Malaysia[1]Hego-ekialdeko Asiako herrialdea da,Malakako penintsulako hegoaldeko muturrak (Mendebaldeko Malaysia) eta Borneoko uhartearen ipar-mendebaldeak (Ekialdeko Malaysia) osatua. Hamahiru estatuz eratutako federazioa da. 330.803 km2 ditu, eta 27.565.821 biztanle zituen 2010ean(malaysiarrak).
Malaysian, Txinan bezala kultura anitzen topalekua da. bertan elkarrekin bizi dira harmonia ezin hobean. Borneoko oihanetik hiriburuko etxe orratzetaraino. Malaysia bost zentzumenetatik sartzen da kolonia zaharren usainarekin, espezien zaporea, ekialdeko ukimena, oihaneko soinuak eta bere bi itsasoetako usainak.[2]
Mendebaldeko Malaysia:Malaysiako penintsularen hegoaldean kokatua etaThailandiaren hegoaldean denSingapur hiri-estatua inguratzen duena. Mendikate batek ipar-hego bitan zatitzen du. Bertanoihan eremu zabalak daude et tontor garaiena Tahan mendia da (2189 m). Mendebaldeko kostaldea laua eta zingiratsua da, eta ekialdekoa hondarrezko hondartza luzez osatua. Landa lurrak kostaldekozabaldietan daude batez ere. Iparraldean (Perlis eta Kedah) herrialdekoarroz soro garrantzitsuenak daude.
Ekialdeko Malaysia:Borneo uhartean kokatua,Indonesiaren iparraldeanBrunei inguratuz. Malaysiako eremuaren %60a den eskualde honetan herrialdeko biztanleriaren %15a bizi da.Oihan tropikalez osatua dago batez ere, topografia malkartsua gehien bat (Kinabalu mendia, 4100 m).
Ekuatoretik hurbil dagoenez, Malaysiakklima ekuatoriala du, oso hezea, tenperatura konstante eta handiak (batez beste 26 eta 27 °C), urteko tenperatura aldaketa oso txikia (1 eta 2 °C artekoa) eta hezetasun handia urte osoan zehar.Euria sarritan egiten du, urteko batezbestekoa 2.500 mm baita.
1786an Kedaheko sultanakPenang irla alokatu zien britainarrei.1819anbritainiarrak kokatu zirenSingapurren (gaur egun independentea), eta merkataritzagune bat ezartzea lortu zuten.1824anEkialdeko Indietako Britainiar Konpainia ahaltsuaren eskuetan geratu zen merkataritzagune hori, eta herbeheretarrek Malaysian zituzten gune batzuk britainiarrekSumatran zituztenekin trukatu zituzten.
Bigarren Mundu Gerran,japoniarrekMalaka hartu zuten (iparraldean Thailandiako laguntzarekin), eta malaysiarrekgerrilla antolatu zuten haiei aurre egiteko. Gerra ondoren, malaysiar abertzaleek1948an Malaysiako Federazioa onar zedin lortu zuten (Singapur federaziotik at geratu zen). Lurraldea britainiar komisario nagusi baten mende geratu zen; handik gutxira, egoera hori onartzen ez zuen gerrillakomunista sortu zen; britainiarrek armada bidali zuten gerrillari aurre egiteko, baina irtenbide negoziatuaren beharra ere ikusi zuten.
Merdeka plazan ospatzen da Independentziaren eguna, urtero, abuztuaren 31n.
1955ean egin ziren lehen hauteskundeak.Abdul Rahmanek irabazi zuen, etalehen ministro kargua hartu zuen. Malaysiak1956ko otsailean autonomia eta,1957ko abuztuan,Commonwealth erakundearen barnean, independentzia lortu zuen.1963ko irailaren 16an Malaysiako Federazio berria eratu zen, lehengo estatuez gaineraSabah,Sarawak etaSingapurrez ere osatua. 1963-1966 urteetan istiluak izan ziren Malaysiaren etaIndonesiaren artean, Indonesiak (Sukarnoren lehendakaritzapean) ez baitzuen begi onez ikustenBorneoko lurraldeak Malaysiako federazioan sartzea.1965eanSingapur federaziotik banandu eta estatu independente bihurtu zen; hurrengo urtean komunistei aurre egiteko hitzarmena izenpetu zuten bi nazioek.
Malaysiako estatua sortu zenez geroztik, arazo larriak izan dira etnien arteko elkarbizitza zela-eta.1969 arte Aliantza Nazionala alderdi kontserbadorea izan zen agintean, baina urte hartan indarra galdu zuen Islamiar Alderdiaren eta batez ere txinatarrez osatua zen Ekimen Demokratikoaren Alderdiaren mesedetan. Egoera politikoa oso nahasia zen eta agintariek legebiltzarra desegin zuten1971 arte herrialdearen gaineko kontrola berreskuratzearren. 1971nTun Abdul Razak aukeratu zuten lehen ministro. Tun Abdul Razakek Aliantza zabaltzeko erabakia hartu zuen, alderdi nagusiak bilduz, eta malaysiarrei ekonomian eskumen handiagoak emateko neurriak hartu zituen, horrela etnien arteko arazoak baretuko zirelakoan. Neurri ekonomiko horiek indarrean iraun dute 1991 arte, baina tartean hainbat arazo sortu dira, besteak beste txinatarrek beren kontrako diskriminazioa salatu izan dutelako.
1971n sorturiko koalizio berrituari Fronte Nazional izena jarri zitzaion, baina bai Aliantzan eta bai Frontean UMNO alderdia izan da beti eragin gehien izan duena. 1981ean, aurreko agintaldian bezala, UMNOko burua hautatu zuten lehen ministro;Mahathir bin Mohamad zen garai hartan buruzagia, eta bera izan zen lehenengo agintari ez aristokrata. Aginpidean egon zen bitartean, gobernuan zen koalizioak, Fronte Nazionalak, garaipen argiak lortu zituen 1982, 1986, 1990 eta 1995eko hauteskundeetan. Lehen Ministro gisa zuzenean parte hartu zuen nazioarteko gaietan, Asia Hego-ekialdeko Nazioen Elkartean, Asiarako eta Ozeano Barerako Ekonomia Lankidetzan, Commonwealthen eta abarretan.1994anTuanku Jaafar izendatu zuten federazioko errege.2003an Mahathir erretiratu egin zen, etaAbdullah Ahmad Badawik hartu zuen haren kargua.2007an hauteskunde erreformen aldeko herri protestak izan ziren, indarrean zegoen hauteskunde sistemak1957tik agintean zegoenBarisan Nasional alderdiari mesede egiten ziola-eta.
Aipatzekoa da Malaysian gero eta indar handiagoa hartzen ari direla gizarte eragile eta elkarteak, batez ere giza eskubideen aldekoak eta ingurumenaren arazoez kezkatzen direnak. Horrela, hondamendi ekologikoen aurrean, esaterako, lan handia egin dute ekologistek, basoen soiltzea eta nahita eragindako suteak salatuz, besteak beste.
1990eko hamarraldian zehar, 1996 inguru arte,barne produktu gordina % 8 igo zen batez beste urtero; horrela, munduko hazkunde handienetakoa izan zuen eta Asiako herrialde ahaltsuenen mailara iritsi zen, nahiz etaHego-ekialdeko Asiako herrialderik txikienetakoa den hedaduraz. Gorakada horiesportaziorako eskulan industrien (ehungintza, telebista, informatika eta abar) eta atzerriko inbertsioen igoerari esker gertatu zen batez ere; munduko osagai elektrikoen lehenengo ekoizlea izatera iritsi zen.
Palmondo olioa ekoizteko landaketak direla kausa, Malaysia da palmondo olioaren munduko ekoizle handienetako bat.[3]
Baina1997an Asian gertaturikofinantza krisiak bete-betean harrapatu zuen Malaysia; barne produktu gordinaren hazkundea % -7ra jaitsi zen, diruak bere balioaren % 48 galdu zuen eta burtsak hondoa jo zuen. 1999an gainbehera jarraitu zuen Malaysiako ekonomiak. Horiek horrela, Mahathir lehen ministroak bertako dirua babesteko neurriak proposatu eta interes tasak murriztu zituen, ekonomia suspertzearren. Era berean,langabezia jaitsiarazteko 1999. urtean aurrekontuak igoko zirela iragarri zuen gobernuak. Ahalegin nagusiak, gaur egun, aurrekontuen defizitari aurre egiteko eta bankuen alorra indartzeko egiten dira; bertako eta nazioarteko iturrietatik dirua lortzea da helburu nagusia.
Malaysiako ekonomian garrantzi handiko jarduera izan da lurpeko aberastasunen ustiapena,petrolioarena etaeztainuarena batez ere; munduko eztainu esportatzaile nagusia izan da garai batean, baina eztainuaren prezioaren beherakadak kalte handia egin zion Malaysiako ekonomiari, eta ekoizpena mugatzeko kuotak ezarri behar izan dira. Garrantzi handiko jarduerak dira, orobat,palma olioaren,zuraren etakautxuaren ekoizpena eta esportazioa. Nekazaritzako gai nagusiakarroza,olio palmondoa eta, batez ere,Hevea brasiliensis dira (kautxua lortzeko lehengaia). Industria gehiena etorkinen esku dago, txinatarren esku batez ere, eta kautxu lantegiak eta zementugintza dira jarduera nagusiak; industriak hartzen du nazio produktuaren erdia inguru, eta langileen % 25 gutxi gorabehera. Turismoak indar handia hartu du azken urteotan (1996an,Hego-ekialdeko Asiako herrialderik bisitatuena izan zen).
Malaysiako sukaldaritzako oinarrizko elikagaiak arroza, fideo frijituak eta hegaztiak dira. Malaysia paradisu gastronomiko handia da.[4]
Hawkers-ek pintxo-kopuru handia eta janari lasterreko mota asko erabiltzen ditu.
Malaysiako janaria espeziez eta pikantez aberatsa izan ohi da. Hala ere, eskualde bakoitzak bere prestakuntza-estiloa duela, zaporea, osagaiak eta janaria prestatzeko modua ia berdina da.[4]
Nasi izeneko lurrun-arrozada plater nagusia eta funtsezkoa da Malaysiako ia otordu guztietan. Arroz mota honekin batera doa arraina, oilaskoa edo era askotako haragia, eta koko-zatiekin eta saltsa batekin apaintzen da. Haragia eta koko-zukua, santanizenekoa, platerei gozo bat ematen diena.[4]
Nasitik beste plater askoeratortzen dira, hala nolanasi padang edonasi lemak. Nasipadang zaporetsua da eta saltsa ugarirekin probatu daiteke.Nasi lemak arroz egosia da koko-esnearekin eta sambalikan bilis-ekin zerbitzatua, antxoa kozinatuak, txile, tipula eta ganba-pasta. Normalean, plater batekin laguntzen da haragi ontzutuzkoa, rendang izenez ezagutzen den hainbat espezierekinprestatua. Minaren beldurrik ez duenarentzat, laksa plater batekin ausartudaiteke. Zopa pikante moduko bat, fideo fin eta zati txikiekin prestatua.[4]
Malaysiako plater ezagunenetako bat satayizenekoa da. Oilasko- edo txekor-zati ontzutuak eta hainbat espezia minekin onduak kokondo-hostoen nerbioak mihiztatzea, pixkanaka heltzeko. Bai kakahuete-saltsa gozo batekin, tipularekin, pepinoarekin eta ketupatarekinbatera, lurrunetan egindako arroz-pastela, kokero-orri batean bildua. Haragia asko kontsumitzen den elikagaia da, arraina eta itsaskia ere oso ugariak eta askotarikoak dira.[4]
Postreei dagokienez, askotariko postreak daude aukeran: fruta tropikalak. Guaiaba da inguru horretako fruta gozoenetako bat. Buah susua -azal horixka eta hazi gozo eta mamitsuak- buah duku —fruta fresko eta gozoa—, rambutana, kirtenak, bananak, pomeloak eta beste hainbat barietate,[4]
Malaysiako biztanleria dentsitatea, 2010ean (gutxi gorabeherako kalkuluak)[5]
Malaysian etnia asko bizi dira, eta horren isla da hizkuntzen eta erlijioen aniztasuna ere. Hizkuntza ofizialaz (malaysiera) gainera,ingelesa oso zabalduta dago, etatxinatar dialektoak ere erabiltzen dira, baitatamila ere.
Biztanleen banaketan gorabehera handiak daude. Izan ere, Mendebaldeko Malaysian, mendebaldeko kostaldean, bizi dira biztanleen % 83 inguru (han daude herrialdeko hiri nagusiak); Ekialdeko Malaysian, berriz (Sarawak eta Sabah), nahiz eta haiek hartzen duten Malaysiako lurren % 60, biztanleen hamarrena inguru bakarrik bizi da.
Bizi itxaropena 74 urte da, eta emakumeko 2,98 haur izaten dituzte. Biztanleen % 88,7 alfabetatuta daude.
Najib Tun Razak da Malaysiako lehen ministroa, 2009az geroztik.
Malaysiaestatu federala da, etaCommonwealtheko kidea; hamahiru estatuz osatua da (Johore, Kedah, Kelantan, Melaka, Negeri Sembilan, Pahang, Penang, Perak, Perlis, Sabah, Sarawak, Selangor eta Trengganu). Estatu bakoitzak erabateko autonomia du legegintza gaietarako, eta gobernu lokala dute.
.svg)
