistek egindako ikerketen arabera, Ozeano Artikoak, duela hirurogeita hamar milioi urte inguru,Mediterraneo itsasoan gaur egun dauden antzeko tenperaturak zituen, 15 °C inguru; eta 20 °C inguruko tenperaturak duela hogei milioi urte inguru.
Ikertzaileak ondorio horretara iritsi ziren Ozeano Artikoko izotz uhartetxoen lohian aurkitutako material organikoak aztertu ondoren. Oraindik ez dakite zergatik ematen ziren tenperatura horiek garai hartan, baina uste dute erantzulea atmosferakokarbono dioxido kontzentrazio handi baten ondoriozkoberotegi-efektua izan daitekeela (hipotesi horren arazoa dagas karbonikoaren berotegi-efektua guztiz minimoa dela).
Lehenengo talde paleoeskimalek barne hartzen zutenAurredorset-ak (K.a. 3200-850); GroenlandiakoSaqqaq kultura (K.a. 2500-800), Kanada ipar-ekialdeko eta GroenlandiakoIndependentzia I etaIndependentzia II kulturak (K.a. 2400-1800 k. eta K.a. 800-1 k.) etaLabrador etaNunavikekoGroswaterrak. Dorset kultura Ipar Amerikako Artikoan zabaldu zen K.a. 500 eta K.o. 1500 bitartean.Dorseta izan zen Artikoko azken kultura paleoeskimal handia ekialderantz migratu baino lehen gaur egungothuletarren Alaskatik,inuit modernoen arbasoak[6].
Europako historiaren zati handi batean,iparburuko eskualdeak esploratu gabe egon ziren hein handi batean, eta haien geografia aieruzkoa zen. K.a. 325ean,PiteasMassiliakoak iparralderantz egindako bidaia baten kontakizuna erregistratu zuen, «Eschate Thule» deitu zuen lurralde batera, non eguzkia egunean hiru orduz baino ez zen sartzen, eta ura gai izoztu batek ordezkatzen zuen, «non ezin den, ez ibili, ez nabigatu». Seguruenikizozmendiak deskribatzen ari zen, eta «Thule», Norvegia, bainaFaroeak edoShetland uharteak ere iradoki izan dira[8].
1780ko hamarkadakoEmanuel Bowenen Artikoko mapa, «Ozeano boreala» irudikatzen duena.
Artikokoglaziarraklima polar baten mende dago, eta klima horrekhotz iraunkorra eta urteko tenperatura-tarte nahiko estuak ditu ezaugarri.Gau polarra, muturreko hotza, tenperatura baxuetan maiz alderantzikatzea eta baldintza klimatiko egonkorrak diraneguen ezaugarri nagusiak[9].Zikloiak aldeatlantikoan bakarrik dira ohikoak[10].Udan, eguneko argi jarraitua (gauerdiko eguzkia) izaten da nagusi, eta airearen tenperatura 0 °C-tik zertxobait gora igo daiteke. Zikloiak ohikoagoak dira udan, etaeuria edoelurra ekar dezakete[10].Hodeiak izaten dira urte osoan, eta batez besteko hodeitza da: neguan % 60 eta udan % 80 baino gehiago[11].
Itsasoko uraren dentsitatea,ur gezarena ez bezala, handitu egiten da izozte-puntura hurbildu ahala, eta, beraz, hondoratzeko joera du. Oro har, beharrezkoa da ozeanoaren goiko 100-150 m urakizozte-punturaino hoztea itsasokoizotza sor dadin[12].
Itsas izotzaren jaitsiera Artikoan 1982-2007 bitartean.
Artikoko klima nabarmen aldatu daLurraren historian zehar.Paleozeno-Eozenoko maximotermikoan, duela 55 milioi urte, klima globalak 5-8 °C inguruko beroketa izan zuenean, urteko batez besteko 10-20 °C igo zen tenperatura eskualdean[13][14][15]. Ozeano Artikoaren iparraldeko azaleko urak, urtaroaren arabera behintzat, 22 °C-tik gorako tenperatura behar duten bizi-forma tropikalak (Apectodinium augustumdinoflagelatuak) mantentzeko adina berotu ziren[16]. Gaur egun, Artikoko eskualdeaplanetako gainerako herrialdeak baino bi aldiz azkarrago ari da berotzen[17][18].
Beste ozeanoetatik nahiko isolatuta dagoenez, Artikoko glaziarrak ur-fluxuaren sistema oso konplexua du.Mediterraneo itsasoaren zenbait ezaugarrihidrologikoren antzekoa da ur sakonei dagokionez, komunikazio mugatua baituteFram itsasartearen eta arro atlantikoaren artean, eta, zirkulazioan, behartze termohalinoa da nagusi[19]. Ozeano Artikoak 18,07 × 106 km³ bolumena du guztira, hau da, munduko ozeanoaren % 1,3 gutxi gorabehera. Batez besteko azaleko zirkulazioa, nagusiki, ziklonikoa da aldeeurasiarrean, eta antiziklonikoaKanadako arroan[20].
Ozeano Artikoko ur-masa handienen banaketa. Eskemak ur-masak zirriborratzen ditu sekzio bertikal batean,Bering itsasartetik (Iparburua)Fram itsasarteraino. Estratifikazioa egonkorra denez, ur-masa sakonenak goiko geruzak baino trinkoagoak dira.
UraOzeano Baretik etaAtlantikotik sartzen da, eta hiru ur-masa bakanetan bana daiteke. Ur-masarik sakonenari Artikoaren hondoko ura deritzo, eta 900 m inguruko sakoneran hasten da. Munduko ozeanoaren urik trinkoenak osatzen du, eta bi iturri nagusi ditu: plataforma artikoko ura etaGroenlandiako itsasoko ur sakonak. Ura, plataformaren eskualdean, Pazifikoko sarreratik Bering itsasarte estutik igarotzen direnean hasten da, 0,8Sverdrup-eko batez besteko abiaduran, etaTxuktxien itsasora iristen da[21]. Negu partean, Alaskako haize hotzak Txuktxien itsasoan jotzen dute gainazaleko ura izoztuz eta izotz sortu berri hori Ozeano Barerantz bultzatuz. Izotzaren desplazamenduaren abiadura 1 eta 4 cm/s bitartekoa da, gutxi gorabehera[20]. Prozesu horrek ur trinko eta gaziak uzten ditu itsasoan,plataforma kontinentalaren gainean hondoratzen direnak mendebaldeko Ozeano Artikoan, etahaloklina bat sortzen dute[22].
Ur horrek Groenlandiako itsasoko ur sakonarekin egiten du topo, eta neguko ekaitzak igarotzen direnean sortzen da. Neguan, tenperaturak izugarri hozten diren heinean, izotza sortzen da, eta,konbekzio bertikal biziari esker, ura nahiko trinko bihurtzen da, eta azpiko ur gazi beroaren azpian hondoratzen da[19]. Artikoaren hondoko urak garrantzi handia du, irteera-fluxua dela eta; izan ere, Atlantikoko ur sakonak sortzen laguntzen du. Ur horren iraulketak funtsezko zeregina du zirkulazio globalean eta klimaren moderazioan.
150 eta 900 m bitarteko sakoneran, Atlantikoko ura izeneko ur-masa bat dago. Ipar Atlantikoko korrontearen isuriaFram itsasartetik sartzen da, eta hoztu eta hondoratu egiten dahaloklinaren geruzarik sakonena eratzeko; han, Artikoko arroa inguratzen du erloju-orratzen kontrako noranzkoan. Hori da Ozeano Artikora iristen den bolumetria-fluxurik handiena (Ozeano Barearen isuria halako 10, gutxi gorabehera), eta Ozeano Artikoaren muga-korrontea sortzen du[21]. Poliki jariatzen da, 0,02 m/s inguruan[19]. Atlantikoko urak Artikoaren hondoko uraren gazitasun bera du, baina askoz ere beroagoa da (31 °C-raino). Izan ere, ur-masa hori, berez, azaleko ura baino beroagoa da, eta gazitasunak dentsitatean duen paperagatik baino ez da urpean geratzen. Ura, arrora iristen denean,haize indartsuek Beauforteko Bira ozeanikoa izeneko korronte zirkular handi baterantz bultzatzen dute. Ura,Beauforten, Txuktxien itsasokoa baino askoz eregezagoa da,Kanadako etaSiberiako ibai handien etorreragatik[22].
Ozeano Artikoan definitutako azken ur-masari Artikoko gainazaleko ura deritzo, eta 150 eta 200 m bitarteko sakoneran dago. Ur-masa horren ezaugarririk garrantzitsuena, lurrazpiko geruza izeneko sekzioa da. Kanoien bidez sartzen den Atlantikoko uraren produktu bat da, eta Siberiako plataforman nahasten da[19]. Arrastatu ahala, hoztuz joaten da, eta ezkutu termiko gisa jokatzen du gainazaleko geruzarentzat. Isolamendu horri esker, Atlantikoko ur beroak azaleko izotza urtzea saihesten du. Gainera, ur horrek Artikoko korronterik azkarrenak eratzen ditu, 0,3 eta 0,6 m/s arteko abiadurarekin[19]. Kanoietako ura osatuz, Ozeano Bareko ur pixka bat ere sartzen da ur-masa horretan, Bering itsasartetik igaro ondoren plataformaren eskualderaino hondoratzen ez dena.
Ozeano Barean eta Atlantikoan sortzen diren urak Fram itsasartetik ateratzen dira, Groenlandia etaSvalbard uhartearen artean. Gutxi gorabehera, 2700 m sakonera eta 350 km zabalera du. Irteera hori 9 sverdrup ingurukoa da[21]. Fram itsasartearen zabalera da Ozeano Artikoaren alde atlantikoan sartzea eta irtetea ahalbidetzen duena. Hori dela eta,Coriolisen indarraren eragina du, Groenlandiako ekialdeko korrontearen irteera-fluxua mendebaldean kontzentratzen baitu, eta Norvegiako korrontearen sarrera-fluxua ekialdean[19]. Ozeano Bareko ura Groenlandiako mendebaldeko kostan eta Hudson itsasartean zehar ere ateratzen da (1-2 sverdrup), eta mantenugaiak ematen dizkio Kanadako artxipelagoari[21].
Lehen esan bezala, izotzaren eraketa eta mugimendu-prozesua funtsezko faktorea da Ozeano Artikoaren zirkulazioan eta ur-masen eraketan; mendekotasun horrekin, ozeanoak aldaketak jasaten ditu itsasoko izotz-geruzan gertatzen diren urtaro-aldaketen ondorioz. Itsasoko izotzaren mugimendua haizearen indarraren emaitza da, eta Artikoak urte osoan izaten dituen hainbat baldintza meteorologikorekin du zerikusia. Adibidez, Beaufortekoantizikloia (Siberiako antizikloiaren sistemaren hedapen bat) da Beauforteko Giroko antizikloi mugimendua bultzatzen duen presio sistema bat[20]. Udan presio handiko eremu hori gehiago hurbiltzen da Siberiako eta Kanadako aldeetara. Gainera, Groenlandian, itsasoaren mailako presio-gandor bat dago, Fram itsasartean zehar iparraldeko haize bortitzak bultzatzen dituena, eta horrek izotzaren esportazioa errazten du. Udan, presioaren kontrastea txikiagoa da, eta haize ahulagoak eragiten ditu. Urtaroko presio-sistemaren mugimenduaren azken adibide bat da Eskandinaviako eta Barents itsasoetan dagoen presio baxuko sistema da.Islandiako depresioaren hedadura bat da, eremu horretan zirkulazio ozeaniko ziklonikoa sortzen duena.Depresioa Iparburuaren erdialdera joaten da udan. Artikoko aldaketa horien guztien ondorioz, izotzaren jitea ahuldu egiten da udako hilabeteetan. Halaber, badago ebidentziarik jitea Artikoko oszilazioarekin eta Atlantikoko oszilazio multidekadalaren fasearekin lotuta dagoela adierazten duena[20].
Laurehun animalia espezie inguru daude eremu horretan. Horietatik, ezagunena hartz polarra da, bertakoharagijalerik handiena. 800 kg-ko pisua izatera iristen da, etafokaz etaarrainez elikatzen da; hala ere, harrapatzea lortzen ez badu,goroldioz etalikenez ordezka ditzake une batez.
Sei foka-espezie bizi diraArtikoan, baina XIX. mendetik hona gero eta gutxiago dira, harrapari naturalaren (hartz zuria) eta gizakiaren bereizi gabeko ehizaren ondorioz, azalaren eta koipearen preziatuagatik. Inguruko beste populatzaile tipikoabalea da. Balea ere mehatxupean dago, baina, gaur egun, bereizi gabeko harrapaketatik babestuta dago.
Artikoko glaziarrean,gauerdiko eta gau polarreko 2 eta 6 hilabete bitarteko eguzki-urtaroa dela eta[23], organismofotosintetizatzaileen ekoizpen primarioa udaberriko eta udako hilabeteetara mugatzen da[24]; adibidez,izotz algaren etafitoplanktonaren ekoizpena. Erdialdeko Ozeano Artikokoautotrofoen eta ondoko plataformako itsasoen kontsumitzaile garrantzitsuek barne hartzen dutezooplanktona, berezikikopepodoak (Calanus finmarchicus,Calanus glacialis etaCalanus hyperboreus)[25] etaeufusidoak[26], baita izotzarekin lotutako fauna ere (anfipodoak, adibidez)[25]. Horiek lotura garrantzitsua osatzen dute lehen mailako ekoizleen eta goi mailakomaila trofikoen artean. Ozeano Artikoko maila trofiko altuenen osaera aldatu egiten da eskualdearen (Atlantikoaren aldea eta Ozeano Barearen aldea) eta itsasoko izotz-geruzaren arabera. Barents itsasoko bigarren mailako kontsumitzaileak (eragin atlantikoa duen plataforma artikoko itsasoa) espezie subartikoak dira nagusiki,sardinzarra,bakailaoa etapaneka atlantikoa, besteak beste[26]. Erdialdeko Ozeano Artikoko izotzez estalitako eskualdeetan, kontsumitzaile primarioen harraparia bakailao polarra da.
Ozeano Artikoko itsasoaren batez besteko estalkia 2005ean eta 2007an.
Bankisa polarra argaltzen ari da, eta urte askoren buruan urtaro zulo bat egongo daozono geruzan[27]. Ozeano Artikoan izotz-azalera murrizteak planetaren batez bestekoalbedoa murrizten du, eta horrek, ziur asko,berotze globala eragingo du, atzeraelikadura-mekanismo positibo batean[28]. Ikerketak erakusten duenez, 2013. eta 2040. urteen artean, Artikoa izotzik gabe gera daiteke lehen aldiz gizateriaren historian[29].Zientzialari asko kezkatuta daude gaur egun Artikoko tenperaturen berotzearekin; izan ere, urtzen den ur fresko kantitate handiak Ipar Atlantikoan sartzea eragin lezake, eta horrekkorronte ozeaniko globalen patroiak nahasi. Ondoren,Lurrekokliman aldaketa bortitzak gerta daitezke[28].
Ikertzaileen arabera, berrogeita hamar urte baino lehenago, Ozeano Artikoa guztiz nabigagarria izango da udan[30]. Izan ere, masa ozeaniko hori estaltzen duen izotza gero eta meheagoa da tenperatura altuen iraupen denbora gero eta handiagoa delako. Azken urteetan, izotz-geruzaren fusioa ikusi da, eta, 2004ko abuztuan, ontzi batean zihoazen zientzialari estatubatuar eta errusiarrek salatu zuten urmael bat zegoela Iparburuan. Sateliteko irudiek ezin izan zuten baieztatu, baina komunitate zientifikoa ez zen harritu, berotze globalaren arriskuaz ohartarazten ari baitira.
Jakina da, beraz, Ozeano Artikoko izotz-geruzaren lodiera % 40 murriztu dela azken berrogeita hamar urteetan, eta, emaitzen arabera, horrek hala jarraituz gero, izotzen urtzea gero eta azkarragoa izango da, eta udan desagertu egingo dira. Horrek ondorio larriak izango ditu eremuko orekaekologikoan eta zenbait espezierenhabitatean, hala nola bizirauteko eta elikagaiak ehizatzeko izotz-geruza horiek behar dituenhartz zuriarengan.
Zibilizazio modernoa eremu hartan indarrez sartu bada ere, eskualde artikoetako jatorrizko biztanleetako askok beren bizimodu tradizionalari eutsi diote,elur oreinen zaindari etaehiztari gisa.Inuitak izotz eremuaren ertzean bizi dira, eta ehizatik eta arrantzatik ateratzen dute bizimodua.
Europako lehen esploratzaileak Ozeano Artikoan zeharEuropa etaSortaldea lotuko zituen pasabidea aurkitzen ahalegindu ziren, eta esploratzaile modernoekklima etazientzia ikerketak egiten dituzte bertan. Ozeano Artikoa inguratzen duten lurretan,petrolioa,gasa eta beste zenbaitmea aurkitu izanakinteres ekonomiko handiak piztu zituen1960 ondoko urteetan.
Errusiak du kosta zatirik luzeena Ozeano Artikoan, eta ustiatu gabeko bere petrolio baliabideen % 70 iparralde horretan ditu.Kanadak ere kosta zati luzea du Artikoan, eta petrolio, gas,ikatz eta beste mea baliabide ugari ditu.Alaskako kostalde artikoan petrolio erreserba erraldoiak aurkitu ondoren, Estatu Batuekoliobidea jarri zutenPrudhoe Badiatik (iparraldean)Valdez porturaino (hegoaldean).
Ozeano Artikoaren hondoa ere ustiatu gabe dago oraingoz. Jarduera horrek guztiak ingurumen arazo handiak sortu dituanimalienhabitatean eta bizimoduan, eta petrolio isurien arriskua handia da. Artikokoekosistema oso hauskorra da, eta kutsadurak ondorio ikaragarriak izango lituzke.
↑Leu, E.; Søreide, J. E.; Hessen, D. O.. (2011). «Consequences of changing sea-ice cover for primary and secondary producers in the European Arctic shelf seas: Timing, quantity, and quality» Progress of Oceanography 90 (1–4): 18–32. doi:10.1016/j.pocean.2011.02.004. Bibcode: 2011PrOce..90...18L..
↑abKosobokova, K. N.; Hopcroft, R. R.. (2011). «Patterns of zooplankton diversity through the depths of the Arctic's central basins» Marine Biodiversity 41: 29–50. doi:10.1007/s12526-010-0057-9..
↑abDalpadado, P.; Ingvaldsen, R. B.. (2012). «Climate effects on Barents Sea ecosystem dynamics» ICES Journal of Marine Science 69 (7): 1303–1316. doi:10.1093/icesjms/fss063..
.jpg)
