Nepal, ofizialkiNepalgo Errepublika Demokratiko Federala (संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल)Erdialdeko Asiako estatuitsasgabea da, lurren gehiengoaHimalaian kokatua. Bertan dagoEverest mendia, munduko garaiena (8.848 m). Mugakideok ditu:Txina (Tibet) iparraldean etaIndia hego, eki eta menbebaldean.2008komaiatzaren 28an Errepublika aldarrikatu zuen Legebiltzarrak. Data hori arte, Munduko erresumahindu bakarra izan zen: biztanleen % 80 erlijio horretakoa baita.
Historian zeharKatmanduko ibarra gobernatu duen etniaNewaria izan da eta hauek eman diote izena herrialdeari, izan ereNewar etaNepal hitz berdinaren aldaera fonetikoak dira, nahiz eta argi ez dagoen zein izan zen lehenengo hitza. Batzuen ustez Nepal izena Newar hitzaren sanskritizazioz sortu zen, beste batzuen ustez Nepal da aurrenekoa eta erabilerak Newar bihurtu zuen.
Nepalek lauki zuzen baten itxura dauka, eta iparraldetik hegoaldera altueraz nabarmen jaisten da, izan ereHimalaiako zortzi mila metrotako mendietatik hasi eta hegoaldeko Terai lautadan 250 metrotako altueraraino iristen baita.
IparraldeanTibeteko goi-lautada zabala du eta hegoaldeanIndia.
Hiru eremu geografiko bereizten dira: Alde batetik mendi garaien eremua,Parbat izenekoa,glaziar erraldoiez estalia dagoena. Oso jende gutxi bizi da. Bestetik mendixken eremua,Pahad izenekoa, mila eta lau mila metro arteko altuera artean dagoena. Ibar zabalak ditu,Katmanduko ibarra adibidez. Jendearen gehiengoa eremu honetan bizi da. AzkenikTerai lautada, geografikokiIndiaren jarraipena dena, beroa eta hezea.Arroz soro zabalak etaoihantropikala duten parke nazionalak daude bertan.
Nepalek bost urtaro ditu: uda,montzoi garaia, udazkena, negua eta udaberria.Terai lautadan montzoia bereziki gogorra izaten da, ibaiek uholde handiak izaten baitituzte.
Kiratiak k.a 563 urtean iritsi ziren inguru hauetara.Ashoka enperadoreak k.a. III mendean bere menpe izan zuen lurraldea eta ondoren hainbat dinastiaren aginteak etorri ziren, Kirat, Licchavi, Thakuri, Malla... gehienakhinduistak,Terai lautada baitzen beren bizilekua. Hala ereBuda hemen jaio zen eta budistentzako lau leku sakratuetatik bat Nepalen dago,Lumbini hain zuzen ere.Katmanduko ibarraren jabe zirennewariak izan ziren XVIII menderarte Nepalgo erresumaren muina. HiriburuaBhaktapur zuten bainaKatmandu zen hiri handiena eta jauregi ederrak zituztenPatanen ere.
Tenplu hinduakPatan hirian, Erdi Aroko hiru Newar erresuma bateko hiriburua1952ko gobernua. Tribhuvan erregea erdian uniformezManifestazioa Katmandun, 2004ean
1768 urteangurkha leinukoPrithvi Narayan Shah erregeak Katmandu konkistatzerakoan Nepalgo lurralde guztia batu zuen, eta Xah dinastiari hasiera eman zion. Beraz, data hori hartzen da Nepal herrialdearen fundazio data. Honek bere lurrak zabaltzeari ekin zion baina hegoaldeanEkialdeko Indietako Britainiar Konpainiarekin egin zuen topo1814ean gerra anglo-gurkhoari hasiera emanez. NepaldarrekSikkim eta Terai eskualdearen hegoaldea galdu zuten baina ingelesek ezin izan zituzten mendialdeko igarobideak eskuratu.1857an Zipaioen errebolta gertatu zenIndian eta nepaldarrek ingelesei lagundu zieten Terai eskualdea itzultzearen trukean. Gaur egun oraindik britaniar armadako elite taldea da Gurkha Dibisioa, ia lau mila soldaduk osatzen dutena.
Agintari absolutupean egon zen herrialdeaXX. mendean. Erregeak Shah dinastiakoak ziren baina Rana familia indartsua zende facto Nepal kontrolatzen zuena, lehen ministroaren kargua herentziaz jasotzen baitzuen. Rana familiakLehen Mundu Gerran parte hartu nahi izateak herritarren haserrea ekarri zuen eta hurrengo urteetan matxinada eta istiluak izan ziren Nepalen. Egoera aprobetxatu nahianTribhuvan erregeak mugimendu horiek gidatzen zituen Praja Parishadekin lan egin zuen Rana familiaren erregimena eror zedin.1950ean ordea errege familia osoak alde egin behar izan zuen Ranatarren beldurrez baina bi hile baino ez zituen eginIndian, herriak Rana familia erregearen itzulera negoziatzera behartu baitzuen.1955ean Tribhuvan hiltzean bere semeMahendra bihurtu zen errege. Honek ez zuendemokrazia onartu eta 1960an konstituzioa bertan behera utzi, parlamentua desegin, alderdi politikoak ilegalizatu eta Bishweshwar Prasad Koirala lehen ministroa kartzelan sartu zuen.
1972anBirendra bihurtu zen errege. Hasieran aitarenmonarkia absolutuarekin jarraitu bazuen ere herriaren presioak sistema aldatzera behartu zuen.1980an egin zuen gaiaren inguruko lehenengo erreferenduma eta alderdi gabeko sistemaren aldekoek irabazi zuten bozken %55a lortuz.
Egoera politikoaz gain, mendearen lehenengo erdialdean oso nabarmena da1934an Nepalek jasandako lurrikara, bere historiako suntsigarrienetakoa izan zena etaBihar (India) eskualdea ere harrapatu izan zuena. Hildakoak 10.000 baino gehiago izan zirela kalkulatzen da.
Hala ere, egoerak okerrera egin zuen eta1990ean Nepalmonarkia konstituzionala bihurtu zen, erregeak botere garrantzitsuak eta lausoak gordetzen bazituen ere. Ezegonkortasun politikoa areagotu baino ez da egin, batik bat1996tik, alderdikomunista etamaoista matxinatu zenetik hain zuzen ere.Monarkia eta sistemako alderdi nagusiak ditu jomugan, instituzio feudalak eraitsi eta errepublika eraikitzeko nahian. Horrek guztiak gerra zibila eragin du: 13.000 lagun hil dira bertan.
Giro honetan errege familia osoaren erailketa etorri zen. 2001ean Dipendra printzea Katmanduko Tribhuvan Sadan jauregian armaturik sartu eta bere aita eta anai arrebak hil zituen. Ondoren bere buruaz beste egin zuen, errege familia ondorengorik gabe gelditu zen orduan. Birendraren anaia gaztea zenGyanendra bihurtu zen errege.
Matxinoak kontrolatzeko aitzakian (herrialdearen % 60 zuten menpe), errege berriak parlamentua itxi eta2002an hautatu zen lehen ministroa kaleratu eta bere gustuko lehen ministroa jarri zuen.2005ean, "larrialdi egoera" deituta, botere betearazle osoak eskuratu zituen. Nolanahi ere,2006koapirilaren 24an, herriari subiranotasuna itzuli zion eta Ordezkarien Etxea berriro indarrean jarri. Botere berri horri esker, parlamentuak erregearen eskumenak aho batez murriztu zituen eta Nepali «estatu laiko» deitu zion. Konstituzioa ere eraberritu zen.
2008komaiatzaren 28an Asanblada Konstituziogile berriakerrepublika federal aldarrikatu zuen 564 bozetik aldeko 560 lortu ondoren. 240 urteko monarkiari amaiera eman zion.[2].
2014kourriaren 17an, elurtearen ondorioz, 300 mendizale ingururen arrastoa topatu ezinik zebilen Nepalgo administrazioa. Tartean 60 atzerritar zeudela jakinarazi zuten. Ekaitzak, ordura arte, 27 lagun hil zituen[3].
2015ekoapirilaren 25ean herrialdea astindu zuen bere historia osoko lurrikararik bortitzenak, edo behintzat1934an gertatutakoaren ostean latzena. 6.000 hildako baino gehiago eragin zuen eta epizentroa Lamjung hirian kokatu zen,Mendebaldeko eskualdean.Katmandu hiria eta inguruneak ere kaltetu zituen.
Nepalek azken bi hamarkadetan aldaketa politiko nabarmenak izan ditu, errege absolutua izatetik bi ganberatako sistema presidentziala izatera pasa baita, Ordezkarien ganbera (Pratinidhi Sabha), herritarrek aukeraturiko 205 ordezkari dituena, eta Kontseilu Nazionala (Rastriya Sabha), 60 ordezkariduna, 10 erregeak aukeraturikoak, 35 ordezkarien ganberak aukeraturikoak eta gainerako 15ak udalek aukeraturikoak. Bost urtetako legealdiak izaten dira. Gobernua erregeak eta aukeraturiko ministroek osatzen dute eta honek Lehen Ministroa aukeratzen du Nepalen ordezkari nagusi izateko.
Nepal da Asia guztiak heriotza zigorra ezabatua duen herrialde bakanetakoa eta sexu-bereko gizakien ezkontza proposatu izan da, oraindik onartu ez den arren.
Gaur egungo Konstituzioa 2015eko irailaren 20an jarri zen indarrean. Nepal honela definitzen du: " Etnia anitzeko, hizkuntza anitzeko, erlijio anitzeko eta kultura anitzeko jendea eremu geografiko anitzetan bizi dena, estatu aske batean, Nepalgo lurralde osotasunaren alde eta nazioaren interes eta garapenaren lde lan egiten duena."
Nepalen etnia ugarik egiten dute bat, nepaliak (khas edo pahariak), madhesiak, newariak, xerpak, gurungak, linbuak eta tamangak, besteak beste (ikus ondoko mapa).
Gurkha/Nepaldarrak:Gurkhek mendialdean zutenerreinuan dute jatorria, horregatikKhas edopahari (menditar) ere esaten zaie eta gaur egun Nepalgo etniarik ugariena da. Hizkuntza indo-irandarra dute, aintzinagurkhali edokhaskura izenekoa, eta modernizatu ondorennepalera. Gaur egun herrialdeko populazioaren %48ak erabiltzen duen hizkuntza da. Erlijiozhinduak dira eta kasta sistema batean antolaturik dago beren gizartea.
Madhesiak:Terai lautadakohinduistak eta beraz hauek ere kasta sistemaren arabera banatuak. Bost milioi biztanle inguru dira. Beraien hiri nagusiaJanakpur da.
Newariak:Katmanduko ibarreko biztanleak dira eta XVII menderarte beraien dinastia izan zen Nepalgo erresuma handienaren agintari. Erregeen egoitza eta beraz hiriburuaBhaktapur izan arren hiri handiena Katmandu zen. Beren hizkuntza,nepal bhasa, tibet-birmaniarra da eta beraz erlijiozbudistak dira. 1.245.232 pertsonako taldea da (2001).
Xerpak: 155.000 xerpa inguru daude Nepalen, eta mendi garaietan kokatzen dira.TxinakoSichuan probintziatik etorritakoak dira. Erlijio budista daukate.
Gurung:Gandaki etaDhawalagiri Guneetan bizi diren artzaiak dira. Milioi erdi pertsona inguru, erlijioz budistak etahizkuntza tibetarra hitzegiten dute.
Linbuak:Nepal ekialdean bizi den etnia budista da. 400.000 pertsona inguruk osatzen dute taldea.
Tamangak:Bagmati etaJanakpur inguruan bizi diren milioi eta erdi pertsonak osatzen duten etnia da. Beren tradizioen arabera Trisong tibetar erregeak bidali zituen 755.urtean bertaraTibeteko erresumaren muga zaintzera.
Aniztasun etniko honek hizkuntza kopuru handia edukitzea dakar, hiru multzo nagusitan banatzen direnak:Indoariar hizkuntzak,Tibeto-Burmaniar hizkuntzak eta isolaturiko hizkuntza indigeno ugari.
Nepaleraksanskritoan du bere jatorria eta lexikoaren gehiengoa hizkuntza honetatik datorkio, nahiz eta hitz dezente ere badituenarabiera etapersieratik,hindi etaurdu hitz egiten zuten merkatariek ekarrita. Azken urteotaningelesetik mailegu asko hartu ditu. AlfabetoaDevanagaria du. Nepaleko toki askotan ez da beste idazkerarik ikusten.
Nepalen erlijio ezberdinetako eraikinak elkarren ondoan ikusten dira. Dena denhinduismoa da nagusi, biztanleriaren %81'3ak jarraitzen baitu. Budistak %9a baino ez diren arren,Siddhartha Gautama "Buda" bertan jaio zen eta budismoaren hiri sakratuetako batLumbini hiria da. Azkenik musulmanek %4'4a osatzen dute.
Herrialdeko hiri garrantzitsuenak elkar konektatzen dituzten hiru errepide nagusi daude:
Mahendra errepidea: Terai lautada osoa zeharkatzen du, 1000 km-ko luzera du. Ibilbidea:Kakarvitta (mendebaldeko muga)-Janakpur-Butwal-Mahendranagar (ekialdeko muga).
Tribhuvan errepidea: Katmandu, hegoaldeko mugarekin konektatzen du. 158 km. Ibilbidea:Katmandu (Naubise)-Hetauda-Birganj (hegoaldeko muga).
Prithvi errepidea: Katmandu, mendialdearekin konektatzen du. 275 km. Ibilbidea:Katmandu-Pokhara-Baglung
Nepalgo energia iturri nagusia egurra da (%68). Honetaz gain nekazal hondarrak (%15a), animalien gorotzak (%8), eta inportaturiko erregai fosilak (%8a). Energiaren %1an baino ez du argi-indarrak betetzen. Argi-indar hau Himalaiatik jeisten diren ibaietan kokaturiko urtegietan lortzen da.
Herrialdearen alfabetizazioa gorantz doa, 2001ean %54,1a zen eta 2011an %65,9a. Gizonezkoak %75,1 eta emakumezkoak %57,4. Kathmandu hiriburuan dago alfabetizazio tasa altuena, %86,3.
Nepalgo plater ezagunenadal bhat da.Dilista-zopa zopa bat da eta alboanarroz egosia (bhat),tarkari currydun barazkiak eta luzokerrak (achar) edochutni kondimentu pikantea.Ziapea asko erabiltzen da sukaldean.
Nepalgo eskualde askotanmomoak dira jaki azkar tipikoena, haragiz edo barazkiz beteriko masazko bolak egosi egiten direnak.
Eguneroko bizitzan oinarrituriko maitasun historiak edo deabru eta mamuen aurkako borrokak kontatzen dira musika eta dantza tradizionaletan.
Musika tradizionala zabalduena izan arren, estilo anitzetako musika tldeak badira Nepalen, pop, rock, nephop (Nepalgo hip hop-a) eta rap taldeak besteak beste.
Nepalgo kirol arrakastatsuenafutbola da. 1921an iritsi zen Nepalera. Azken hamarkadetankriketa indar handia hartzen hasi da. Nazioarte mailan ez du ordea emaitza handirik izan, ez futbolean eta ezta kriketean ere.
Mendizaleei laguntzen dieten xerpak dira mundu mailan ezagunenak eta denen artean aipagarrienaTenzing Norgay da,Edmund Hillaryrekin batera, 1953ko espedizio britainiarrarekin Everestera iritsi zen lehen gizakia izan zen.
Munduan jaialdi publiko gehien dituen herrialdea da, 36 egun urte osoan. Egutegi hindua jarraitzen dute, apirila erdialdean hasi eta bukatzen dena eta 12 hilabete dituzte. Jai egun handienak honako hauek dira:
Nazioaren Eguna: Erregearen urtebetetzea, abenduaren 28an.
Prithvi Jayanti: Urtarrilaren 11n.
Martirien eguna: Otsailaren 18an.
Jaialdi hindu eta budistak: Dashain, Tihar, Chhath, Swanti...
.svg)
.jpg)
