Artikulu hau hegaztien gorputza estaltzen duten hodiei buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Luma (argipena)».
Luma bat
Lumak, halaberhegatsak,hegaztien azaleko egiturakeratinotsuak dira. Bere egitura besteornodunek dituztenapendizeintegumentarioak baino korapilotsuagoa da (ezkatak,ilea,adarrak...). Hegaztiek duten hegan egiteko gaitasunan garrantzitsuak dira, hegoaren gainazala osatzen baitute. Hegazti batek dituen luma guztien multzoalumajea da etageruza dentso, isolagarri eta babesgarria osatzen dute.
Lumeknerbio-akaberak dituzte etamina sortzen dute hauek moztean. Lumek, euren kolore eta ikusgarritasunarekin lotutako beste funtzio batzuk ere badituzte, adibidez,kamuflajea, espezie bereko kideen arteko ezagutza eta euren artekokomunikazioa, sexuen desberdintzea eta segizioan zehar erakarpensexualeko elementu bezala.
Lumarenegitura hainbat elementutan banatzen denxafla batean oinarritzen dela esan genezake.
Ohiko luma bat, "raquis" deitzen den erdikolurmutur batez osatuta dago, hau da, lumarenardatza. Raquisa pisuzko egitura arina da, baina zurruntasun handia ematen dio lumari. Bere behealdea,azalean txertatzen dena, zabala da etakalamu edo kanoi deitzen da.
Luma, azazkalak eta ilea bezala, egitura hila da, eta hazten amaitzen denean, ez du elikatzeko beste odol-hodirik.
Kalamua,hutsa da eta beheragoko zulo bat du. Honen bidez, hazten ari den bitarteanelikatu egiten da.
Goialdean zilborra du, hau da, lumaren gorputzlaminarra hazten hasteko atera zen lekua.
Raquisa, bere garapenean zehar bertan geratu ziren substantzia hilez beteta egongo da,proteinak etapigmentuak kasu.
Rakisaren alboetan, bi zatitan banatutako lamina gisa hazten davexiloa. Hau, lumarengorputza dela esan dezakegu.[1]
Guakamaio urdin-horiaren lumen egitura nahastuta.Pintada arrunt baten luma-eskema baten bizartxoen xehetasuna.Luma baten zatiak:[2]1. Estandarte edo bexiloa 2. Arrakia3. Bizar lumak4. Bizar lumatsuak 5. Kalamu edo kanoia.
Lumakornodunetan aurkitzen direneranskin tegumentario konplexuenak dira,epidermisaren edo azalaren kanpoko geruzaren papila txikietan edo folikulu txikietan sortzen direnak etakeratina proteinak sortzen dituztenak. Hegaztien luma,moko eta atzaparren beta-keratinak osatuta daude —narrastiarenatzaparrak,ezkatak etamaskorrak bezalakoak— β xaflak eratzekohidrogeno-loturen bidez loturiko proteina-kateez, zeinak, aldi berean, oraindik bihurrituagoak diren disulfurozko zubien bidez eta elkarren artean konektaturik dauden; berez,ugaztunenile,adar etaapatxaren alfa-keratina baino indartsuago dira[3][4].
Lumak arinak izan arren, hegazti baten lumaje osoak bere hezurduraren pisuaren bikoitza edo hirukoitza izan ohi da, hezur gehienak hutsak baitira, eta aire-poltsak dituzte.
Luma-ardatza bi zatitan banatzen da: kalamua eta arrakia. Kalamua edo kanoia gorputzean sartzen den beheko zati eta hutsa da. Kanoiak zilborra izeneko bi zulo ditu. Beheko zilborra kanoiaren oinarri-muturrean dago; bertan sartzen da lumaren papila bere garapenean elikatzeko, eta goiko zilborra hasieran lumaren zati laminarra ateratzen zen zuloa da. Hori arrakiaren bi aldeetan antolatuta dago, eta estandarte edo bexilo deitzen zaio, eta bizar izeneko adar paraleloek osatzen dute. Bizarrak, berriz, perpendikularki adarkatzen dira kokots edo bizartxotan, horiek ere amuetan adarkatuta daudenak eta ondoko bizartxoen kakoekin lotzeaz arduratzen direnak. Estandartearen goiko aldeari (amuak elkarrekin lotzean ezin hobeto elkartuta eta ordenatuta geratzen dena) alde lumatsua deitzen zaio, eta lumaren beheko zatiari, berriz (bizartxoak bereizita eta desordenatuta daudenak amu gutxi edo bat ere ez dutelako), zati lumatsua deitzen zaio[2].
Luma-erdiak bezalako lumasedosoak egokiak dira aire-poltsak hegaztiaren gorputzetik gertu atxikitzeko etabero mantentzeko. Emakumeek mantentzen duten gorputz-beroarenkantitatea beren lumak konponduz doitu daiteke, aire gehiago edo gutxiago harrapatzeko. Hegazti bat bere lumak hotzean biratzen ikusten baduzu, aire gehigarria gehitzen ari dela da, gorputzaren beroa harrapatu eta bero mantentzeko.
Lumen inguru sendoak hegaztiakhaizetik babesten ditu. Material gogorra da etabeta-keratina,urarekiko eta higadurarekikoerresistentea da.Kolore ilunagoko lumek, gainera, eguzkitik babesten dute. Horrez gain, euritan lehor mantenduz, lumak ura uxatzeko lanean ari dira. Bizar formako luma elkarlotuek urak sartu ezin duen ezkutu bat sortzen dute.
Hegazti batzuk, euren kanpoko lumak uretanigeri egiteko erabiltzen dituzte. Pinguinoek beren lumak hegal gogor eta lau gisa erabiltzen dituzte, igerilari handiak bihurtuz.
Lumek ez dute nerbiorik, baina hegaztiaren gorputzari itsasten zaion zatia inguratzen duten nerbioakestimulatzen dituzte. Hegaztiek beren lumak eta jarrera egokitu ditzakete,nerbioen estimulazioaren arabera.
Arraunlariak edo remigeak: hegaleko lumak dira eta beren estandarteaasimetrikoa da. Hegoaren kanpoalderago sartzen direnakprimarioak deitzen dira, jarraiansekundarioak, erradioaren gainean txertatzen dira, hegalaren oinarritik hurbilenak,humeroaren parean txertatuak,tertziarioak diren bitartean.Lula-lumak hatz lodiaren gainean txertatzen dira.
Timonerak:buztana osatzen duten lumak dira eta beren estandartea simetrikoa da, azken emari ornoen parean txertatzen dira.
Estalkiak:hegaletan eta isatsetan daude, arraunlariak eta lemazainak estaltzen.
Lumatxa: ez du raquisik edo oso motza da, bizarrak libre, desordenatuta eta leunak ditu. Berorik ez galtzea du helburu.
Semilumak: ingurukoen eta lumatxaren arteko tarteko lumak dira, bizarrik luzeena baino raquis luzeagoa dute, baina hauek lumatxa bezala libre eta desordenatuta daude.
Hautsez betetako lumak: zenbait hegaztik duten luma-mota berezi bat da, eta haien eginkizuna dahauts mehe bat sortu eta pilatzea, eta, horren bidez, hegaztia azidotu egiten da.
Zurdak: raquis zurrunen lumak dira, eta oinarrian dauden bizar gutxi batzuk. Bere funtzioa, nagusiki,zentzumenezkoa da.
Semizerdak: zurden eta inguruko lumen arteko tarteko lumak.Bizar gutxi dute.
Filolumak: luma leunak bizarrekin soilik azken muturrean. Funtzio sentsorialak eta apaingarriak dituzte.
Entzule-estalgailuak: kanpoko belarriaren gainean kokaturiko bizar zorrotz ugari dituen erdiestalkiaren antzeko luma zurruna.
↑abO. López-Albors, F. Gil, JMª. Vázquez, R. la Torre, G. Ramírez-Zarzosa, M. Orenes y F. Moreno.Revisión: Nomenclatura e iconografía de las partes de la pluma y sus diferentes tipos. Anales de Veterinaria (Murcia) 15: 3-16 (1999) (texto completo en PDF).
