1968an, Sveriges Riksbank Suediakobanku zentralak, Sveriges RiksbankEkonomia Zientzien Saria ezarri zuen Alfred Nobelenoroimenean. Saria Nobel Fundazioak 1968an Sveriges Riksbanketik jaso zuendohaintzan oinarritzen da, bankuaren 300. urteurrena zela eta. Ekonomia Zientzien lehen sariaRagnar Frischek etaJan Tinbergenek jaso zuten 1969. urtean. Ekonomia Zientzien SariaStockholmeko Suediako Zientzien Errege Akademiak eman zuen, 1901az geroztik Nobel sariak ematen direnprintzipio berberei jarraituz.[7]
Suediako ZientzienErregeAkademiak Kimikako zein Fisikako Nobel sariak eta Sveriges Riksbankek Zientzia Ekonomikoetan ematen dituzte, Alfred Nobelen oroimenean.Karolinka Institutuko Nobel Batzarrak Fisiologia edo Medikuntzako Nobel saria, Suediako Akademiak Literaturako Nobel saria, eta Norvegiako Nobel Batzordeak Bakearen Nobel saria ematen dituzte.
1901 eta 2018 urteen artean, Nobel sariak (eta Ekonomia Zientzietako Sariak, 1969tik aurrera) 590 aldiz eman ziren, 935 pertsona eta erakundeei.[1] Zenbait aldiz, behin baino gehiagotan jaso dute Nobel saria, eta horrek 27erakunde eta 908 pertsona biltzen ditu. Sari-zeremonia urtero egiten dute Stockholmen, Suedian (NoruegiakoaOslon ospatzen den Bake Sariaren ekitaldia izan ezik).[1][8] Hartzaile bakoitzak ("laureatua" izenarekin ezagutzen dena)urrezkodomina,[9]diploma eta NobelFundazioak erabakitzen duendiru kopuru bat jasotzen ditu. (2020. urteaz gero, sari bakoitzak 9.000.000 SEK balioko ditu, edo 935.366 dolar inguru, 848.678euro edo 716.224 £).[10] 1980a baino lehen egindako dominak 23kilateko urreaz eginda zeuden, eta ondorengoak 18 kilateko urre berdean, 24 kilateko urrezko estaldurarekin.
Saria ez da hil ostean ematen. Hala ere, pertsona bati saria ematen bazaio eta jaso aurretik hiltzen bada, saria oraindik aurkez daiteke.[11] Ezin da saririk banatu hiru pertsona baino gehiagori, nahiz eta Bakearen Nobel saria hiru pertsona baino gehiagoko erakundeei ematerik badagoen.[12]
Marie Curie, 1903an. Zientzietako bi Nobel Sari (Fisika eta Kimika) jaso dituen pertsona bakarra da. Eta soilik lau pertsonak jaso dute bi Nobel Sari.
Alfred Nobel 1833ko urriaren 21ean jaio zenStockholmen,Suedian,ingeniarien familia baten.Kimikari, ingeniari etaasmatzailea izan zen.[13] 1894an, Nobelek Boforsburdina etaaltzairu fabrika bat erosi zuen,armamentuen fabrikatzaile garrantzitsua bihurtuz. Nobelekbalistita ere sortu zuen. Asmakizun haukerik gabekolehergailumilitar askoren aitzindaria izan zen, batez erehauts kordita britainiar ke gabekoa.Patenteen erreklamazioen ondorioz, Nobel korditari buruzko arau-hauste auzian parte hartu beharrean aurkitu zen. Bere bizitzan zehar Nobelek dirutza bildu zuen,aberastasun gehiena egin zituen 355 asmakizunetatik zetorkiola. Horien arteandinamita da ospetsuena.[13]
1888an, Nobel harrituta geratu zenFrantziako egunkari baten"Hiltzearen merkataria hil da" izenburuko heriotza-oharra irakurtzerakoan. Alfreden anaia Ludvig zen hildakoa, eta heriotza-oharra zortzi urte goiztiarra izan zen. Dena den, oharrak Nobelinahasmena sortu zion, kezkati geratuz ea nola izango zen gogoratua gerora. Horrek beretestamentua aldatzera bultzatu zuen.[14] 1896ko abenduaren 10ean, Alfred NobelItaliakoSan Remon zuentxaletean zendu zen,burmuinekoodoljario baten ondorioz, 63 urte zituenean.[15]
Nobelek hainbat testamentu idatzi zituen bere bizitzan. Hil baino urtebete lehenago egin zuen azkena, 1895eko azaroanParisekoSuedia-Norvegiako Elkartean sinatuz.[15][16] Denen harridurarako, Nobelen azkenborondateak zehazten zuen bere dirutza sari[17] sorta bat emateko erabiliko zela, "gizateriaren onura handiena" lortzen zutenentzatfisikan,kimikan,fisiologian edomedikuntzan,literaturan etabakean.[18] Nobelek bereaktibo osoen % 94, 31 milioi SEK (186 milioi dolar 2008an, 150 milioieuro 2008an) utzi zuen bost Nobel sariak ezartzeko.[19] Testamentuaren inguruko eszeptizismoa zela eta, NorvegiakoStortingek ez zuen onartu erabakia 1897ko apirila arte.[20] Testamentuarenexekutiboek, Ragnar Sohlmanek eta Rudolf Lilljequistek, Nobel Fundazioa eratzeaz arduratu ziren, fortuna zaintzeko eta sariak banatzeko.[21]
Nobelen aginduek Norvegiako Nobel Batzordea izendatu zuten Bakearen Saria emateko. Bertako kideek testamentua 1897ko apirilean onartu eta gutxira izendatuak izan ziren, handik lasterrera sarietako beste erakundeak izendatuz. HauekKarolinka Institutua, SuediakoAkademia, eta SuediakoZientzien Errege Akademia izan ziren.[22] Nobel Fundazioak sariak nola eman beharrekojarraibideei buruzko akordioa lortu zuen, et, 1900. urtean, Nobel Fundazioarenestatutu berriak Oskar II. erregearen aginduz promulgatu zituzten. 1905ean, Suedia eta Norvegiaren arteko batasun pertsonala desegin egin zen.[18]
Wilhelm Röntgenek jaso zuen 1901ean Fisikako lehen Nobel saria, 1895ean X izpiak aurkitzeagatik.
Stockholmen 1896ko abenduaren 30ean irakurri zen bere borondatearen etatestamentuaren arabera, Alfred Nobelek eratutako fundazioakgizartearen zerbitzura lan egiten zutenak sarituko zituen. Nobel saria Alfred Nobelen dirutza pertsonalak finantzatu zuen. Iturri ofizialek diotenez, Alfred Nobelekakzioen % 94a Nobel Fundazioari utzi zizkion, eta horiek dira sariaren egungo oinarri ekonomikoa.[13]
Nobel Fundazioa erakundepribatu gisa sortu zen 1900eko ekainean. Bere eginkizuna Nobel Sarienfinantzaketaz etaadministrazioaz arduratzea da.[13] Testamentuaren arabera, Fundazioaren zeregin nagusia Nobelek utzitako fortuna kudeatzea da. Robert eta Ludvig Nobelek petrolioaren negozioan parte hartu zutenAzerbaijanen, eta E. Bargengren historialari suediarrak dioenez, Nobel familiakoartxibategian aztertuz, "Bakunen Alfredek zuen dirua erretiratzea baimentzea izan zen faktore erabakigarria, horrek ahalbideratu zuelako Nobel sariak ezartzea."[23] Nobel Fundazioaren beste zeregin garrantzitsu bat, sariak nazioarteanmerkaturatzea eta sariei lotutako administrazio informala gainbegiratzea da. Fundazioak ez du Nobel saridunak hautatzeko prozesuan parte hartzen.[24][25] Zentzu askotan, Nobel Fundazioainbertsio konpainia baten antzekoa da, Nobelen dirua egoki inbertituz sariak eta administrazio jarduerak finantzatzeko oinarri sendoa lortzeko. Nobel FundazioaSuedian (1946az geroztik) etaEstatu Batuetan inbertsiozergetatik (1953az geroztik) salbuetsita dago.[26] 1980ko hamarkadaz geroztik, Fundazioaren inbertsioakerrentagarriagoak bilakatu ziren, eta 2007ko abenduaren 31an, Nobel Fundazioak kontrolatutako aktiboak 3.628 bilioi suediar kronak ziren (560 milioi dolar inguru).[27]
Estatutuen arabera, Fundazioa Suediako edo Norvegiako bost herritarrek osatutako batzordea zen, etaStockholmen zuen egoitza. Kontseiluko presidentea Suediako erregeak izendatzen zuen, gainerako lau kideek sarien partaide zirenerakundeen patronatuek izendatuz. Kontseiluko kideen artean zuzendari exekutibo bat hautatzen zen, zuzendariorde bat erregeak izendatzen zuena, eta bi diputatu patronatuko kideek aukeratuta. Hala ere, 1995. urteaz geroztik batzordeko kide guztiak patronatuek aukeratu dituzte, eta baita zuzendari exekutiboa eta zuzendariordea. Batzordeaz gain, Nobel Fundazioa sarian partaide diren erakundeek osatzen dute (SuediakoZientzia Akademiako Errege Akademia,Karolinka Institutuko Nobel Batzarra, SuediakoAkademia eta Norvegiako Nobel Batzordea), erakunde horien patronatuak, eta ikuskariak.[27]
Gaur egun NobelFundazioarenkapitalaren % 50akzioetan inbertituta dago, % 20bonuetan, eta % 30 beste inbertsio batzuetan (adibidez estaldura-fondoak edohigiezinak). Banaketa ehuneko 10 aldatu daiteke.[28] 2008ko hasieran, funtsen % 64Amerikako etaEuropako akzioetan inbertitu ziren, % 20 bonuetan, eta % 12 higiezinetan eta estaldura fondoetan.[29]
2011n urteko kostu osoa 120 milioi krona izan zen gutxi gorabehera, horietatik 50 milioi krona sarietara bideratuz. Sariak ematean ziharduten erakundeei eta pertsonei ordaintzeko gastuak 27,4 milioi krona izan ziren.Stockholmeko etaOsloko Nobel astean izandako ekitaldiak 20,2 milioi krona kosta ziren.Administrazioa, Nobel sinposioa, eta antzerako gaiak 22,4 milioi krona kosta ziren. Halaber, kontuan hartu behar daEkonomia Zientzien sariaren 16,5 milioi krona Sveriges Riksbankek ordaindu zituela.[28]
Bakearen Nobel sariaren Dominaren aurrealdea eta atzealdea.
Nobel Fundazioa eta haren ildoak jarri zirenean, NobelBatzordeak inaugurazioko sarietarako hautagaitzak biltzen hasi ziren. Ondorioz, aurretiazko hautagaien zerrenda bidali zuten erakunde saritzaileetara.
Nobel BatzordearenFisika Sariko zerrendak,Wilhelm RöntgenenX izpien aurkikuntza etaPhilipp Lenardenizpi katodikoen lana aipatu zituen.[30] Zientzien Akademiak Röntgen hautatu zuen saria jasotzeko.[31] Bestalde, hemeretzigarren mendearen azken hamarkadetan,kimikari askok ekarpen garrantzitsuak egin zituzten. Horrela, Kimika Sariarekin Akademian "zientzialari hauei saria zeinordenatan eman behar zitzaien erabakitzea eztabaidatu zuten".[32] Akademiak 20 izendapen jaso zituen, horietako hamaika Jacobus van 't Hoffentzat.[33] Eta ondorioz, Van 't Hoffi eman zioten sariatermodinamika kimikoan egindako ekarpenengatik.[32][30]
Suediako AkademiakSully Prudhommepoeta aukeratu zuen Literaturako lehen Nobel saria emateko. 42idazle,artista eta literatura kritikari suediarrek osatutako talde batek erabaki honen aurkaprotesta egin zuen,Leo Tolstoi saritzea espero zutelako.[32] Batzuek, Burton Feldman barne, sari hau kritikatu zuten Prudhomme poeta erdipurdikoa zela uste zutelako. Feldmanen azalpena izan zen Akademiako kide gehienek literatura victoriarra nahiago zutela, eta horregatik hautatu zutela poeta victoriar bat.[34] Lehenengolofisiologia edomedikuntza sariaEmil von Behring fisiologo etamikrobiologoalemaniarrarentzat izan zen. 1890ko hamarkadan, von Behringekantitoxina garatu zuen, ordura arte milaka hildako sortzen zituendifteria tratatzeko.[35][36]
1938an eta 1939an,Adolf HitlerrenHirugarren Reichak hirualemaniar sariduni (Richard Kuhn,Adolf Friedrich Johann Butenandt eta Gerhard Domagki) debekatu egin zien sariak onartzea.[32] Gerora gizon bakoitzak diploma eta domina jaso ahal izan zituen.[37] SuediaBigarren Mundu Gerran ofizialkineutrala izan bazen ere, sariak era irregularrean eman ziren. 1939an, Bakearen Saria ez zen eman. 1940tik 1942ra ez zen saririk eman inongo kategoriatan, AlemaniakNorvegia okupatu zuelako. Hurrengo urtean, sari guztiak eman ziren, literaturako eta bakekoa izan ezik.[38]
Norvegia okupatuta zegoen bitartean, bertako Nobel Batzordeko hiru kidekerbestera ihes egin zuten. Gainerako kideek alemaniarren jazarpena saihestu zuten Nobel FundazioakOsloko Batzordearen eraikinaren jabetzaSuediakoa zela adierazi zuenean.[39] Horrela, Suedia gerran ez zegoenez, alemaniar militarren babesleku segurua zen. Kide horiek batzordearen lana aurrera eramaten jarraitzen zuten, baina urte horretan ez ziren saririk eman. 1944an, Nobel Fundazioak, erbestean zeuden hiru kideekin batera,Bakearen Sarirako hautagaitzak aurkeztuko zirela ziurtatu zuen, saria berriro ere emateko.[32]
1968an, Sveriges Riksbank Suediakobanku zentralak 300. urteurrena ospatu zuen, eta diru kopuru handia eman zion Nobel Fundazioari Alfred Nobelen omenez sari bat ezartzeko. Hurrengo urtean, Sveriges Riksbank SariaEkonomia Zientzietan Alfred Nobelen Memorian eman zen lehen aldiz. Suediako Zientzien Errege Akademia sarituen hautaketaz arduratu zen. Ekonomia Sariaren lehen sarituakJan Tinbergen etaRagnar Frisch izan ziren, "prozesu ekonomikoak aztertzeko eredudinamikoak garatu eta aplikatu zituztelako".[40][32] Bestalde, Nobel Fundazioaren Kontseiluak erabaki zuen gehikuntza horren ondoren, sari berririk ez onartzea.[32]
Nobel Batzordeak hautagaitza orriak 3.000 pertsona ingururi bidaltzen dizkie, normalean sariak eman aurreko urteko irailean. Pertsona horiek, oro har, arlo garrantzitsu baten lan egiten dutenakademiko nabarmenak dira. Bakearen Sariari dagokionez, kontsultakgobernuei, bakearen saridun ohiei, etaNorvegiako Nobel Batzordeko kideei edo kide ohiei ere bidaltzen zaizkie. Izendapen orriak itzultzeko epea sariketaren urteko urtarrilaren 31 da.[35][32] Nobel Batzordeak 300 hautagai inguru izendatzen ditu jasotako orrietatik.[19] Hautagaiek ez dirajendaurrean ezagutarazten, eta saria lortzeko hautagaiei ere ez zaie esaten. Saria jasotzeko hautagaienerregistro guztiak, saria eman zenetik 50 urtezzigilatzen dira.[35][41]
Ondoren, NobelBatzordeak txosten bat prestatzen du arlo garrantzitsuenetanadituak diren aholkuak islatuz. Hori, aurretiko hautagaien zerrendarekin batera, saritzen duten erakundeei aurkeztuko zaie.[35]Instituzioek batu egiten dira hautagaien artean sarituak aukeratzeko,bozketaren gehiengo osoarekin egingodutena. Bozketa egin eta berehala jakinarazten da haien erabakia, errekurritu ezin dena.[32] Gehienez hiru saritu eta bi lan desberdin aukeratu ahal izango dira sari bakoitzeko. Bakearen Saria izan ezik, instituzioei ematea badelako, sariakpertsonei soilik eman ahal izango zaizkie.[35][41]
Hilondoko izendapenak onartzen ez badira gaur egun, hasieran batzordearen erabakiaren eta sari banaketaren artean hil ziren zientzialariak, saria jasotzeko eskubidea izan zuten. Hori bi aldiz gertatu zen: 1931koLiteratura SariaErik Axel Karlfeldti eman zitzaionean, eta 1961eko Bakearen sariaDag HammarskjöldNBEko idazkari nagusiari emandakoan. 1974az geroztik, urrian sariak iragartzen direnean saritua bizirik egon behar da.William Vickrey hautagai bat egon zen, 1996an Ekonomiako saria jakinarazi ziotena, baina aurkeztu aurretik zendu egin zen.[42]
2011ko urrian,Fisiologia edoMedikuntzako Nobel saria lortzeko sarituak iragarri zirenean, batzordea ez zen ohartu sarituetako bat,Ralph M. Steinman, hiru egun lehenago zendu zela. Batzordea Steinmanen sariaren inguruan eztabaidatzen aritu zen, nahiz eta arauen arabera saria ez da ematen hil ondoren.[11] Batzordeak erabaki zuen Steinmani saria "fede onez" eman zitzaiola, eta aldaketarik gabe geratuko zela.[43]
Nobelentestamentuak zioen "aurreko urtean zehar egindako aurkikuntzak aitortzeko" sariak emango zituela. Hasieran, sariek normalean azken aurkikuntzak hartzen zituzten aintzat.[44] Hala ere, aurkikuntza goiztiar horietako batzuk geroago gutxietsita geratu ziren. Adibidez, Johannes Fibigerek 1926ko saria jaso zuenFisiologian edoMedikuntzan,minbizia eragiten zuen ustezkoparasitoa aurkitzeagatik.[27] Lotsa hori ez errepikatzeko, sariek gero etaonarpen handiagoak izan zituzten aurkikuntza zientifikoek denboraren proba gainditzen zutenean.[19][45][46] Ralf Petterssonek, Fisiologia edo Medikuntzako Nobel sariaBatzordeko presidente ohiaren arabera, "aurreko urtea" irizpidea Nobel Batzordearen interpretazioan, aurkikuntzaren eragin osoa agerian geratu den urtea da.[45]
Aitortzen den saria eta burutzen den tartea,diziplina batetik bestera aldatu egiten da.Literatura Saria normalean lorpen bakar bat baino gehiago izateagatik, bizitzako lan metatua aitortzeko ematen da.[47][48]Bakearen Saria ere bizitza osoaren lanaren truke eman daiteke. Adibidez, 2008koMartti Ahtisaari saritua izan zennazioarteko gatazkak konpontzeko lanagatik.[49][50] Dena den, gertakari jakin batzuengatik ere sarituak izan daitezke.[51] Adibidez,Kofi Annanek 2001eko Bakearen Saria jaso zuen, lau urte besterik ez zeramatzalaNazio Batuen Idazkari Nagusi bezala. Era berean,Yasser Arafatek,Yitzhak Rabinek etaShimon Peresek,Osloko Itunak arrakasta handiz amaitu eta urtebetera 1994ko saria jaso zuten.[52]
Fisika,kimika etamedikuntzako sariak normalean lorpena oso onartua izan ondoren ematen dute. Batzuetan, urte asko izaten dira,Subrahmanyan Chandrasekharen kasuan bezala. 1983ko Fisika Saria partekatu zuen 1930eko hamarkadanizarren egitura eta bilakaerari buruz egindako lanengatik.[53][54] Bainazientzialari guztiek ez dira nahiko denbora bizi izaten beren lana aitortzeko. Ondorioz, izan dira saritu ezinezko aurkikuntzak, aurkitzailea zendu ondoren izan dutelako eragina.[55][56][57]
Bakearen Saria izan ezik, Nobel sariakStockholmen (Suedian) ematen dira urteroko sari zeremonian, abenduaren 10ean, Alfred Nobelen heriotzaren urteurrenean. Hartzaileen hitzaldiak sari banaketaren aurreko egunetan izaten dira normalean.[58][59] Bakearen saria eta hartzaileen hitzaldiak urteko sari banaketaren zeremonian egiten diraOslon,Norvegian, eskuarki abenduaren 10ean baita. Sari-zeremonia eta lotutako banketeaknazioarteko ohizko ekitaldi garrantzitsuak izaten dira. Suediako zeremoniak Stockholmeko kontzertu aretoan egiten dira, eta ondorengo Nobel banketea Stockholmen udaletxeko areto nagusian. Bakearen Nobel sariaren zeremonia Norvegiako Nobel Institutuan eta Osloko Unibertsitateko auditorioan egin izan ziren lehen, eta 1990tik hona Osloko udaletxeko areto nagusian.[32]
Stockholmeko Nobel Sarien zeremoniako une nagusia Nobel saridun bakoitzaSuediakoerregearen eskutik saria jasotzeko urratsak ematen dituenean gertatzen da. EtaOslon, Norvegiako Nobel Batzordearen presidenteak Bakearen Nobel saria aurkezten dueneanNorvegiako erregearen aurrean.[59][60] Hala ere, hasieran Oscar II.a erregeak ez zuen onartzenatzerritarrei hain sari handiak ematea. Baina Suediak lortzen zuenpublizitatea ikusita,iritzia aldatu omen zuen.[61]
Suediako sari banaketaren ondoren, banketea ospatzen da Stockholmeko udaleko areto urdinean,Suediako Errege Familiak eta 1.300 gonbidatu inguruk parte hartzen dutela. Bakearen Nobel sariaren banketeaOsloko Grand Hotelean ospatzen da, sari banaketaren ostean. Sarituaz gain, gonbidatuen arteanStortingeko presidentea, Suediako lehenministroa, eta 2006tik honaNorvegiako erregea eta erregina daude. Guztira, 250 gonbidatu inguru joaten dira.
NobelFundazioarenestatutuen arabera, saritu bakoitzak hitzaldi publikoa eman behar du sariaren gaiarekin lotutako arlo bati buruz.[62] Nobel hitzaldiak genero erretoriko gisa, hamarkadak behar izan dituzte gaur egungo formatura iristeko.[63] Hitzaldi hauek Nobel astean izaten dira normalean (zeremoniaren etaoturuntzaren aurreko astea, sarituakStockholmera iristen direnetik, Nobel banketea amaitzen den arte), baina ez da derrigorrezkoa. Saria jaso eta sei hilabeteko epean ematera behartuta dago, baina batzuk beranduago eman izan dute. Adibidez,Theodore RooseveltAEBetako presidenteak Bakearen Saria 1906an jaso zuen, baina hitzaldia 1910ean eman zuen, kargua utzi ondoren.[19] Hitzaldiak, sarituak aukeratu dituen elkarte berak antolatuak daude.[64]
NobelFundazioak 2012ko maiatzean jakinarazi zuen Svenska Medalj AB enpresarekin, Suediako bost Nobel Sarien dominak ekoiztekokontratua sinatu zuela. 1902 eta 2010 artean, Nobel saridunen dominak Myntverketmoneta etxeak egiten zituen, Suediako konpainia zaharrenak, baina 2011an ateak utzi zituen 107 urteren ondoren. Bestalde, 2011nKongsbergen kokatutakoNorvegiako moneta etxeak egin zituen dominak. Nobelaren dominak Nobel Fundazioarenmarka erregistratuak dira.[65]
Domina bakoitzean Alfred Nobelenirudia ageri da ezkerreko profilarekin aurrealdean.Fisikaren,kimikaren,fisiologiaren edomedikuntzaren etaliteraturaren dominek aurrealde berdinak dituzte, Alfred Nobelen irudia eta bere jaiotze eta heriotzaren urteak erakutsiz. NobelerenerretratuaBakearen Sariaren etaEkonomia Sariaren dominetan ere agertzen da, bainadiseinu apur bat ezberdinarekin. Adibidez, saridunaren izena Ekonomia dominaren ertzean dago grabatuta.[40] Dominaren atzealdeko irudia, saria ematen duen erakundearen arabera aldatzen da. Kimikaren eta fisikaren dominen atzealdeak diseinu bera dute.[66]
1980 baino lehen egindako domina guztiak 23kilatekourrean eginda zeuden. Harrez gero, 18 kilateko urre berdean daude eginda, 24 kilateko urrezko estaldurarekin. Domina bakoitzaren pisua urrearen balioaren arabera aldatzen da, baina batez beste 175gramo izaten da.Diametroa 66milimetrokoa da , eta lodiera 5,2 milimetro eta 2,4 milimetroen artekoa da.[67] Euren urrezko edukiagatik, etaerakusleihoan egoteko joera handia dutenez, Nobel dominaklapurreten menpe daude.[68][69][70]Bigarren Mundu Gerran,Max von Laue etaJames Franck zientzialari alemaniarren dominakKopenhagenera bidali zituzten hobeto zaintzeko.AlemaniakDanimarka inbaditu zuenean,Hungariako George de Hevesy kimikariak (eta Nobel saridunak bera ere) aqua regiandisolbatu zituen (azido nitrokloridrikoa) AlemaniaNaziak konfiskatzea saihesteko, eta titularrei arazo legalak ekiditeko. Gerra ostean, urrea disoluziotik berreskuratu zen, dominak berriro moldekatzeko.[40]
Nobel saridunekdiploma bat jasotzen dute Suediako erregearen eskutik, edo bakearen sariaren kasuan, Norvegiako Nobel Batzordeko presidentearen eskutik.[30] Banatzen dituztenerakundeek diploma saritu bakoitzari bereziki diseinatzen dio berea. DiplomakSuediakoirudi etatestuak ditu, eta bertan, saria jasotzen duenaren izena doa, eta eskuarki saria zergatik jaso duen aipatzen da. Bakearen Nobel saridunetako diplomak ez dute inolako aipamenik egiten.[71][72]
Irabazleei saria jasotzen duteneanagiri bat ematen zaie, diru kopuruaren zenbatekoa baieztatzen duena.[30] Sariaren diru kopurua Nobel Fundazioak urtero duen diruaren araberakoa da.Poltsa handitu egin da 1980ko hamarkadaz geroztik. Orduan sari bakoitzaren kopurua 880.000 SEK ziren (2,6 milioi SEK guztira, gaur egungo 350.000 dolar). 2009an, diru-saria 10 milioi SEKekoa izan zen (1,4 milioi dolar).[73][74] Eta 2012ko ekainean, 8 milioi SEKera jaitsi zen.[75] Bi saridunek kategoria batean saria partekatzen badute, saria banatu egiten da hartzaileen artean. Hiru badira, batzorde esleitzaileak aukera du berdin banatzeko hirurei, edo erdia esleitzeko bati eta laurdena beste biei.[19][76][76] Ohikoa da hartzaileek sariaren dirua ematea, jarduerazientifiko,kultural edo humanitarioei laguntzeko.[77][78]
Beste kritika batzuen artean, Nobel Batzordeei agenda politikoa izatea leporatu zaie, eta merezitako hautagai batzuk alde batera uztea.Eurozentrismoz ere salatuak izan dira, batez ereLiteratura sariarengatik.[19][34][79]
Bakearen saria
Rabindranath Tagore anfitrioi lanetanMahatma Gandhi eta emaztea Kasturbarekin, Santiniketan 1940an. Tagoreri 1913an eman zioten Literatura Nobel saria, baina Gandhik, Bakearen Sarirako hainbatetan hautagai izan arren, ez zuen saririk jaso.
Bakearen Nobel sariagatik gehien kritikatuak izan zirenen arteanHenry Kissinger etaLê Đức Thọ zeuden. HonekNorvegiako Nobel Batzordeko bi kiderendimisioa ekarri zuen. Kissingerrek eta Thọk saria jaso zutenIpar Vietnam etaEstatu Batuen artekosu-etena negoziatzeagatik 1973. urtarrilean.[80] Hala ere, saria iragarri zenean, bi aldeek oraindik ere borrokan ari ziren.[19] Ipar Vietnamen aldekoek ziotenez Kissinger ez zen bakegilea, baizik eta kontrakoa, gerra zabaltzeko arduraduna.Etsaiek ostera, negoziazioetan bere praktikakiruzurrean oinarritzen zirela leporatu zioten Lê Đức Thọri, baina ez zuten kritikatzeko aukerarik izan, saria errefusatu egin zuelako.[40][19]
Yasser Arafatek,Shimon Peresek etaYitzhak Rabinek 1994an Bakearen Saria jaso zuten,Israelen etaPalestinaren artean bakea egiteagatik.[40][32] Saria iragarri eta berehala, Norvegiako Nobel Batzordeko bost kideetako batek Arafatterrorista gisa salatu ondoren, dimisioa eman zuen.[40] Halaber, Arafati buruzko zalantzak hainbategunkarietan agertu ziren.[71]
Bakearen beste Sari eztabaidatu batBarack Obamak 2009an jaso zuena izan zen.[81] Hautagaitza guztiak ObamakEstatu Batuetakopresidente kargua hartu zuenetik hamaika egunetara itxi ziren, baina benetakoebaluazioa hurrengo zortzi hilabetetan egin zen.[82] Obamak berak adierazi zuen ez zuela saria merezi, ez eta horrek kokatuko zuen konpainiaren aldamenean egotea ere.[83][84] Bakearen aurreko saridunak banatuta zeuden, batzuk Obamak saria merezi zuela esanez, eta beste batzuen ustez, oraindik ez zuela lorpenik ziurtatu halako sari bat merezitzeko. Obamaren sariak,Jimmy Carter etaAl Goreren aurreko Bake Sariekin batera,ezkerreko joera salaketak bultzatu zituen.[85]
Literatura Saria
2004ko Literatura SariaElfriede Jelineki emateak, Suediako Akademia-kide Knut Ahnlundenprotesta ekarri zuen. Ahnlundekdimisioa eman zuen salatuz Jelinek hautatzeak "indar aurrerakoi guztieikalte konponezina" eragin ziola, eta literaturaren ikuspegi orokorraarte gisa, nahastu egiten zuela.[86][87] Bere ustez, Jelineken lanak "egitura artistikorik gabe eginiko testu multzo bat" ziren.Herta Müllerren 2009ko Literatura Sariak ere kritika sortu zuen.The Washington Posten arabera,AEBetako literatur kritikari eta irakasle askok ez zuten bere lana ezagutzen.[88] Kritiko horientzat, sariakeurozentrikoak ziren.[89]
Zientzia sariak
1949an, António Egas Moniz neurologoakFisiologia edoMedikuntza Sarialeukotomia prefrontala garatzeagatik jaso zuen. Aurreko urtean, Walter Freeman doktoreak prozeduraren bertsio bat garatua zuen, azkarrago eta errazago burutzeko. Jatorrizko prozeduraren ingurukopublizitatearen zati bat zela eta, Freemanen prozeduraetika mediko modernoa behar bezala kontutan hartu gabe geratu zen. Sariaren ondorioz, eta TheNew England Journal of Medicine bezalako itzal handiko argitalpenak babestuta, leukotomia edo "lobotomia" hain ezaguna egin zen, non 5.000 lobotomia inguru burutu zirelaEstatu Batuetan Monizek saria jaso ondorengo hiru urtetan.[40][90]
Norvegiako Nobel Batzordeak baieztatu egin zuenMahatma Gandhi Bakearen Sarirako hautagai izan zela 1937-39, 1947an, eta 1948ko urtarrilean erail zuten egun batzuk lehenago.[24] Ondoren, Norvegiako Nobel Batzordeko kideek deitoratu egin zuten saria ez zitzaiolako eman.[91] Geir Lundestad, 2006ko Norvegiako Nobel Batzordeko idazkariak esan zuenez, "Gure 106 urteko historiaren omisiorik handiena da, zalantzarik gabe, Mahatma Gandhik ez zuela inoizBakearen Nobel saria jaso. Gandhi Bakearen Nobel saririk gabe egon zitekeen.Galdera da ea Nobel Batzordea Gandhi gabe egon daitekeen ala ez."[92] 1948an, Gandhiren heriotzaren urtea, Nobel Batzordeak saria emateari uko egin zion urte hartan "ez zegoela bizi zen hautagai egokirik" esanaz.[91][71] Geroago, 14.Dalai Lamari Bakearen Saria eman ziotenean 1989an, batzordeko presidenteak hitzaldian gaineratu zuen "neurri batean, Mahatma Gandhiren memoriari egindako omenaldia" izan zela.[93] Bakearen Saria lortzeko oso ezagunak ziren beste pertsona batzuk, baina jaso ez zutenak, honakoak zirenAtzerri Politika aldizkariaren iritziz:Eleanor Roosevelt,Václav Havel, Ken Saro-Wiwa, Sari Nusseibeh etaCorazon Aquino. Aldizkariak zioen "inoiz irabazi ez zuten, baina izan beharko luketen pertsonak" zirela.[94]
Frances Arnoldek 2018ko Kimika Saria jaso zuen, "entzimen eboluzio zuzenduengatik".
1965eanNazio Batuen Erakundeko idazkari nagusiU Thanti Norvegiako ordezkari iraunkorrak jakinarazi zion urte hartan saria brari emango zitzaiola, galdetuz onartuko zuen ala ez. Enplegatuekin kontsultatu ondoren, baietz erantzun zuen. Aldi berean, Bakearen Nobel sariko Gunnar Jahn presidenteak, gogor egin zuen U Thanti saria ematearen aurka, eta azken uneanUNICEFi eman zitzaion. Gainontzeko batzordekideek saria U Thanti ematea nahi zuten,Kubakomisilen krisia baretzeko egin zuen lanagatik,Kongoko gerra amaitzen lagundu zuelako, etaVietnamgo gerra amaitzekobitartekaritza lanak egin zituelako. Desadostasunak hiru urte iraun zuten, eta 1966an zein 1967an ez zen saririk eman, Gunnar Jahnek U Thantiren hautagaitzari betoa jarri ziolako modu eraginkorrean.[95][96]
Hautagaiek urte berean hainbat hautagaitza jaso ditzakete. Gaston Ramonek 155 izendapen jaso zituenfisiologian edomedikuntzan 1930etik 1953ra bitartean.[101] 1963an hil zen, saria jaso gabe.Pierre Paul Émile Rouxek 115 izendapen[102] jaso zituen fisiologian edo medikuntzan, etaArnold Sommerfeldek 84 jaso zituenfisikan.[103] 2016an argitaratutako datuen arabera, horiek izan ziren saririk gabeko hiru zientzialari izendatuak.[104] Bestalde,Otto Sternek 1925 eta 1943 bitartean, 79 hautagaitza jaso zituen fisikan,[105] azkenean 1943an saria lortuz.[106]
Hiru pertsona baino gehiagori saria ematearen aurkako arau zorrotza ere eztabaidagarria izan da.[32] Sari bateko lorpena hiru kide baino gehiagok osatutakotalde bati aitortzen zaionean, norbait saritik kanpo geratu behar da. Adibidez, 2002anKimikako sariaKoichi Tanaka etaJohn Fenni eman zitzaienproteinen kimikan masa espektrometria garatzeagatik, baina sariak ez zituen aitortu Franz Hillenkampek eta Michael KarasekFrankfurtUnibertsitateko Kimika Fisiko eta TeorikokoInstitutuan egindako lorpenak.[107][108] Carl Hagenfisikako sarirako hautagaiaren arabera, hiru pertsonen mugak saria kendu zien 2013an berari eta taldeko beste bi kideri, Gerald Guraln eta Tom Kibblem. 1964anartikulu bat argitaratu zuten,kosmosaren hasierari erantzunak emanaz, Baina 2013ko Fisika SariaPeter Higgsek etaFrançois Englertek lortu zuten, 1964an gai berari buruz argitaratutako artikuluagatik. Bost fisikariak ondorio berdinera iritsi ziren,angelu desberdinetatik abiatuta. Hagenek salatzen zuenkonponbide zuzena izango zela hiru pertsonen muga alde batera uztea, edo lortutako aurkikuntza berdinerako, saritzeko denbora bi urtera zabaltzea.[109]
Era berean, hil ondoren saririk ez emateko arauak, berdin pertsona bakarra denean edo talde bateko partaidea, ez dizkio errekonozitzen egindako lorpenak. Ekonomia Saria 1997an partekatua izan zen, etaRobert C. Mertoni,akzioenbalorazioaren garapenean aitzindaria, etaMyron Scholesi, aukera-prezioetan egindako lanarengatik, eman zitzaien. Baina azken honen taldekidea izan zen Fischer Blackek ezin izan zuen jaso, 1995ean zendu zelako. Urte horretako saria iragarri zuenean, Nobel batzordeak Blackem izena ere esan zuen, berea funtsezko ekarpena izan zelako.
Azpijan politikoek ere, hautagaiak merezitako aitorpena ukatu dezakete.Lise Meitnerek etaFritz Strassmannekfisio nuklearra aurkitu zuten Otto Hahnekin batera, baina Hahnenen 1944ko Kimikako Nobel sariaren zati bat ukatu egin zitzaien,naziek boterera iritsi zirenean ihes egin zutelako.[110] Meitner eta Strassmannen ikerketen ekarpenak ez ziren guztiz aitortu urte batzuetara arte, Hahnekin batera 1966koEnrico Fermi saria jaso zutenean.
Alfred Nobelek bere dirutza utzi zuen sariak finantzatzeko "aurreko urteangizateriari onura handiena erantsi diotenei" emateko.[111]Fisikako Nobel sariak "fisikaren esparruan" aurkikuntza "edo"asmakizun "garrantzitsuena egin duenari" eman behar zaizkiola, esan zuen. Alfred Nobelek ez zituen aurkikuntzak azpimarratu, baina historikoki Nobel Sarien Batzordeek errespetu handiagoarekin hartu dituzte asmakizunak baino: Fisikako Sarien %77 aurkikuntzei eman zaizkie, eta asmakizunei %23 baino ez. Christoph Bartneckek eta Matthias Rauterbergek,Nature and Technoetic Artsaldizkarietan argitaratutako artikuluetan diote, aurkikuntzei emandako gaineko garrantziak, Nobel saria gizartearen ekarpenik handiena saritzeko asmoaren jatorritik aldendu egin dela.[112][113]
STEM arloetan(Science, Technology, Engineering, Mathematics) saririk entzutetsuenei dagokionez, proportzio txikia soilik eman zaie emakumezkoei.Fisikako 210 sarituetatik,kimikako 181tik etamedikuntzako 216tik, 1901 eta 2018 urteen artean, hiru emakumezko saritu besterik ez ziren fisikan, bost kimikan eta 12 medikuntzan.[114][115][116][117] Datu hauen eta gutxi gorabeherakoberdintasunezko sexu-ratioaren arteko desadostasunean, hainbat alderdik laguntzen dute, hala nola, hautagaitza zapuztuak; dagokien arloetan gizonak baino emakume gutxiago aritzeak, Nobel sariak normalean ikerketa egin ondoren hamarkada batzuetara ematen direla (generoaren aldea arlo garrantzitsuetan handiagoa zen garaia islatzen da), atzerapen handiagoa emakumeei bere lorpenengatik saritzeko, bizitza-luzera faktore garrantzitsuagoa bihurtuz (sariak ez direlako ematen hil ostean), eta elkartutako saridunen artean emakumeak ezabatzeko joera.[118][119][120][121][122][123] Faktore horiek gorabehera,Marie Curie orain arte bi zientzia desberdinetan Nobel sariak jaso dituen pertsona bakarra da (Fisika 1903an eta Kimika 1911an), bera izanik zientzietan bi Nobel sari jaso dituzten hiru pertsonetatik bat.
Bi erakundek bakearen saria behin baino gehiagotan jaso dute.Gurutze Gorriaren Nazioarteko Batzordeak hiru bider jaso zuen: 1917an eta 1944an mundu gerretan egindako lanagatik; eta 1963an, mendeurrena betetzen zuelako.[52]Nazio BatuenErrefuxiatuentzako Goi Komisariotzari bi aldiz eman zitzaion Bakearen saria errefuxiatuei laguntzeagatik: 1954an eta 1981ean.[25]
Curie familia da sari gehien jaso dituena, lau sari bost pertsonen artean.Marie Curiek Fisikako (1903an) eta Kimikako (1911an) sariak jaso zituen.Pierre Curie senarrak 1903ko Fisika saria berarekin partekatu zuen.[126] Haien alabaIrène Joliot-Curiek 1935ean Kimika Saria jaso zuen,Frédéric Joliot-Curie senarrarekin batera. Horrez gain, Marie Curieren bigarren alabaren senarra, Henry Labouisse,UNICEFeko zuzendaria zen, 1965ean Bakearen Nobel saria onartu zuenean erakunde horren izenean.[25]
Curie senitartekoaren erregistroarekin bat egin ez arren, hainbat familiak daude bi saridunekin.Gerty Cori eta Carl Ferdinand Cori senar-emazteek 1947an Fisiologia edo Medikuntzako saria partekatu zuten.[127] Eta baitaMay-Britt Moser eta Edvard Moser senar-emazteek 2014an, (John O'Keeferekin batera).[128]J. J. Thomsonek Fisika Saria jaso zuen 1906anelektroiakpartikulak direla frogatzeagatik. Bere semea,George Paget Thomsonek, sari bera jaso zuen 1937an,uhinen propietateak ere badituztela aurkitzeagatik.[129]William Henry Bragg eta bere semea William Lawrence Braggek, Fisika Saria partekatu zuten 1915eanX izpienkristalografia asmatzeagatik.[130]Niels Bohrek Fisika saria jaso zuen 1922an, eta Aage Bohr bere semea 1975ean izan zen saritua .[100][131] Manne Siegbahnek 1924an Fisika Saria jaso zuen, eta bere semeaKai Siegbahnek 1981ean.[132]
Halaber,Hans von Euler-Chelpinek Kimika Saria jaso zuen 1929an, eta Ulf von Euler semeak Fisiologia edo Medikuntza Saria 1970ean.[100]CV Ramanek Fisika Saria lortu zuen 1930ean, etaSubrahmanyan Chandrasekhar ilobak sari bera 1983. urtean.[133]Arthur Kornbergek Fisiologia edo Medikuntza Saria jaso zuen 1959an; eta Roger Kornberger semeak Kimika Saria 2006an.[134]Jan Tinbergenek 1969an lehen aldiz Ekonomian emandako Saria jaso zuen, eta bere anaiaNikolaas Tinbergenek 1973ko Fisiologia edo Medikuntza Saria.[100]Alva Myrdalek Bakearen Saria jaso zuen 1982an, etaGunnar Myrdal senarrak Ekonomiakoa 1974an.[100]Paul Samuelson etaKenneth Arrow Ekonomia saridunak koinatuak ziren. Frits Zernike 1953ko Fisika sariduna,Gerard 't Hooft fisikako 1999ko saridunaren osaba zen.[135] 2019an, Abhijit Banerjee etaEsther Duflo bikote ezkonduak Ekonomia Nobel saria jaso zuten.[136]
Bi saridunek beren borondatez errefusatu zuten Nobel saria. 1964anJean-Paul Sartreri Literatura Saria eman zioten, baina uko egin zion, esanaz "Idazle batek uko egin behar dio bere buruaerakunde bihurtzen uzteari, nahiz eta forma ohoretsuenean izan."[137]Lê Đức Thọk, 1973ko Bake Saria jasotzeko Vietnamgo gerrakoPariseko Bake AkordioetanAEBkin egindako lanagatik aukeratu zuten, baina errefusatu egin zuen, Vietnamen benetako bakerik ez zegoelako.[138]George Bernard Shaw 1925eko Literatura Saria onartu ondoren, sariaren dirua errefusatzen saiatu zen. Azkenean,Anglo-Suediako LiteraturaFundazioa sortzeko erabiltzea adostu zuten.[139]
Hirugarren Reicharen garaian,Adolf HitlerrekRichard Kuhn,Adolf Butenandt eta Gerhard Domagkek sariak onartzea oztopatu egin zuen. Guztiei diploma eta urrezko dominakBigarren Mundu Gerraren ostean eman zizkieten. 1958an, Boris Pasternak uko egin zion literatura sariari,Sobietar Batasuneko gobernuak egin lezakeen beldurragatikStockholmera bidaiatuz gero saria onartzeko. Horren truke, SuediakoAkademiak ezezkoa eman zion errefusa horri, esanez "ezezko honek, jakina, ez du inola ere sariaren baliozkotasuna aldatzen".[138] Akademiak deitoratu egin zuen Literatura Sariaren aurkezpena ezin zelako urte hartan ospatu, eta 1989an Pasternaken semeak saria bere izenean onartu zuen.[140][141]
Aung San Suu Kyiri 1991ko Bakearen Nobel saria eman zioten, baina bere haurrek onartu behar izan zuten saria,Myanmaren etxean atxilotu zutelako. Suu Kyik bere hitzaldia bi hamarkada geroago eman zuen, 2012. urtean.[142]Liu Xiaobok Bakearen Nobel saria jaso zuen 2010ean, bera eta bere emazteaTxinan preso politiko gisa atxilotu zituzten bitartean, eta ezin izan zuen saria onartu bere bizitzan.
Mundu mailan onar daitekeen lorpen zientifiko edo literarioarenikurra izanik, Nobel sariafikzioan maiz agertzen da. Horrela egin izan dira"Saria" eta "Nobelen semea" filmak, fikziozko Nobel saridunei buruz. Eta baita sari errealen inguruko istorioen fikziozko kontuak, besteak beste,"Nobel korua",Rabindranath Tagoreren sariaren lapurretan oinarritutako filma.[143][144]
Dnipropetrovskeko Ekonomia eta Zuzenbide Unibertsitateko "Alfred Nobelen planeta"monumentua 2008an ireki zen. Mundua irudikatzen duen globoan,misil estrategiko militarrenhondakinekin egindakoaleazio bateko 802 Nobel sariturenerliebeak daude.[145][146]
↑abcd(Ingelesez)Levinovitz, Agneta Wallin. (2001). The Nobel Prize: The First 100 Years. Imperial College Press and World Scientific Publishing, p. 34 or. ISBN978-981-02-4664-8..
↑(Ingelesez)Golden, Frederic. (2000). "The Worst And The Brightest". Time.
↑ab(Ingelesez)Sohlman, Ragnar. (1983). The Legacy of Alfred Nobel – The Story Behind the Nobel Prizes. The Nobel Foundation, p. 7 or..
↑(Ingelesez)von Euler, U. S.. (1981). "The Nobel Foundation and its Role for Modern Day Science". Die Naturwissenschaften.
↑(Ingelesez)"The Nobel Prize Amounts". The Nobel Foundation.
↑ab(Ingelesez)"Full text of Alfred Nobel's Will". Nobel Foundation.
↑abcdefgh(Ingelesez)Abrams, Irwin. (2001). The Nobel Peace Prize and the Laureates. Watson Publishing International, p. 7 or. ISBN978-0-88135-388-4..
↑(Ingelesez)Levinovitz, Agneta Wallin. (2001). The Nobel Prize: The First 100 Years. Imperial College Press and World Scientific Publishing, pp. 13-25 or. ISBN978-981-02-4664-8..
↑(Ingelesez)Abrams, Irwin. (2001). The Nobel Peace Prize and the Laureates. Watson Publishing International, pp. 7-8 or. ISBN978-0-88135-388-4..
↑(Ingelesez)Crawford, Elizabeth T.. (1984). The Beginnings of the Nobel Institution – The Science Prizes, 1901–1915 (First ed.). Maison des Sciences de l'Homme & Cambridge University Press, p.1 or. ISBN978-0-521-26584-3..
↑(Ingelesez)"Nobel Prize Funded from Baku". Azerbaijan International.
↑ab(Ingelesez)Levinovitz, Agneta Wallin. (2001). The Nobel Prize: The First 100 Years. Imperial College Press and World Scientific Publishing, p.15 or. ISBN978-981-02-4664-8..
↑abcde(Ingelesez)Feldman, Burton. (2001). The Nobel prize: a history of genius, controversy, and prestige. Arcade Publishing, p. 26 or. ISBN978-1-55970-592-9..
↑(Ingelesez)Levinovitz, Agneta Wallin. (2001). The Nobel Prize: The First 100 Years. Imperial College Press and World Scientific Publishing, pp.17-18 or. ISBN978-981-02-4664-8..
↑abc(Ingelesez)Levinovitz, Agneta Wallin. (2001). The Nobel Prize: The First 100 Years. Imperial College Press and World Scientific Publishing, p. 125 or. ISBN978-981-02-4664-8..
↑ab(Ingelesez)Sjöholm/Tt, Gustav. (2012). "Rabatter räddar Nobelfesten" [Discounts Save the Nobel Party]. Dagens Nyheter (in Norwegian).
↑(Ingelesez)"Nobel-Stiftung: Noble Sorgen" [Nobel Foundation: Noble Worries]. Handelsblatt (in German).
↑abcd(Ingelesez)Feldman, Burton. (2001). The Nobel prize: a history of genius, controversy, and prestige. Arcade Publishing, p. 2 or. ISBN978-1-55970-592-9..
↑abcdefghijkl(Ingelesez)Levinovitz, Agneta Wallin. (2001). The Nobel Prize: The First 100 Years. Imperial College Press and World Scientific Publishing, p. 61 or. ISBN978-981-02-4664-8..
↑(Ingelesez)Crawford, Elizabeth T.. (1984). The Beginnings of the Nobel Institution – The Science Prizes, 1901–1915 (First ed.). Maison des Sciences de l'Homme & Cambridge University Press, p. 118 or. ISBN978-0-521-26584-3..
↑ab(Ingelesez)Feldman, Burton. (2001). The Nobel prize: a history of genius, controversy, and prestige. Arcade Publishing, p. 69 or. ISBN978-1-55970-592-9..
↑ab(Ingelesez)"Nomination Facts". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)Abrams, Irwin. (2001). The Nobel Peace Prize and the Laureates. Watson Publishing International, p. 9 or. ISBN978-0-88135-388-4..
↑(Ingelesez)"Ralph Steinman Remains Nobel Laureate". The Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"The Nobel Prize in Literature". Nobel Foundation.
↑ab(Ingelesez)Breithaupt, Holger. (2001). "The Nobel Prizes in the new century: An interview with Ralf Pettersson, Director of the Stockholm Branch of the Ludwig Institute for Cancer Research, the Karolinska Institute, and former chairman of the Nobel Prize Committee for Physiology/Medicine". EMBO Reports. 2 (2), pp. 83–85 or. ISBNdoi:10.1093/embo-reports/kve034. PMC 1083830. PMID 11258715..
↑(Ingelesez)"Nobel Prize in Physics Honors "Masters of Light". Scienceline.
↑(Ingelesez)"All Nobel Laureates in Literature". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"The Nobel Prize in Literature". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)Bryant, Lisa. (2008). "Former Finnish President Martti Ahtisaari Wins Nobel Peace Prize". Voice of America. International Broadcasting Bureau.
↑(Ingelesez)"All Nobel Peace Prize Laureates". Nobel Foundation.
↑ab(Ingelesez)Abrams, Irwin. (2001). The Nobel Peace Prize and the Laureates. Watson Publishing International, pp. 27, 330 or. ISBN978-0-88135-388-4..
↑(Ingelesez)Vishveshwara, S.. (2000). "Leaves from an unwritten diary: S. Chandrasekhar, Reminiscences and Reflections" (PDF). Current Science. 78 (8), pp. 1025–1033 or..
↑(Ingelesez)"Subramanyan Chandrasekhar – Autobiography". The Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"Finn Kydland and Edward Prescott's Contribution to Dynamic Macroeconomics" (PDF). Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)Gingras, Wallace, Yves, Matthew L.. (2010). "Why it has become more difficult to predict Nobel Prize winners: a bibliometric analysis of nominees and winners of the chemistry and physics prizes (1901–2007)". Scientometrics. 82 (2), p. 401 or. ISBNdoi:10.1007/s11192-009-0035-9..
↑(Ingelesez)"2009 Nobel Prize award ceremony live online | IT | ICM Commercial & Business News". . Institute of Commercial Managemen.
↑ab(Ingelesez)"Pomp aplenty as winners gather for Nobel gala". The Local.
↑(Ingelesez)Froman, Ingmarie. (2007). "The Nobel Week — a celebration of science". Swedish Institute.
↑(Ingelesez)"Alfred Nobel's last will and testament". The Local.
↑(Ingelesez)"The Nobel Foundation - Statutes". The Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)Salazar, Philippe-Joseph. (2009). "Nobel Rhetoric, Or Petrarch's Pendulum". The journal Rhetoric and Philosophy 42(4), pp. 373–400 or. ISBNISSN 0031-8213..
↑(Ingelesez)Lea, Richard. (2008). "Le Clézio uses Nobel lecture to attack information poverty". The Guardian. London.
↑(Ingelesez)"Medalj – ett traditionellt hantverk" [Medals: A traditional Craft]. Myntverket (in Swedish).
↑(Ingelesez)"Nobel Prize for Chemistry. Front and back images of the medal. 1954". A Documentary History, the Valley Library, Oregon State University.
↑(Ingelesez)Lemmel, Birgitta. (2010). "The Nobel Prize Medals and the Medal for the Prize in Economics". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"Nobel Prize medal stolen from Lawrence Hall of Science is found, student arrested". (Press release). University of California.
↑(Ingelesez)Kumar, Hari. (2004). "Poet's Nobel Medal Stolen". The New York Times.
↑(Ingelesez)"Police hand back Tutu's stolen Nobel medal". Reuters.
↑abc(Ingelesez)Abrams, Irwin. (2001). The Nobel Peace Prize and the Laureates. Watson Publishing International, pp. 147–148 or. ISBN978-0-88135-388-4..
↑(Ingelesez)Lemme, Birgitta. (2009). "The Nobel Prize Diplomas". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"Prize Amount and Market Value" (PDF). Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"Video – Breaking News Videos from CNN.com". CNN.
↑(Ingelesez)"Committee lowers Nobel Prize by 2 million kronor". The Local.
↑ab(Ingelesez)Sample, Ian. (2008). "Three share Nobel prize for physics". The Guardian. London.
↑(Ingelesez)Locke, Michelle. (2010). "Berkeley Nobel laureates donate prize money to charity" (PDF)..
↑(Ingelesez)"The Nobel Peace Prize 1901–2000". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)Nassif, Rames. (1988). U Thant in New York: A Portrait of the Third Secretary-General of the United Nations. Hurst ISBN978-1850650454..
↑(Ingelesez)Kirsch, Adam. (2008). "The Nobel Committee has no clue about American literature". Slate.
↑(Ingelesez)Fristorp, Mimmi. (2008). "Akademien väljer helst en europé". Dagens Nyheter.
↑(Ingelesez)"Judge: Nobel literature prizes 'too Eurocentric'". The Guardian. London.
↑abcde(Ingelesez)Feldman, Burton. (2001). The Nobel prize: a history of genius, controversy, and prestige. Arcade Publishing, p. 405 or. ISBN978-1-55970-592-9..
↑(Ingelesez)"Nomination Database: Gaston Ramon". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"Nomination Database: Emile P Roux". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"Nomination Database: Arnold Sommerfeld". Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)Excerpt from the Will of Alfred Nobel. nobelprize.org.
↑(Ingelesez)Bartneck, Rauterberg, Christoph, Matthias. (2007). "Physics Nobels should favour inventions". Nature. 448 (7154), p. 644 or. ISBNdoi:10.1038/448644c. PMID 17687300..
↑(Ingelesez)Bartneck, Rauterberg, Christoph, Matthias. (2008). "The asymmetry between discoveries and inventions in the Nobel Prize in Physics" (PDF). Technoetic Arts: A Journal of Speculative Research. 6, p. 73 or. ISBNdoi:10.1386/tear.6.1.73_1..
↑(Ingelesez)A Complex Formula: Girls and Women in Science, Technology, Engineering and Mathematics in Asia (PDF). Paris: UNESCO, p. 23 or. ISBN978-92-9223-492-8..
↑(Ingelesez)Nobel Prize in Chemistry. Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)Nobel Prize in Physiology or Medicine. Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"Nobel Prizes still struggle with wide gender disparity". CBC News. Associated Press.
↑(Ingelesez)Feeney, Mary K.. (2018). "Why more women don't win science Nobels". The Conversation.
↑(Ingelesez)Rath, Akshat. (2018). "The Nobel Prize committee explains why women win so few prizes". Quartz.
↑(Ingelesez)Devlin, Hannah. (2017). "Why don't women win Nobel science prizes?". The Guardian ISBN0261-307..
↑(Ingelesez)Hargittai, István. (2003). The Road to Stockholm: Nobel Prizes, Science, and Scientists. Oxford University Press, p. 149 or. ISBN978-0-19-860785-4..
↑(Ingelesez)"Professor Aage Bohr: Nobel prize-winning physicist". The Times. London.
↑(Ingelesez)Maugh, Thomas H.. (2007). "Kai Siegbahn, 89; Nobel-winning physicist invented electron spectroscopy for chemical analysis". Los Angeles Times.
↑(Ingelesez)"Subrahmanyan Chandrasekhar" (Press release).. University of Chicago.
↑(Ingelesez)Conger, Krista. (2006). "Roger Kornberg wins the 2006 Nobel Prize in Chemistry". Stanford Report.
↑(Ingelesez)"Abhijit Banerjee, Esther Duflo Winning the Nobel Prize Together is #CoupleGoals". News18.
↑(Ingelesez)Holt, Jim. (2003). "Exit, Pursued by a Lobster". Slate.
↑ab(Ingelesez)English, Jason. (2009). "Odd facts about Nobel Prize winners". CNN.
↑(Ingelesez)Weintraub, Stanley. (2013). "Shaw, George Bernard (1856–1950), playwright and polemicist". Oxford Dictionary of National Biography (online ed.). Oxford University Press ISBNdoi:10.1093/ref:odnb/36047..
↑(Ingelesez)Franchetti, Mark. (2007). "How the CIA won Zhivago a Nobel". The Times. London.
↑(Ingelesez)Finn, Peter. (2007). "The Plot Thickens". The Washington Post.
↑(Ingelesez)"Aung San Suu Kyi – Biographical". The Nobel Foundation.
↑(Ingelesez)"The Nobel Prize: On the film screen". (Press release). Stockholm Business Region.
.jpg)
.jpg)
