Monako Europako sei mikro-estatuetako bat da;Nazio Batuen Erakundeko kideen artean estaturik txikiena da, eta bigarrena munduko estaturik txikiena,Vatikano Hiriaren atzetik. Populazio dentsitatearen arabera, munduko lehenengoa da. Monako printzerri italiarra zen, eta Italiari eta Espainiari lotuta egon zen mende batez (1524tik 1641era,espainiar goarnizioa kanporatu zutenean), 1860an FrantziakNizako konderria inbaditu eta anexionatu zuen arte; ordura arte, hizkuntza ofiziala italiera zen.Monakoeraligur hizkuntzaren aldaera bat da.
Monakoko egungo lurraldea babesleku izan zen eskualdeko lehen biztanleentzatBehe Paleolitoaren amaieratik aurrera, duela 300.000 urte inguru. Historiaurreko gizaki hauen elikagai izan ziren animalien hezurrak Monakoko Lorategi exotikoko haitzulo batean aurkitu ziren[2][3].
Gizakiaren presentziaErdi Paleolitoan eta Goikoan frogatuta dago. Artelanen (grabatuen eta eskulturen) aztarnak aurkitu dira kobazuloen barruan. Hilobiak, banakakoak edo taldekoak, gero eta ugariagoak dira. «Grimaldi» (ez nahastu printze-familiarekin) izeneko bi pertsonaren ehorzketa orain dela 30.000-20.000 urtekoa da, eta emakume bat eta nerabe bat ditu[4].
Diodoro Siziliakoaren etaEstrabon geografoaren arabera, Monakoko lehen biztanle sedentarioak Liguria Zaharrean, gaur egunLiguria etaNizako konderrian bizi zirenligureak izan ziren. Hala ere, antzinako ligur hizkuntza,indoeuropar hizkuntzekin loturarik ez zuena, ez zegoen gaur egun Liguriako biztanleek hitz egiten duten hizkuntzarekin lotuta, eztamonakoera modernoarekin ere. Baliteke itsasora gerturatu zen ligur herri batek sortzea Monako.
Greziarrek K. a. VI. mendean sortu zutenMonoïkos kolonia, gaur egun Monako dagoen lekuan, ligureekin merkataritzan aritzeko, herri autoktonoa, eta Italiako mendebaldeko anbizioetrusko etapunikoei aurre eginez. Monoïkos hitzaHerkulesi dagokio, akaso lehenagofeniziarrek gurtzen zutenMelkartekin lotuta[5]. Diodoro Siziliakoak eta Estrabonek diotenez, heleniarrek eta ligureek uste zuten Herkules eskualdetik igaro zela.
Antzinako ErromaK.a. 154an lehen aldiz sartu zen Ligurian. Liguria probintziako (Regio IX Liguria)Italiako prefekturan sartu zen.Var edo Varo ibaiak banatzen zuen Galia erregioa Liguriatik eta Italiako beste eskualde batzuetatik.
1191ean,Henrike VI.a enperadore sakratuakGenoa hiriari eman zion Monakoren gaineko subiranotasuna, ligurrak bertakoak baitziren.1215ekoekainaren 10ean,Fulco del Cassello buru zuengibelinoen segizio bat Monakoko harkaitzaren gainean gotorleku bat eraikitzen hasi zen. Data honek Printzerriko historia modernoaren hasiera adierazten du.
Gotorleku hori gune estrategikoa zenguelfoen aurrean eskualdea kontrolatzeko. Hauek ere kuartelak ezarri zituzten beren goarnizioei laguntzeko. Genoako eta inguruko hirietako biztanleak erakartzeko, lurra eskaini eta biztanle berriak zergetatik libratu zituzten.
Gaur egun Monako izenez ezagutzen dugunaren jatorria1215. urtekoa da, genoarrekMonakoko Haitza mugako gotorleku gisa gaztelu bat eraiki zutenean. 1297ko urtarrilaren 8an,Frantzisko Grimaldik, 1133an Genoako kontsula zenOtto Canellaren ondorengoak, gotorlekua indarrez anexionatu zuen. Guelfo hark armada txiki bat besterik ez zuen, bainamonjez mozorrotzeko amarrua erabili zuen, eta behin barruan, ateak ireki zizkien soldaduei. Gero guelfoak garaituak izan ziren eta1301ean genovarrek Frantzisko Monakotik kanporatua izan zen.Grimaldi familiaFrantziako Erregearekin aliatu zen.
Frantziskoren lehengusu batek,Raniero I.a Grimaldik,Filipe I.a Nafarroakoaren zerbitzura, galera-flota baten buru, herbeheretarrak garaitu zituenZierikzeeko guduan 1304an. Frantziako almirante izendatu zuten orduan.Karlos I.a Grimaldiren aita, bere izena daraman dinastia sortu zuen, hurrengo mendeetan Frantziako monarkiari leialki zerbitzatuko ziona.
Genovaren aurkako borrokari berriro ekinez, Karlos I.ak hiria okupatu zuen 1331koirailaren 12an, eta Monakoko Jaun izendatu zuen bere burua 1342an. 1346anMentongo jaurerria eskuratu zuen bitartean, Karlos frantziar koroaren paraleloan ari zen,Krecyko guduan alabarderoen konpainia bat gidatuz,Calaisko setioaren ondoren Frantziako kanpamendua itsasoz laguntzen zuen bitartean. 1355eanRoquebruneko jaurerria lortu zuen. Baina 1357anSimon Boccanegra genoarrak gidatutako setioan hil zen. Orduan Genovak printzerri osoa bereganatu zuen,Menton izan ezik,Raniero II.ak, Karlosen semeak, defendatua, zeinak Roquebrune berehala konkistatu zuen.Aragoiko erresumakKorsikaren gainean zituen interesen gerran, Monakoren kontrola eskuratu zuen genoarren aurka[6].
Monakoko Haitza, 1890an.
Rainiero II.aren semeek, Anbrosiok, Antoniok eta Juanek, Harkaitza hartu zuten berriro, eta bertako jaun-andre bihurtu ziren denak (erakunde hori ez zen oso ohikoa Erdi Aroan). Juanek Monako etaLa Condamine bakarrik gorde zituen. Genoarren aurkako borrokan jarraitu zuen. 1419an Grimaldi familiak Monako erosi zion Aragoiko erresumari eta "Monako Harkaitzeko" agintari bilakatu ziren, ezbairik gabe. Juanen semea, Catalan, hiru urtez bakarrik izan zen oinordeko, eta bere biloba,Claudina Grimaldi, 1465ean ezkondu zuenLambert Grimaldi d'Antibesek. 1489an, Frantziako erregeak etaSavoiako dukeak independentzia aitortu zioten. Genova azken toki bat saiatu zen 1509an, baina erresistentzia garaileari begira, Monakori behin betiko uko egin zion.
XVI. mendean Monako Europako potentzia handien zirkuluan sartu zen. Savoiako, Genoako edo Milango dukerriaren menpe egoteari utzi zion, Frantziarekin edo Espainiarekin maila handiagoko harremanak izateko.
Luziano I.a Monakokoa 1523an hil zuenBartolomeo Doria lehengusuak. Seme txiki bat besterik ez zuen utzi,Honorato, zeinaren tutoretza osaba Agustini,Grasseko apezpikuari, eman baitzitzaion, Monakoko jauntzat onartua izan baitzen.Agustin I.a Monakokoak ez zuen lortuFrantzisko I.aren aldetik Grimalditarrek izan zuten babesa, eta Haitza Espainiako protektoratuaren pean jarri zuen 1524an[7],Tordesillasko ituna sinatuz. Horrela, Espainiako goarnizio bat Grimaldikoen ardurapean jarri zen mende bat baino gehiagoz.
Honorato I.aren bilobak,Honorato II.ak, 1612an hartu zuen printze titulua. 1641eko irailaren 14an sinatu etaRichelieu kardinalak negoziatu zuenPeronezko Itunaren ondoren itzuli zen Frantziarekin aliantzara. Printzeakmanu militari bota zuen Espainiako goarnizioa, etaValentinoisko dukerria eskuratu zuen. Garai hartan Monakoko Jauregia hobetzeko eta edertzeko lan garrantzitsuak egin ziren.
Monakoko biztanle gehienak frantsesak (%47) dira, eta oso gutxi dira Monakoko bertakoak (%16); atzerritik joandako gehienak aberatsak dira, eta zergak ordaindu beharrik ez izateko eskuratzen dute Monakoko hiritartasuna. Bizi maila oso altua da eta bizi itxaropena 78 urtekoa, batez beste. Erlijio nagusia,katolizismoa da.
Monakoko ekonomiaFrantziako ekonomiari loturik dago zeharo, eta Frantziako datu orokorretan jasotzen da Monakoko ekonomiaren zenbait adierazleren berri (barne produktu gordina adibidez). Garrantzi handiko turismo gunea eta oso lurralde aberatsa da. Turismoa erakartzeko baliabide nagusiakkasinoa eta klima dira. Dena dela, turismoaren inguruan antolaturiko zerbitzuen jardueraz gainera, bereziki azpimarratzekoa da bankuen eta finantzen alorra; Monakoko abantaila fiskalak direla-eta, nazioarteko hainbat bankuk Monakon finkatu dituzte beren egoitzak (zuzeneko zergak oso arinak dira eta banku sekretua gordetzen da).
Badira, orobat, zenbait industria arin: botikagintza, elektronikako gaiak, papergintza. Estatuak du hainbat salgairen gaineko monopolioa, adibidez, tabakoa, telefono sarea, posta, eta hotel, banku eta industriatik jasotzen du urteko irabazien %55 inguru. Azken urteotan Monakoko gobernuak neurri bereziak hartu ditu nazioartean bere itxura hobetzearren, adibidez legez kanpoko jardueretan irabazitako dirua zuritzen dutenen kontrako zigorrak ezarriz eta finantza erakundeei era horretako jardueren kontra borrokatzeko laguntza eskatuz.
Monakoko printzerriaudalerri bakar batek osatzen du. Hala ere, administraziorako hamar auzo edoquartier delako guneetan banatzen da. Auzo guztietan ezagunenaMonte-Carlo dugu, hotelak eta kasino famatua dauden tokia.
Monako ez da, berez,Europar Batasuneko kidea, baina hartatik oso hurbil dagoFrantziarekin duen aduana batasunaren ondorioz, etaeuroa du diru ofiziala.
Azken 700 urteetanGrimaldi familia egon da Monakoko agintean, herentziaz jasotzen baita errege kargua. Gaur indarrean dagoen konstituzioa 1962. urtekoa da, etaRainiero III.a erregeak aldarrikatu zuen; orduan ezarri zenmonarkia konstituzionala. Aginpide legegilea erregearen eta nazio biltzarraren esku dago, eta betearazlea erregearen eta estatu ministroa buru duen gobernu kontseiluaren esku. Ez dago alderdi politikorik.
.svg)
