Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Edukira joan
WikipediaEntziklopedia askea
Bilatu

Monako

Wikipedia, Entziklopedia askea
Artikulu hau herrialdeari buruzkoa da; pertsona erlijiosoa gaitzat duena beste hau da: «Monje»
Monakoko Printzerria
Principauté de Monaco
Principatu de Múnegu
Principato di Monaco
Principat de Mónegue
Ereserkia:Hymne monégasque
Goiburua: Deo Juvante
("Jainkoaren Laguntzarekin")

Monakoko bandera

Monakoko armarria
Geografia
Hiriburuabaliorik ez
43°43′52″N 7°25′12″E
Azalera2,02 km²
Punturik altuenaChemin des Révoires(en)Itzuli (161 m)
Punturik sakonenaMediterraneoa (0 m)
KontinenteaEuropa
MugakideakFrantzia etaEuropar Batasuna
Administrazioa
Gobernu-sistemamonarkia konstituzional etaoinordetzako monarkia
Monakoko printzeaAlberto II.a Monakokoa
Monakoko Estatu MinistroaIsabelle Berro-Amadeï
LegebiltzarraMonakoko Kontseilu Nazionala
Epai autoritateaMonakoko Auzitegi Gorena
Harreman diplomatikoakIkusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria38.350
Dentsitatea18.985,15 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
ErlijioaErromatar Eliza Katolikoa etakatolizismo
Ekonomia
BPG nominala6.074.884.388,5894 $(2011)
BPG per capita168.010 $(2016)
Historia
Sorrera data:1297kourtarrilaren 8a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+377
ISO 3166-1 alpha-2MC
ISO 3166-1 alpha-3MCO
Ordu eremua
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.europar loki,AC power plugs and sockets: British and related types(en)Itzuli,Type E(en)Itzuli etaSchuko
Internet domeinua.mc
mairie.mc

Monako (frantsesez:Monaco,okzitanieraz:Mónegue,monakoeraz:Munegu)Mendebaldeko Europakohiri-estatu bat da,Mediterraneoaren ertzean kokatua,Frantziak guztiz inguratua,Italiatik kilometro gutxira. Herrialde subiranoa da,Mendebaldeko Europan kokatua,bere konstituzioaren arabera oinarrizko eskubide eta askatasunak errespetatzen dituenzuzenbidezko estatu batean eratua, eta bere gobernu-formamonarkia konstituzionala delarik. Bere lurraldea hamar barrutitan antolatuta dago.

Printzerria Mediterraneo itsasoaren etaAlpeetako mendi-adarren artean dago,Frantziako Rivieran. Frantziarekinlurreko muga du (5.469 metro) etaFrantzia-Italia mugatik gertu dago. 3.829 metroko kostaldea du, eta 1.700 eta 349 metro bitarteko zabalera. Herrialdeko punturik altuenaChemin des Révoires bidezidorra da, 164,4 m-ko garaierarekin[1].

Monako Europako sei mikro-estatuetako bat da;Nazio Batuen Erakundeko kideen artean estaturik txikiena da, eta bigarrena munduko estaturik txikiena,Vatikano Hiriaren atzetik. Populazio dentsitatearen arabera, munduko lehenengoa da. Monako printzerri italiarra zen, eta Italiari eta Espainiari lotuta egon zen mende batez (1524tik 1641era,espainiar goarnizioa kanporatu zutenean), 1860an FrantziakNizako konderria inbaditu eta anexionatu zuen arte; ordura arte, hizkuntza ofiziala italiera zen.Monakoeraligur hizkuntzaren aldaera bat da.

Etimologia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hiriaren izenaMonoikos («etxe bakarra»)grezierazko hitzetik dator. Mitologiak dioenez,Herkules greziar heroiaren etxea adierazten du.

Historia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Aurrehistoria

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Monakoko egungo lurraldea babesleku izan zen eskualdeko lehen biztanleentzatBehe Paleolitoaren amaieratik aurrera, duela 300.000 urte inguru. Historiaurreko gizaki hauen elikagai izan ziren animalien hezurrak Monakoko Lorategi exotikoko haitzulo batean aurkitu ziren[2][3].

Gizakiaren presentziaErdi Paleolitoan eta Goikoan frogatuta dago. Artelanen (grabatuen eta eskulturen) aztarnak aurkitu dira kobazuloen barruan. Hilobiak, banakakoak edo taldekoak, gero eta ugariagoak dira. «Grimaldi» (ez nahastu printze-familiarekin) izeneko bi pertsonaren ehorzketa orain dela 30.000-20.000 urtekoa da, eta emakume bat eta nerabe bat ditu[4].

Antzinaroa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Diodoro Siziliakoaren etaEstrabon geografoaren arabera, Monakoko lehen biztanle sedentarioak Liguria Zaharrean, gaur egunLiguria etaNizako konderrian bizi zirenligureak izan ziren. Hala ere, antzinako ligur hizkuntza,indoeuropar hizkuntzekin loturarik ez zuena, ez zegoen gaur egun Liguriako biztanleek hitz egiten duten hizkuntzarekin lotuta, eztamonakoera modernoarekin ere. Baliteke itsasora gerturatu zen ligur herri batek sortzea Monako.

Greziarrek K. a. VI. mendean sortu zutenMonoïkos kolonia, gaur egun Monako dagoen lekuan, ligureekin merkataritzan aritzeko, herri autoktonoa, eta Italiako mendebaldeko anbizioetrusko etapunikoei aurre eginez. Monoïkos hitzaHerkulesi dagokio, akaso lehenagofeniziarrek gurtzen zutenMelkartekin lotuta[5]. Diodoro Siziliakoak eta Estrabonek diotenez, heleniarrek eta ligureek uste zuten Herkules eskualdetik igaro zela.

Antzinako ErromaK.a. 154an lehen aldiz sartu zen Ligurian. Liguria probintziako (Regio IX Liguria)Italiako prefekturan sartu zen.Var edo Varo ibaiak banatzen zuen Galia erregioa Liguriatik eta Italiako beste eskualde batzuetatik.

Erdi Aroa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Monako erromatarren menpe egon zen harik etaMendebaldeko Erromatar Inperioa erori zen arte,476koirailaren 4an. Badiasarrazenoek eta hainbattribu germaniarrek okupatu zuten. Sarrazenoak975ean bota zituzten, eta itsasartea ligurrek berriro populatu zuten.

1191ean,Henrike VI.a enperadore sakratuakGenoa hiriari eman zion Monakoren gaineko subiranotasuna, ligurrak bertakoak baitziren.1215ekoekainaren 10ean,Fulco del Cassello buru zuengibelinoen segizio bat Monakoko harkaitzaren gainean gotorleku bat eraikitzen hasi zen. Data honek Printzerriko historia modernoaren hasiera adierazten du.

Gotorleku hori gune estrategikoa zenguelfoen aurrean eskualdea kontrolatzeko. Hauek ere kuartelak ezarri zituzten beren goarnizioei laguntzeko. Genoako eta inguruko hirietako biztanleak erakartzeko, lurra eskaini eta biztanle berriak zergetatik libratu zituzten.

Grimaldi dinastiaren hasiera

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Frantzisko Grimaldiren ekintza oroitzen duen 900. urteurreneko txanpona.

Gaur egun Monako izenez ezagutzen dugunaren jatorria1215. urtekoa da, genoarrekMonakoko Haitza mugako gotorleku gisa gaztelu bat eraiki zutenean. 1297ko urtarrilaren 8an,Frantzisko Grimaldik, 1133an Genoako kontsula zenOtto Canellaren ondorengoak, gotorlekua indarrez anexionatu zuen. Guelfo hark armada txiki bat besterik ez zuen, bainamonjez mozorrotzeko amarrua erabili zuen, eta behin barruan, ateak ireki zizkien soldaduei. Gero guelfoak garaituak izan ziren eta1301ean genovarrek Frantzisko Monakotik kanporatua izan zen.Grimaldi familiaFrantziako Erregearekin aliatu zen.

Frantziskoren lehengusu batek,Raniero I.a Grimaldik,Filipe I.a Nafarroakoaren zerbitzura, galera-flota baten buru, herbeheretarrak garaitu zituenZierikzeeko guduan 1304an. Frantziako almirante izendatu zuten orduan.Karlos I.a Grimaldiren aita, bere izena daraman dinastia sortu zuen, hurrengo mendeetan Frantziako monarkiari leialki zerbitzatuko ziona.

Genovaren aurkako borrokak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Genovaren aurkako borrokari berriro ekinez, Karlos I.ak hiria okupatu zuen 1331koirailaren 12an, eta Monakoko Jaun izendatu zuen bere burua 1342an. 1346anMentongo jaurerria eskuratu zuen bitartean, Karlos frantziar koroaren paraleloan ari zen,Krecyko guduan alabarderoen konpainia bat gidatuz,Calaisko setioaren ondoren Frantziako kanpamendua itsasoz laguntzen zuen bitartean. 1355eanRoquebruneko jaurerria lortu zuen. Baina 1357anSimon Boccanegra genoarrak gidatutako setioan hil zen. Orduan Genovak printzerri osoa bereganatu zuen,Menton izan ezik,Raniero II.ak, Karlosen semeak, defendatua, zeinak Roquebrune berehala konkistatu zuen.Aragoiko erresumakKorsikaren gainean zituen interesen gerran, Monakoren kontrola eskuratu zuen genoarren aurka[6].

Monakoko Haitza, 1890an.

Rainiero II.aren semeek, Anbrosiok, Antoniok eta Juanek, Harkaitza hartu zuten berriro, eta bertako jaun-andre bihurtu ziren denak (erakunde hori ez zen oso ohikoa Erdi Aroan). Juanek Monako etaLa Condamine bakarrik gorde zituen. Genoarren aurkako borrokan jarraitu zuen. 1419an Grimaldi familiak Monako erosi zion Aragoiko erresumari eta "Monako Harkaitzeko" agintari bilakatu ziren, ezbairik gabe. Juanen semea, Catalan, hiru urtez bakarrik izan zen oinordeko, eta bere biloba,Claudina Grimaldi, 1465ean ezkondu zuenLambert Grimaldi d'Antibesek. 1489an, Frantziako erregeak etaSavoiako dukeak independentzia aitortu zioten. Genova azken toki bat saiatu zen 1509an, baina erresistentzia garaileari begira, Monakori behin betiko uko egin zion.

Aro Modernoa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

XVI. mendean Monako Europako potentzia handien zirkuluan sartu zen. Savoiako, Genoako edo Milango dukerriaren menpe egoteari utzi zion, Frantziarekin edo Espainiarekin maila handiagoko harremanak izateko.

Luziano I.a Monakokoa 1523an hil zuenBartolomeo Doria lehengusuak. Seme txiki bat besterik ez zuen utzi,Honorato, zeinaren tutoretza osaba Agustini,Grasseko apezpikuari, eman baitzitzaion, Monakoko jauntzat onartua izan baitzen.Agustin I.a Monakokoak ez zuen lortuFrantzisko I.aren aldetik Grimalditarrek izan zuten babesa, eta Haitza Espainiako protektoratuaren pean jarri zuen 1524an[7],Tordesillasko ituna sinatuz. Horrela, Espainiako goarnizio bat Grimaldikoen ardurapean jarri zen mende bat baino gehiagoz.

Honorato I.aren bilobak,Honorato II.ak, 1612an hartu zuen printze titulua. 1641eko irailaren 14an sinatu etaRichelieu kardinalak negoziatu zuenPeronezko Itunaren ondoren itzuli zen Frantziarekin aliantzara. Printzeakmanu militari bota zuen Espainiako goarnizioa, etaValentinoisko dukerria eskuratu zuen. Garai hartan Monakoko Jauregia hobetzeko eta edertzeko lan garrantzitsuak egin ziren.

Luis I.a Monakokoa izan zen bere zaldieriako erregimentuaren buru, eta 1701ean enbaxada bat lortu zuenEgoitza Santuaren aldetik.

Geografia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Mugak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Klima

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
   Datu klimatikoak (Monako)    
 Hila  Urt  Ots  Mar  Api  Mai  Eka  Uzt  Abu  Ira  Urr  Aza  Abe  Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)12.312.514.016.119.423.025.825.923.819.916.113.418.5
Batez besteko tenperatura (ºC)10.210.411.813.917.120.823.523.721.617.814.011.416.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)8.18.29.611.614.818.521.221.519.315.611.99.314.1
Pilatutakoprezipitazioa (mm)82.776.470.562.248.636.915.631.354.4108.2104.277.5768.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)6.86.46.16.35.24.11.93.14.05.87.06.062.7
Eguzki orduak148.8152.6201.5228.0269.7297.0341.0306.9240.0204.6156.0142.62668.7
Iturria: www.visitmonaco.com[8]

Demografia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Monakoko biztanle gehienak frantsesak (%47) dira, eta oso gutxi dira Monakoko bertakoak (%16); atzerritik joandako gehienak aberatsak dira, eta zergak ordaindu beharrik ez izateko eskuratzen dute Monakoko hiritartasuna. Bizi maila oso altua da eta bizi itxaropena 78 urtekoa, batez beste. Erlijio nagusia,katolizismoa da.

Ekonomia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Monakoko ekonomiaFrantziako ekonomiari loturik dago zeharo, eta Frantziako datu orokorretan jasotzen da Monakoko ekonomiaren zenbait adierazleren berri (barne produktu gordina adibidez). Garrantzi handiko turismo gunea eta oso lurralde aberatsa da. Turismoa erakartzeko baliabide nagusiakkasinoa eta klima dira. Dena dela, turismoaren inguruan antolaturiko zerbitzuen jardueraz gainera, bereziki azpimarratzekoa da bankuen eta finantzen alorra; Monakoko abantaila fiskalak direla-eta, nazioarteko hainbat bankuk Monakon finkatu dituzte beren egoitzak (zuzeneko zergak oso arinak dira eta banku sekretua gordetzen da).

Badira, orobat, zenbait industria arin: botikagintza, elektronikako gaiak, papergintza. Estatuak du hainbat salgairen gaineko monopolioa, adibidez, tabakoa, telefono sarea, posta, eta hotel, banku eta industriatik jasotzen du urteko irabazien %55 inguru. Azken urteotan Monakoko gobernuak neurri bereziak hartu ditu nazioartean bere itxura hobetzearren, adibidez legez kanpoko jardueretan irabazitako dirua zuritzen dutenen kontrako zigorrak ezarriz eta finantza erakundeei era horretako jardueren kontra borrokatzeko laguntza eskatuz.

Banaketa administratiboa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Monakoren banaketa administratiboa»
Monte Carlo.

Monakoko printzerriaudalerri bakar batek osatzen du. Hala ere, administraziorako hamar auzo edoquartier delako guneetan banatzen da. Auzo guztietan ezagunenaMonte-Carlo dugu, hotelak eta kasino famatua dauden tokia.

Politika eta gobernua

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Monako ez da, berez,Europar Batasuneko kidea, baina hartatik oso hurbil dagoFrantziarekin duen aduana batasunaren ondorioz, etaeuroa du diru ofiziala.

Azken 700 urteetanGrimaldi familia egon da Monakoko agintean, herentziaz jasotzen baita errege kargua. Gaur indarrean dagoen konstituzioa 1962. urtekoa da, etaRainiero III.a erregeak aldarrikatu zuen; orduan ezarri zenmonarkia konstituzionala. Aginpide legegilea erregearen eta nazio biltzarraren esku dago, eta betearazlea erregearen eta estatu ministroa buru duen gobernu kontseiluaren esku. Ez dago alderdi politikorik.

1993anNazio Batuen Erakundean sartu zen Monako. 1997az gero Michel Leveque da estatu ministroa.Rainiero III.a 2005ean hil zen, eta haren semeAlberto II.ak eskuratu zuen errege titulua.

Kultura

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hizkuntzak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Frantsesa da hizkuntza ofizial bakarra printzerrian, baina jatorrizko mintzaira ere badira: alde batetik,monakoera,ligurierarendialekto bat; bestetik,proventzera,okzitanieraren dialekto bat, monakoerarekin ere senidetua.

Ingelesa etaitaliera ere erabiltzen dira.

Kirola

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

AS Monaco da hirikofutbol talde nagusia, etaFrantziako Ligan jokatzen du.

Munduan ospe handia du, orobat,1 FormulakoMonakoko Sari Nagusiak.

Erreferentziak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
  1. «"monaco statistics pocket" / Publications / IMSEE - Monaco IMSEE» www.monacostatistics.mc (Noiz kontsultatua: 2022-03-05).
  2. «Grotte d’observatoire de Monaco – stalactites et stalagmites» web.archive.org 2009-03-04 (Noiz kontsultatua: 2022-03-05).
  3. Negrino, Fabio; Riel-Salvatore, Julien. (2018). «From Neanderthals to Anatomically Modern Humans in 161 Liguria (Italy): the current state of knowledge» Palaeolithic Italy: Advanced studies on early human adaptations in the Apennine peninsula, 2018,ISBN 978-90-8890-583-4, págs. 161-182 (Sidestone press): 161–182. ISBN978-90-8890-583-4. (Noiz kontsultatua: 2022-03-05).
  4. Formicola, Vincenzo; Pettitt, Paul B.; Del Lucchese, Angiolo. (2004-02). «A Direct AMS Radiocarbon Date on the Barma Grande 6 Upper Paleolithic Skeleton» Current Anthropology 45 (1): 114–118.  doi:10.1086/381008. ISSN0011-3204. (Noiz kontsultatua: 2022-03-05).
  5. Jullian, Camille. (1989). «Sur les origines de Monaco» Annales du Midi 1 (1): 107–111.  doi:10.3406/anami.1989.2891. (Noiz kontsultatua: 2022-03-05).
  6. «The Mediterranean Empire of the Crown of Aragon» explorethemed.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-06).
  7. «Agustín Grimaldi | Wikipedia | manualdatecnologia.com» manualdatecnologia.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-06).
  8. "Climatological information for Monaco" – www.visitmonaco.com

Ikus, gainera

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Autoritate kontrola


Okzitaniako banderaOkzitaniako eskualde historikoakOkzitaniako bandera

AuverniaBearnoBorboierriaDofinerriaGaskoinia(horren barruan:Armagnac,Bigorra etaArango harana)Guiena(horren barruan:Agenais,Quercy,Périgord etaRouergue)Limousin(horren barruanLimousingo leinua)Languedoc(horren barruan:Foix Herria etaFenolhedés)MonakoOkzitaniako haranakNizar herriaProventza(horren barruan:Comtat Venaissin)Velai(antzinean Languedoc-en)Vivarés(antzinean Languedoc-en)


La Gàrdiako barrendegia

Okzitaniako banderaOkzitaniako lurraldeakOkzitaniako bandera

Frantzian:Allier ·Ardèche ·Aveyron ·Aude ·Alpe Garaiak ·Proventza Garaiko Alpeak ·Itsas Alpeak ·Ariege ·Rodanoren Ahoak ·Cantal ·Cher ·Charente ·Correze ·Creuse ·Dordoina ·Drôme ·Herault ·Gard ·Garona Garaia ·Gers ·Gironda ·Indre ·Isère ·Landak ·Loira ·Loira Garaia ·Lozere ·Lot ·Lot eta Garona ·Pirinio Atlantikoak ·Pirinio Garaiak ·Ekialdeko Pirinioak ·Puy-de-Dôme ·Tarn ·Tarn eta Garona ·Var ·Vaucluse ·Vienne ·Vienne Garaia

Espainian:Arango harana (Katalunia)

Italian:Turin ·Cuneo (Piemonte) ·Guardia Piemontese (Calabria) ·Imperia (Liguria)

Monakon:Monako

1 Herrialdearen zati bat edo osoa ez dago geografikokiEuropan.2 Nazioartean ez dago guztiz onartua.3 Europatik kanpo lurraldeak ditu.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Monako&oldid=9260979"(e)tik eskuratuta
Kategoriak:
Ezkutuko kategoriak:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp