Konstantinopla hiriburua izanik, etaMediterraneoko arroaren inguruko lurren kontrola hartuta, Otomandar Inperioa ekialdeko eta mendebaldeko munduen arteko elkarrekintzen erdian egon zen sei mendez. Nahiz eta lehen uste izan Inperioa gainbeheran sartu zelaSuleiman I.a hil ondoren, iritzi hori ez dute babesten unibertsitatekohistorialari gehienek. Inperioak ekonomia, gizartea etaarmada indartsu eta malguak mantendu zituen XVII. eta XVIII. mendearen zati handi batean.[4][5][6] Otomandarrekporrot militar larriak jasan zituzten XVIII. mendearen amaieran eta XIX. mendearen hasieran, eta, horren ondorioz,Tanzimat izeneko eraberritze eta gaurkotze prozesu zabal bati ekin zioten. Hala, XIX. mendean zehar, Otomandar estatua askoz indartsuago eta antolatuago bihurtu zen, nahiz eta lurralde galera gehiago izan, batez ereBalkanetan, non estatu berriak sortu baitziren.[5] Inperioa XX. mendearen hasieranAlemaniarekin aliatu zen, azken lurralde galerak eragin zituen isolamendu diplomatikotik ihes egin nahirik, eta, hala,Lehen Mundu Gerran sartu zenErdialdeko Inperioekin batera.[7] Ez zen oso prestatua gerra moderno batean parte hartzeko, eta inperioak barne tentsio garrantzitsuei ere aurre egin behar izan zien, batez ere bere arabiar lurraldeetan,1916-1918ko arabiar iraultzarekin. Bien bitartean, Otomandar gobernuak abusuak egin zituen, baitagenozidioa ere,armeniarren,[8]asiriarren etagreziarren[9] aurka.
Turkiarren jatorria Asia erdialdekoestepetan aurki daiteke,Turkestanen, abeltzaintza transhumanteari, bereziki zaldiei, eskainitako etnia batean, eta merkataritzan, modu sasi nomadan. Turkiarrak laster erlazionatzen dira inguruko kulturamusulmanekin, haiekin harreman komertzialak sortu zituzten eta islama hartu zuten beren adarsunitan. Harreman horiZetaren Bideari zor dakioke, merkatari musulmanak segur aski otomandarrak bizi ziren lurraldeetan ibiliko baitziren.
Geroago Otomandar Inperioa izango zen eskualdean tribu turkiarren lehen sarrerak eremu militarrean eman ziren,Abbastar Kalifa-herriko armadekIX. mendean zehar barne borroketarako eta kristau eta bizantziarren aurkako borroketarako soldaduak behar izan zituztenean. Horregatik, mugako lurraldeetara jo zuten hango herritarrak erreklutatuz. Kalifa-herriaren barruan ikus daiteke turkiarrak armadan eta administrazioan posizioak igotzen ari zirela. Eremu horretan tribu turkiarren sartze motela bi modutara egin zen: talde tribalek lurraldea pixkanaka okupatuz eta denbora luzez eskualde hau menperatu zuen, eta militarki deuseztatu zuten Bizantziar Inperioaren aurka borrokatuz.
Haren ondorengoek hedapen politikari eutsi zioten. Otomandar InperioakGallipoli hartu zuen, bere lehen europar lurraldea,1347an.Balkanetako egoera politikoa oso ezegonkorra zen.Erromatar Inperioa etengabeko gerra zibilean zegoen,Bulgariaduke aurkariaren artean zatituta etaGrezia potentzia lokalen eta latindarren artean banatzen zuten. Italiako itsas errepublikek ekialdekoMediterraneokomerkataritza kontrolatzen zuten eta eskaintzaile onenari ematen zioten zerbitzua. Bestalde,Veneziak eman zien bidea turkiarrei ―funtsean lurrekoa den herria―Dardaneloen itsasartea zeharkatzeko, Gallipolira bidean. Otomandar Estatuak armada eraginkorra zuen, eta inguru horretara hedatzeko aprobetxatu zuen. Aurre egin zezakeen potentzia bakarraSerbia zen. Arazo hori1389an konpondu zen,Kosovoko guduan garaipen erabakigarria lortu baitzuen inperioak, eta erresuma serbiarrak bertan amaitu ziren.
Balkanak konkistatzea abantaila bikoitza izan zen otomandarrentzat. Alde batetik, horrek aukera eman zion baliabide fiskalak lortzeko, otomandarren mende dauden kristauekdjizia ordaindu behar baitzuten beren erlijioa praktikatu ahal izateko. Bestetik, lege sistemari esker, gazte kristauak beren familietatik erauziak izan zitezkeen otomandarren guda talde berezietan sarrarazteko. Izan ere,jenizaroek osatzen zuten armadako elitea, baina baita administrazio atal bereziki eraginkorra ere.
Sultan nabarmen batBayezid I.a «Yildirim» izan zen.1389ko Kosovoko guduan aita hil zitzaionean, botereaz jabetu zen, bere ugazanaia hil ostean.
Buruzagi militar bikaina izan zen, eta kanpaina handiak egin zituen, konkista ugarirekin.Greziako iparraldea etaBulgaria beraren esku erori ziren. Gero, Germiyanen eta Karamanen Turkiakoemirerrianatoliarrak menderatzea lortu zuen, printzekristauen laguntza bikainarekin.Konstantinoplako hormak bakarrik egin zioten aurre. Bitan,1391n eta batez ere1394tik1398ra, hiriasetiaturik eduki zuen. Turkiarrek, ordea, ez zutenitsas armadarik hiriaren blokeo eraginkor baten bitartez hiriagosez errendiarazteko, ez eta hiriaren babes hormak zulatzeko adinako indarreko gailurik ere. Hala ere, 1398an arrisku bat iritsi zen ekialdetik, Bayezid setioa altxatzera behartu zuena:Tamerlan garaiezinak Anatolia mendean hartu zuen. Mehatxuaren aurrean, Bayezidek bere armada bildu behar izan zuen hari aurre egiteko. Hala eta guztiz ere, Tamerlanen tropa mongolek garaitu egin zuten, estrategikoki eta taktikoki aurreratuago baitzeuden. Bayezid atxilo hartu zuten
Turkiar-mongol herrien etengabeko barne liskarren atal askik ezagun bat hasi zen orduan: ondorengotza gerra. Sultanaren ondorengotzari dagokionez araurik ez zutenez, Bayeziden seme bakoitzak botere gorena eskuratu nahi izan zuen. Hamar urteko gerra zibilaren ondoren,Mehmed I.a izan zen irabazlea. Kostua, baina, astuna izan zen: inguruko potentziek beren onera etortzeko astia hartu zuten, anatoliar emirerriek independentzia berreskuratu zuten etaErromatar Inperioak lurralderen bat eskuratzea lortu zuen.
Otomandarrekrumi deitzen zietenkristau herrietako biztanleei,Ekialdeko Erromatar Inperioko herritarren estatutu zaharrari aipamen eginez. Otomandar Inperioak pixkanaka bere subiranotasuna Mediterraneoko munduaren hego-ekialdean zabaldu zuen,Oran inguruetatikRagusaraino (Dubrovnik),Afrika iparraldeko,Ekialde Hurbileko,Itsaso Beltzeko,Greziako etaAlbaniako kostaldeak ia osorik hartuz. Hala ere, esan beharra dago Inperioaren agintea nominala dela lurralde askorentzat. Hain zuzen,Istanbuldik zenbat eta urrunago egon, orduan eta ahulagoak ziren inperioaren eta probintzien arteko loturak. Hala,Egiptomamelukoek gobernatzen zuten, autonomia handiz. Erregeordea zutenTripoli,Aljer etaTunisia tropajenizaroz ongi hornituak zeuden, Europatik etor zitezkeen inbasioei aurre egiteko, baina politika propio bat gauzatzen zuten praktikan.Danubioko printzerriak (Transilvania,Valakia etaMoldavia) zergapean zeuden, baina beren bidea egiten hala zuten, batzuetan nagusiaren aurkako matxinada egiteraino.
Otomandar sultanek beren titulua aberastu egin zuten XV. mendean, turkiarrenkhan klasikoari erantsitapadishah pertsiarra, eta XVI. mendean,kalifa izenburu turkiarrarekin, hau da,Mahomaren ondorengoa etaumma edo komunitate musulmanaren burua.
Inperioaren lurraldeetan lotura edo menderatze estatus desberdinak aplikatzen ziren:iyi edo probintziak zeuden,paxa-beylerbey batek gobernatuak, baita zatiketa txikiagoak ere (sandjakak,xarifatak edovalierriak). Mendeko estatuek urtero zerga behar zuten, leialtasun soilik formala zuten eta «opariak» bidali behar zituzten (pexkex,bakxix) une edo data jakin batzuetan; batzukkristauak ziren (printzerrierrumaniarrak edogeorgiarrak), beste batzukmusulmanak (Aljer,Tunisia etaTripoliko erregeordetzak,Krimeako Khanerria).Libano aldi baterako banandu zen Fachr ad-Dīn II.a (1590-1613)emirdruzoaren garaian.
Salbuespen batzuk izan ezik ―herrialdearen egituragatik edo Inperioaren erdigunean egoteagatik―paxa-beylerbey bakoitza «errege zen bere erresuman», diban izeneko kontseilu baten laguntzaz eta tokiko ohiturak nahiz egitura tradizionalak errespetatuz.[12] Beren lurraldeetan duten kontrola aldakorra da.Valakiako etaMoldaviakoprintzerrikristauak, eta, aldi batez,Transilvania ez ziren otomandar probintzia bihurtu, bainasultanaritributu bat ordaintzen ziotenez,Dar al-Ahd (arabieraz دار العهد, «itunaren eremua») eremuan kokatzen ziren, ezHabsburgotarrak edoErrusia bezala, haiekDar al-Harb (arabieraz دار الحرب, «gerraren eremua») eremuan baitzeuden.
Otomandar Inperioamillet sistemaren arabera antolatzen zen.Bosniatik hasi etaAnatoliaren azken bazterreraino,pomaktarrak ere tartean hartuta,kristau pobre asko (eslaviar,greko,armeniar...), baitajudu etaerromani asko ereislamera bihurtu ziren, ez gehiago ordaindu behar izatekojizya (musulmanak ez direnen gaineko zergapetze bikoitza), etaπνδιδοάμθω edodevşirme ―haurren bahiketa,jenizaroen gudarosteetan borrokatzera behartuta.
Dönme edo sinestun berri bihurturik, gehienetanAte Gorenaren leialak baino ez ziren,mumīnīn edo fededunei zor zitzaien konfiantzaz baliatzeko. Horregatik,Turkiako gaur egungo biztanle gehienakkaukasoar tipokoak dira, bainaErdialdeko Asiakoturkiar herriak asiarfenotipokoak dira. Era berean, horregatik ere XIX. mendeanerromani etaarmeniarmilletetako kide gehienak jabe eta merkatari aberatsak ziren, langile txiroak baino askoz gehiago, aberatsek soilik ordaintzen ahal baitzutenjizya zerga bikoitza.
Inperio berriak bere kohesioa finkatu zuenotomandar igogailu soziala aise erabilita:jenizaro guztiek, behin gudarostea utzi ondoren eta norberaren gaitasunen arabera, funtzio gorenetara iristeko aukera zuten, hala nolabey,drogman, paxa edobisir, eta adibideak ugariak dira.Kristau iraun zuten greziarfanariota aristokratek ere aukera izan zezaketenvoivoda izendatuak izateko, zergapeko kristau printzerrietan.
Otomandar inperioaSelim I.aren heriotzan. Mendeko estatuak berde argiz adierazita daude.
Pragmatikoak eta ez dogmatikoak, otomandarsultanek ez zutenbizantziar zibilizazio deuseztatu, baizik egokitu eta garatu egin zuten; horren lekuko diraMeskita Urdina,Santa Sofia basilikaren arkitektura erabiltzen duena edotermak, aro modernoanturkiar bainu izendatzen direnak. Bizantziar hezkuntza, zientziak, teknikak eta unibertsitateak oinordetzan hartzen jakin zuen Inperioak, otomandar bihurtuta etaErdi Aroaren amaieran Europa osoan ospe handikoak. Ekialdeko unibertsitate haiek, gainera,mendebaldean egindako aurkikuntzen berri izan zuten: Piri ReisalmiranteakKristobal Kolonek egindako Amerikaren maparen kopia bat egin ahal izan zuen, eta mapa galdu zelarik, Reisen kopia da kontinente berriaren mapa zaharrena.Mundu guztiko intelektual eta finantzari ugarik hartu zuten Inperioan babes, hala nolajudu sefardiek,Espainiaren etaInkisizioaren errepresiotik ihesi, eta, ondoren, Andaluziakomoriskoak.
1517an,Selim I.akEgipto mendean hartu eta mamelukoen sultanerriari amaiera eman zion.Al-Mutawakkil III.aabbastar kalifaKonstantinoplara eraman zuten bahituta, etaSinestunen komandante titulua (Emir al-mumimin) utzi behar izan zuen. SelimekMahomarenerlikia batzuk Konstantinoplara eraman bazituen ere, zalantzagarria daabbastar kalifa-herriaren herentzia jaso nahi ote zuen, tesi hori askoz geroago agertu baitzen.[13] Bizantziar inperioa amaitu eta handik ia mende batera, otomandar turkiarrekabbastarren dinastia arabiarraren ondorengotza hartu zuten.
XVI. mendean,Suliman Handiaren erregealdiaren garaian, otomandar armadakVienaraino iritsi ziren, 1529an eta 1532an, baina ezarritakosetioa alferrikakoa izan zen. Gertakari hark ezarri zuen Inperioaren mendebaldeko hedapenaren muga.
1533tik1536ra,Anatolia,Azerbaijan etaYemengo ekialdea gehitu zituen inperioak, mendeko lurraldeen zerrendara.Aljerren ezarriak ziren turkiarkortsarioekTunisia kendu zietenHafsidarrei1534an, nahiz gero galdu egin zutenKarlos V.ren tropen aurrean. Tripoliko paxa turkiarrakKairuan hartu zuen1557an, eta 1569an berreskuratu zen behin betiko Tunisia. OtomandarrekMarokon egindako esku hartzeei esker,Fez hiria mendean hartu zuen Inperioak1554an eta1576an,Watasiden etaSaadien arteko botere gatazketan sartu ziren, portugaldarren aurkaKsar el-Kebirreko guduan azken horien alde egiteko1578an,[14] eta, ondoren,Alauien aurkako zenbait mugimendu lagundu zituzten, azken horiek boterea hartu ondoren.Kabyliak, oro har, burujabe izaten jarraitu zuen; Aljerreko erregeordetzako tropek hiru aldiz egiten zuten porrot Beni Abbesen erresumaren aurka (1553an,1559an eta1590ean).
Bizantziar Inperioa bere goren aroanJustiniano I.aren garaian, 550. urtean (ezkerreko mapa). Otomandarren konkistak hark utzitako hutsunea bete zuen hein handi batean (eskuineko mapa).[15]
Suleiman I.aren heriotzak, 1566an, Otomandar Inperioaren urrezko aroaren amaiera markatu zuen; XVI. mendean, Inperioaren azalerak 5.200.000 km2 zituen.PortugaldarrakIndiako Ozeanoan sartu zirelarik,Atlantikora bideratu zenIndietako merkataritzaren zati handi bat, etaGoa etaMaskaten aurka otomandarrek antolatutako espedizioek ez zuten eraginik ukan. Hala ere,Sortaldeko merkataritza XVI. mendearen amaieran berpizten hasi zen berriro.
Hego Europan, estatuen koalizio bat sortu zen Otomandar Inperioa itsasoetan garaitzeko asmoz, lehorreko borroketan garaiezina baitzirudien.Lepanton,Felipe II.a erregeak bidalia, koalizioko flota batek (Aita Santuen Lurraldea,Veneziako Errepublika etaEspainia) aurre egin zion turkiar flota handiari. 1571n,Lepantoko guduan 250 galera turkiar baino gehiago suntsitu zituen koalizioko flotak. Alabaina, etorkizunik gabeko garaipena izan zen, ez baitzituen otomandar boterearen oinarriak ukitu. Otomandarbisir handiak ministro veneziar bati hala esan zion gudu osteko negoziazioetan: «Zipre hartuta, besoa moztu dizuegu. Gure flota hondoratuta, bizarra moztu diguzue. Moztutako besoa, ordea, ez da berriro hazten».[17] 1573an, otomandar itsas armada berrituak bakea negoziatzera behartu zituen veneziarrak. Horri esker,Iparraldeko Afrikari berriro begira jartzeko aukera eman zion sultanari.
Otomandar armadaren desfileaSofia inguruan; hurbileko gotorlekuetatik kanoi tiroak (grabatu alemana, 1788). Sultanak bere mendekoen gainean ―musulmanak izan ala ez― zeukan nagusitasuna adierazteko eta nekazari gazteak konprometitzera bultzatzeko modu bat zen.Lepantoko gudua.
Otomandar mugak ez ziren ia aldatuko ehun urte luzez, 1566tik 1683ra bitarte. Gerrakstatu quo bihurtzen dira, etaSuleiman I.aren garaipenak iragan loriatsu gisa gelditu ziren oroimenean. PertsiakoSefavidek etengabe bota zituzten atzera turkiarren erasoak.Danubioko eskualdeetan, Inperioak aurre egin behar zienAustriaren botere aurkariari eta printzerri errumaniarren matxinadei,Mihai Viteazu (1593-1601) buru zutela.
Borroka eremuetan, otomandar armadak, edo, hobeto esanda, Turkiako kronistek deitzen zioten moduan, «islamaren armadak» potentzia izugarria izaten jarraitzen zuen.[18] Indar ugari, logistika handia, elitekojenizaroak, eta beti arkuz edo erriflez hornitutako soldadu samalda ikaragarriak.Austriaren aurkakoGerra Luzeak (1593-1606) giza baliabide handiak eskatu zizkien otomandarrei. 30 milioi biztanleren kemenari esker, gerra ahalegin handiak egin ahal izan zituzten, baina nabaritzen hasia zenMendebaldearekiko atzerapen ekonomiko eta teknikoa.
Mehmed III.aren (1595-1603) eta haren semeAhmed I.aren (1603-1617) erregealdien garaian, Inperioak matxinada eta altxamendu militarrei egin behar izan zien aurre, batez ereKonstantinoplakosipahi edozipaioei,1603. urtearen hasieran. Beren boterea ziurtatzeko, sultan otomandarrek maiz aldatzen zituztenbisirrak, kontseilariak, buru militarrak eta goi administrazioko kideak. Horren ondorioz, izendatutako kargudunak bide guztietatik dirutza azkarrak lortzen saiatzen ziren; beste horrenbeste, menpeko funtzionarioak.[19] Ustelkeria giro hartan, menderatutako herriak turkiarren kontra altxatzen hasi ziren, batez eredruzoak.
Başı bozuk: tropa irregularrak ziren, gero eta gutxiago erreklutatuak;
eta probintzietako tropak, mendeko lurraldeek halabeharrez hornituak, haiek baitziren ugarienak.
Kontingente bat eman behar zuten mendeko lurralde militarrei (zipaio) esleitutakoak (timar etazaim) jauregiko zerbitzarien esku gelditu ziren pixkanaka, eta horren ondorioz armadarekiko betebeharretatik aske.
Probintzietako tropatan gero eta soldadu gutxiago zenbatzen ziren;1560tik1630era,odjakak ugaritu egin ziren, batez erejenizaroen gorputza, lau aldiz biderkatuta. Presio fiskala areagotu egin zenez, probintzietan gero eta arazo gehiago sortu ziren. Jenizaroek, berriz, estatu bat osatzen zuten Estatuaren barruan, gero eta gehiago musulmanen arteanerrekrutatuta. Ezkontzeko eskubidea zutenez,garnizio bizitzan kokatzen ziren, batez ereKonstantinoplan. Turkiarrek jenizaroen artean zerbitzatzeko baimena lortu zuten, lehenesklabokristauek bakarrik osatzen zuten bitartean. Horrela,pretoriar guardia bat bihurtu zen, lehiaketa dinastikoen arbitro.[23]
1648anIbrahim I.a sultana hil ondoren eta1656ra arte,Mehmet Köprülübisirrarekin batera, aldi bat nabarmendu zen:emakumeen sultanatoa deitutakoa. Izan ere, garai hartako sultan gehienek benetako botere gutxi zuten. Sultanaren amak zuzendutakoharem inperialak zuzentzen zuen botere politikoa. Emakumeboteretsu haietako batNur-banu izan zen,1560ko hamarkadako Inperioko benetako zuzendaria.Suleiman I.aren emazteHürrem Sultan nabarmendu zen, emakume boteretsuen artean.Ibrahim I.aren ondorengotzan (1640-1648), harem inperiala gatazka orokor baten eszenatokia izan zen konkubina batzuen eta Ibrahimen ondorengoMehmed IV.aren amaren artean.[24]
Azkenik, garai horretan kontrabotere bat sortu zen,bisir handiena,Köprülü familiako kideak bisir handi izendatuak izan baitziren. 1656tik 1703ra bitarte, Inperioa eta haren handitasuna berregituratzen hasi ziren.Mehmed Paxa Köprülü armadaren erreformarekin hasi zen. Gero, haren ondorengo semeak «emakume sultanen» boterea ezabatu zuen. Köprülütarren bisir garaiak sultanen boterearen murrizpena baliatu zuen beren botere eta handitasun nahia asetzeko. Batez ere eremu militarrean lortu zuten otomandarren ospe higatua pixka bat edertzea.Transilvanian Inperioaren botere berrezarri zen,Kreta 1669an erabat mendean hartu zuten,Podolia 1676an poloniarrei hartu zieten.[25]
Kara Mustafa bisirraren setioaVienaren aurka, 1683an.
Etengabeko gatazka aldi huraKara Mustafa (Köprülütar bat, baina familiak adoptatua) bisir handiaren agintaritza osoan luzatu zen, gerra piztu baitzuen austriarrekin, ez baitzuen berritu nahi izan Vasvárreko bake ituna, 1664an epemugara iritsi ostean. 1683anViena setiatu zuen. Azkenik, PoloniakoJoan III.a Sobieski erregeak turkiarrak garaitu zituen. Köprülü familiaren boterea ia guztiz hautsi zenjenizaroek Kara Mustafa hil zutenean, sultanaren aginduz. Liga Sainduarenkristau aliantzak tropa turkiarrak garaitu zituelarik, 1699anKarlowitzeko ituna sinatzera behartu zuen Otomandar Inperioa. Itunaren ondorioz, Inperioak lurraldeak galdu zituen lehen aldiz, besteak besteHungaria etaBanat. Ekonomikoki porrot eginda eta etsaiek militarki itota, kale itsuan sartuta gelditu zen.
Bi sultanek bakarrik jakin zuten beren denbora boterearekin markatzen:Murad IV.a (1623-1640), berreskuratu zituenaErevan 1635ean etaBagdad 1639an,Safaviden dinastiaren lepotik; etaMustafa II.a (1695-1703),Habsburgotarren aurka gerran jarraitu zuena, eta Lipoya. Lugoj eta Caransebeş berreskuratu zituena, nahiz porrota jaso zuen Sentako guduan (Serbia, 1697-09-11).
Austriaren eta Inperioaren arteko gerra, 1716-1718. Mihise gaineko olioa, Hungariako Museo Nazionalean ikusgai.
Geldialdi garai hartan, Danubioko lurraldeetako batzuk Austriaren esku laga zituen Otomandar Inperioak.Aljerreko erregeordetza etaEgipto, esaterako, gero eta independenteagoak diraKonstantinoplari buruz. Iparraldeko mugan, gaur egungoUkrainarantz, otomandarrekPetri I.arenerrusiar inperioa atzerarazi zuten, bainaKatalina II.aren erregealdian porrot sail handi bat pairatu zuten, errusiarren ontzidiakEgeo itsasoanKrimea hartu baitzuen 1782an.
Garai hartan,sultanak etabisirrak buru-belarri ahalegindu ziren gainbeheran zetorkien inperioa indarberritzen.Tulipen mendean (Lâle Devri turkieraz,Ahmed III.a sultanak loreari zion maitasunagatik hala deitua), Otomandar Inperioaren itzulera antzeko bat gertatu zen, Europako eszena ekonomiko eta politikoen buru.Austriaren aurkako gerra bat berriro ere galdu bazuen ere 1718an, eta Passarowitzeko itunean inperioa belaunikatu behar izan bazen ere,AhmedIII.ak berebiziko ahalegina egin zuen erreforma berriak sartzen:zergak arindu zituen, inperioaren irudiak ospea hartu zuen berriro eta Europakomanufakturen antzeko enpresa ugari sortu ziren.Armada modernizatzen ere saiatzen da, Europako aholkulariekin.
1730ean, Albaniar jatorrikoPatrona Haliljenizaroak konplot bat antolatu zuenAhmed III.a sultanaren aurka, ez baitzituen bete Halilek proposatutako erreforma proposamenak. Horren aurrean, Patrona Halilk eta beste jenizaro batzuekMahmud I.a aldarrikatu zuten sultan. Ahmed III.ak astia izan zuen Halil exekutatzeko, baina boterea utzi behar izan zuen matxinadaren ondoren.
Beste arazo bat gehitu zitzaion 1731n Otomandar Inperioaren egoera txarrari:Kaukasia.Errusiarrek etapersiarrek Kaukasiaren gaineko burujabetza aldarrikatzen zuten. Errusiarren aitzakia zen lurralde haietan antzinakokosakoak bizi zirela; persiarren zuribidea, urte luzez haien mende egon zirela. Kaukasoko iparraldekozirkasiar haiek, berez,Ukrainako antzinakokosako etorkinak ziren. Azkenean, tirabira politikoak gerrara eraman zituenErrusiar etaAustriar Inperioak, alde batetik, eta Otomandar Inperioa, bestetik, 1735etik 1739ra. ErrusiarrekKrimea eta Danubioko printzerriak (Valakia etaMoldavia) hartu eta otomandarren mendekotartaroak zapaldu eta gero,Dniester ibaia zeharkatuta,Besarabia ere mendean hartu zuten. Errusiak ez zituen, ordura arte, otomandarrenak izandako hainbeste lurralde kontrolatu.
Otomandarren egoera zaila profitatuta,Nadir XahPersiako xah berria erasora atera zen Inperioaren aurka. Lehenik, sultanarentzat preziatuak ziren hiri edo probintziak mendean hartu zituen (Bagdad, kasu), berari interesatzen zaizkionen truke aldatzeko; horrela, Bagdad otomandarrei itzuli zien,Armeniaren etaGeorgiaren truke. 1735ean, itun bat sinatu zuen errusiarrekin, besteak beste haiek otomandarren aurka zeukaten gerra amaitzen zuena.
Jenizaroak. Antzinako Erromakopretoriar guardiak bezala, XVIII. mendearen amaieran sultanei ezarri zieten beren politika.
Inperioaren boterea gero eta itxurazkoagoa zen. Gainbehera nabarmena izan zen XVIII. mendean,MustafaIII.aren erregealdian. 1763an, Raghib Paxabisirra hil zenean, boterean bakarka jarraitzea erabaki zuen. Politikari trebeziarik gabea zenez, ez zekien aholkulari edo komandante militarrak egokiz inguratzen.Voltairek «ezjakin handi» bat zela zioen,Katalina II.a Errusiakoari bidalitako gutun batean.[26] Ezgaitasun nabarion aurrean,jenizaroek beren boterea nagusiarazi zuten, sultanak egin nahi zituen erreforma guztiak blokeatuta. Ez zen lehenengo aldiz gertatzen eliteko soldaduen esku hartzea politikan, XVII. mendean lau sultan hil edo boteretik kendu baitzituzten (Mustafa I.a,Osman II.a,Ibrahim I.a etaMehmed IV.a). OInezko soldatuen gorputz horren boterea handituz joan zen etengabe.Abdulhamid I.ak,Mustafa III.aren anaiak, ezin izan zuen eragotzi Krimea mendean hartzea, 1783an,Katalina II.ak. Ordutik aurrera,Itsaso Beltza ez zen gehiago otomandarren kontrol bakarraren mende.Selim III.aren erregetzan, aurrekoari jarraituta, jenizaroen boterea goratu besterik ez zen egin, eta haren ideia erreformatzaileak onartzen ez zituztenez, 1807an matxinatu egin ziren: Selim III.a boteretik kendu eta haren ordezMustafa IV.a jarri zuten, eta 1808an hil egin zuten. Jenizaroen gorputza 1826an desegin zutelarik, indartu egin zuenEkialdeko auziari buruz Europako indarrek zeukaten norgehiagoka. Izan ere, Europako potentzia handiak (batez ereFrantzia,Erresuma Batua etaErrusia, eta, neurri txikiagoan,Austria,Italia etaAlemaniar Inperioa) lehian ari ziren, pixkanaka desegiten ari zen inperio haren eskualdeetan nolabaiteko eragina edukitzeko.[27]
XIX. mendean, Inperioak lurraldeak galdu zituen, baina modernizazio prozesu bati ekin zion, garai bateko boterea eta oparotasuna berreskuratzeko xedez. Aldi hori 1808an hasi zen Aliantzaren Gutunarekin (turkierazSened-i Ittifak); sultanaren eta buruzagi feudalen artean sinatutako itun bat zen, azken horiek administrazio zentralaren aurrean zuten boterea berresten zuena. Haren ondotik hasi zenTanzimat (Berrantolaketa) izeneko berrikuntza aroa, 1839tik aurrera, non administrazio zentralak Inperioa modernizatzeko lege neurriak iragarri baitzituen. Garai hartan, Europako zenbait herrialdek, hala nolaFrantziak etaErresuma Batuak, eragin handia izan zuten Otomandar Inperioan. Une hartan hasitako beste erreforma bat izan zenesklabotza indargabetzea, 1847an. Erreformak 1856an sinatutakoParisko Itunak azkartu zituen, eta 1876ko abenduaren 23an lehen Konstituzio monarkikoa onartu zen.
Litografia grekoa, 1908ko Otomandar Konstituzioari agur egiten diona. Kateetaik askatzen diren Inperioaren eta Otomandar Nazioaren komunitateak biltzen ditu. Aingeruak idazkun bat darama, «askatasuna, berdintasuna, anaitasuna» aipatuz.
1830ean,Greziak, mendebaldeko potentzien laguntzarekin,independentzia lortu zuen.Egiptoko gobernadoreMehmet Alik subirano independente gisa jokatzen zuen, eta bere semea haren ondorengoa izatea lortu zuen, aurrekari bat ezarriz. Inperioak Errusiaren hedapenari aurre egin ahal izan zion, soilikErresuma Batuak etaFrantziak babesten zutelako, batez ereKrimeako gerran. Babes garestia izan zen, baina: Frantziak Aljeria hartu zuen lehenbizi,Tunisia gero; Erresuma Batuak,Egipto,de facto XIX. mendearen hasieratik independentea zena.
Krimeako Gerrak Inperioaren ahultasun finantzarioa jarri zuen agerian: ez zuen benetako aurrekonturik, diru sarrera fiskalak guztiz irregularrak ziren, zorpetze gero eta handiagoa zeukan. Inperioaren finantza eta aduanak 1863an partzuergo frantses-ingeles batek sortutako Otomandar Bankuaren begiradapean pasatzen ziren.[28]
Inperioa ez zen gauza izanBalkanetako zenbait herrialderen independentzia galarazteko, Europan gero eta lurralde gehiago galduz. 1876ko urtarrilaz geroztik, zailtasunak izan zituenBosniarren matxinada baten eraginez,Bulgarian altxaldi handi batekin batera gertatu baitzen, fineangatazka militarra sortu zuenaErrusiaren eta Otomandar Inperioaren artean.[29] Azpiratua, Turkiak errefusatu egin zuen potentzia handiek Londresen egindako protokoloa sinatzea, eta horrek kezka handia sortu zuen inbertitzaileen artean: hilabete bakar batean, erreferentziako mailegu publiko frantsesak lau puntu galdu zituen, italiarrak sei puntu eta errusiarrak hamar puntu.
Inperioa berriro altxatu nahirik,Alemaniar Inperioarekin aliantza bat egin zuten otomandarrek. 1914an gerra deklaratu ziotenEntente Hirukoitzari, eta eraso handiak egin zizkiotenEgiptori etaKaukasoari. Porrotak izan ziren guztiak: Inperioak ez zuen bitartekorik ekimen politiko haiei erantzun egokirik emateko,epidemiek etagoseteek suntsiturik zeukaten. Egoera ahul hartan, barne tentsioak ugaritu egin ziren inperio osoan.Arabiar matxinada handia gertatu zen 1916 eta 1918 artean,Hussein bin Ali, Mekako xerifea, buru zela,Arabiako penintsula askatzeko etaAlepotikAdenera doan estatu arabiar bateratua sortzeko. Sultanak islamarenkalifa gisa egindakogerra santurako deiak ez zuen oihartzun handirik ukan. Inperioaren beraren existentzia mehatxupean gelditu zen, bai barne bai kanpo arazoengatik.
1915ean, alderdiaren muinak,Talat Pasha barne ministroaren agindupean, armeniar otomandarrak erbesteratu eta erailtzeko ekimen bat antolatu zuen,armeniar genozidioa izenez ezagutzen dena: 1.200.000-1.500.000 hildako eragin zituen, historialari gehienen arabera,[30] eta 600.000-800.000 biktima inguru, egungoEstatu turkiarraren arabera. Talat,Enver Pasha eta Turkiako beste buruzagi batzuen erruduntasuna Otomandar justiziak aitortu bazuen ere (1919ko uztailean heriotzara zigortu zituen), egungo turkiar Estatuak ukatu egiten du «genozidioa» egon zenik, eta nahiago du «sarraskiak» egon zirela esatea. Orobat, justifikatu egiten ditu, esanezarmeniar populaziokristauak etaPontoko greziarrak ―Errusiar tropen aldekotzat jotzen zirenak― Turkiaren osotasunerako mehatxu bat zirela.[31]Frantziako Parlamentuak 1998ko maiatzaren 26an onartutako txostenak azpimarratzen duenez, 1923koLausanako Hitzarmenaren ondoren, «dozenaka mila armeniar batzuk baino ez dira geratzen Turkian, gehientsuenakIstanbulen».[32]
Armeniaren etaGreziaren aburuz, armeniarren eta Pontoko greziarren genozidioak (azken horiez, 1916 eta 1923 artean, 350.000-360.000 bat hildako)[33][34] XX. mendean gertatutako lehenengoetakoak izan ziren.[35] Otomandar Inperioko kristau populazio horien bi heren suntsituak izan ziren. Testuinguru nahasgarri hartan gertatu zen, baita ere,asiriar genozidioa, 1914tik 1920ra bitartean, 500.000-750.000 bat pertsona hil zituena; hau da, garai hartako asiriar populazioaren % 70 inguru.[36][37]
Ekialdean, etorkizunekoKurdistan bat aurreikusi zen etaAnatolian bertankurduen eraginpeko zonak zehaztu ziren.
Otomandar Inperioakburujabetza osoa Anatolia zentral eta iparraldekoan bakarrik gorde zuen. Herritarren eta armadaren begietara,sultanak zilegitasun guztia galdu zuen, halako itun bat sinatzeagatik.
Sèvresko Itunaren baldintza ezin zorrotzagoek turkiar sentimendu nazionala piztu zuten. Soldadu ohiak MustafaMustafa Kemal Atatürk militarraren inguruan bildu ziren. Europarrak Anatoliatik kanporatuta, gobernuburu gisa nagusitu zen, sultana ohorezko zereginetara zokoratuta. 1923an, Otomandar Inperioa etakalifatoa deuseztatu zituen, independentzia gerraren bidez Turkia modernoa edoTurkiako Errepublika sortzeko, Otomandar Inperioaren ondorengo estatua gelditzen ziren lurraldean:Anatolia,Armeniar goi-ordokiaren mendebaldeko zati handi bat etaEkialdeko Trazia.[39]Kemal Atatürk presidente bihurtu zen 1923an. Otomandar azken sultana,Abdulmezid II.a kargugabetzean, 1923an, Kemal Atatürkek aldaketa politiko bat burutu zuen, otomandar dinastia amaiarazi baitzuen.Kalifatoa deuseztatuta, 1924an, aldaketa erlijioso bat eragin zuen,Islamsunitaren mendez mendeko erakunde nagusia suntsitu baitzuen (Abdulmezid II.a mundu musulmaneko 101. eta azken ohiko kalifa izan zen). 1990eko hamarkadatik aurrera,kalifa-herria berpiztu etakalifa autoizendatzeko saioak ugaritu ziren, besteak besteAbou Bakr al-Baghdadi irakiarrarena.
Otomandar Inperioak mendeetan zehar garatu zuenSultan inguruan oso gobernu zentralizatua. Estatuaren antolamendua, probintzien, herritarren eta funtzionarioen gaineko kontrol eraginkorra izan zuen. Aberastasuna eta posizio soziala ez ziren nahitaez herentziaz jaso behar, baina merituak aitortzearen bidez eskuratu zitekeen. Kargu sozialen bilakaera hori, hala nola,Bisirren etaAgharren izenburuen esleipenak markatzen zuen. Zerbitzu militarra funtsezko elementua zen hierarkian aurrera egiteko.
Otomandar Inperioko probintziak erakunde administratiboak ziren, administrazio militarrean eta zibiletan eta funtzio exekutiboetan oinarritutakoak. Administrazio horren ezartzea bi fasetan egin zen: lehena Inperioaren eraikuntzarekin lotuta dago eta boterearen igoerarekin eboluzionatu da; bigarrena 1864ko administrazio-erreforma zabalengatik eta inperioaren deseginarekin amaitu zen.
Hainbat mendetan, Otomandar Inperioak ikuspuntu ekonomiko zein kultural batetik aldi aberatsak ezagutu zituen. Inguruko herrialdeetan eragin handia izan zuen:Mendebaldean (Europa,Afrika iparraldea), etaEkialdean (Erdialdeko Asia,Persia,India). Bere posizio geoestrategikoak asko lagundu zion botere kultural nagusia izateko garaian.
Inperioaren hizkuntza ofizialaOtomandar turkiera izan zen, Turkiako, arabiar eta persiar nahasketa, arabiar karaktereetan idatzita zegoena. Inperioan, hainbat esparruetan, idaztea ezinbestekoa zen: jarduera ekonomikoetan, antolaketa judizialean, administrazioan, erlijioan eta hezkuntzan. Artxiboetan gordetako dokumentu ugariek garrantzi honi erakusten dute.[40]
Otomandarrek hainbat idazkera desberdin erabiltzen zituzten, estiloan zein funtzioetan. Zerbitzari zibilekdivanî estiloan idazten zuten, hau da, kantzilerraren idazketa erabiltzen zuten. Idazlan horren helburua boteretik zetozen dokumentuak identifikatzea zen. Gutunen eta hitzen arteko diseinua ez zuen etenik, eta horrek ezinezkoa egiten zuen dokumentuak faltsutzea. Idazketa estilo batzuk apenas irakurtzen ziren otomandar gehienentzat. Hori da, bereziki, kontabilitaterako erabiltzen zensiyakat idazkera; oso azkar idazten duenak, hau da, idazkera oso kurbagarria dela esan nahi du. Gaur egun, idazkerari dagokionez,Nesih estiloan idazten da; hau zen kopiatzaileen idazketa. Bziren ere beste estilo batzuk baina hauek ziren nagusiak.[41]
↑(Frantsesez)André Autheman, Jacques Thobie. (2018). La Banque impériale ottomane. Institut de la gestion publique et du développement économique ISBN978-2111294219. (kontsulta data: 2023-05-28).
↑(Frantsesez)Alfred Colling. (1949). La prodigieuse histoire de la Bourse. Paris: Société d'éditions économiques et financières (kontsulta data: 2023-05-28).
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.png)
.png)
.jpg)
![Bizantziar Inperioa bere goren aroan Justiniano I.aren garaian, 550. urtean (ezkerreko mapa). Otomandarren konkistak hark utzitako hutsunea bete zuen hein handi batean (eskuineko mapa).[15]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2feu.wikipedia.org%2fwiki%2fFitxategi%3aLocationByzantineEmpire_550.png)
![Bizantziar Inperioa bere goren aroan Justiniano I.aren garaian, 550. urtean (ezkerreko mapa). Otomandarren konkistak hark utzitako hutsunea bete zuen hein handi batean (eskuineko mapa).[15]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2feu.wikipedia.org%2fwiki%2fFitxategi%3aOttoman_1590.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
