Lisosoma digestio zelularrean espezializaturikoorganulua da, animalia-zelulaeukariotikoetan soilik dagoena.Golgi aparatuan sortzen diren egitura esferikoak dira eta barnean dituzten entzima hidrolitikoekin zelula kanpotik sarturiko (heterofagia) edo barneko (autofagia) materialak digeritzen dituzte.
Hasiera batean zelula guztietan lisosoma berdinak zeudela uste bazen ere tamaina eta edukiaren arabera lisosomen aniztasun handia dagoela ikusi da.
Lisosoma morfologia aldakorrekoa da, eta 0,1-1,2μm bitarteko diametrokoa[1]. Oro har mintzez inguraturiko egitura esferiko dentsoa da, soilik teknika bereziak erabiliz identifika daitekeena ziurtasunez (esaterakofosfatasa azido entzimaren jarduera nabaritzen duen teknika bat erabiliz).
Bere osagai garrantzitsuenakentzima hidrolitikoak (hidrolasak) dira:proteasak,nukleasak,glukosidasak,lipasak... 60 entzima desberdin ditu eta mintzean ere 50 proteina desberdin baino gehiago[2]. Entzima arruntena fosfatasa azidoa da. Entzima horien jarduera maximoapHazidoan burutzen denez, lisosomaren pH azidoa mantentzen duenprotoi ponpak daude mintzean[3]. Lisosomaren lumenean dagoen pHa (~4.5–5.0) ingurukoa da[4].
Lisosomaren mintza oso sendoa da, eta berari esker barruko entzimek ezin dute ihes egin eta zelula kaltetu.
Irizpide desberdinak erabiltzen dira lisosomen sailkapenerako:
Morfologiaren arabera,lisosoma primarioak etalisosoma sekundarioak bereizten dira. Lehenengoek eduki homogenoa dute eta besteek, heterogenoa. Sekundarioek digestio aktiboan diharduten bitartean, primarioek ez dute bertan parte hartzen. Bizitza luzeko zeluletan (neurona,hepatozito...) liseri ezin daitezkeen substantziak metatzen dira lisosoma sekundarioetan, hondakin gorputzak eratuz.
Erretikulu endoplasmatikoaren mintzean kokaturikoerribosomatanRNA mezulariaren itzulpena gertatzen da eta eraturiko peptido katea erretikulualen lumenera translokatzen da. Bertan hainbat aldaketa jasaten ditu eta xixku bidezGolgi aparatura garraiatzen da. Golgiren aparatuanmanosa 6-fosfatoa txertatzen zaio lisosomara joango den peptido gisa identifikatzeko[5]. Manosa 6-fosfato hartzaileak identifikaturiko peptido guztiak hartzen ditu eta organulua osatzen da. Lisosomak pH azidoa duenez manosa 6-fosfato hartzailea eta peptidoa disoziatu egiten dira[6].
Lehen mailako lisosomak digeritu beharreko sustantziak dituzten bestelako xixkuekin elkartzen direnean bigarren mailako lisosomak sortzen dira. Xixkuen jatorriaren arabera bigarren mailako bi lisosoma mota sortzen dira:
Fagolisosomak:Fagozitosi bidez sorturio xixku batekin elkartzen denean sortzen da.Leukozitoetan oso ugariak dira[7].
Autofagolisosomak: Zelulako egitura bat digeritu behar denean autofagosoma izeneko xixku bat eratzen da eta honi lisosomak gehitzen zaizkio hautaturiko egitura hori suntsitzeko.
Bigarren mailako lisosometan digestioa burutzen denean digeritu ezin diren hondakinak baino ez dira gelditzen. Hauetako gehienak exozitosi bidez zelulatik kanporatzen dira baina gutxi batzuk zitosolean gelditzen dira eta zelula zahartu ahala akumulatzen joaten dira. Neuronetako lipofuszinak dira azken hauen adibide garbiak.
Lisosomekendozitosi bidez zelulara sartzen diren sustantziak digeritzen dituzte, baitabakterio osoak ere, baina zelula barneko osagaiak birziklatzeko ere erabiltzen dira. Organuloak ingurtzen dituzte eta entzima hidrolitikoen digestioa burutu ondoren hondakinak zitosolean barreiatzen dira. Prozesu honiautofagia deritzo eta organuluak berrizteko balio du.Gibeleko zelulak esate baterako bi astetik behin berritzen dira guztiz[8].
Akatsen baten erruz lisosometako entzimak zitosolera kanporatzen badira organulu eta bestelako egiturak kaltetu ditzakete eta muturreko egoera batean zelularen heriotza ekartzen du. Prozesu honiautolisia esaten zaio. Ez daapoptosiarekin nahastu behar, arazo puntuala baita eta ez programaturikoa.
Zelulaz kanpoko liseriketa ere burutzen dute. Lisosomen barneko entzimakexozitosi bidez zelulaz kanpoko eremura kanporatzen dira eta bertan burutzen dute liseriketa. Hau oso garrantzitsua dakartilago etahezurren birmoldaketan.
Digestio prozesuetaz aparteko funtzioetan ere hartzen du parte, hala nola, materialen isurketan,zelula mintzaren konponketan, zelula seinaleztapenean, metabolismoan...[9]
Lisosomen edo barneko entzimen funtzionamendu arazoek hainbat gaixotasun sortarazten dituzte.
Lisosomen pilaketak sorturikoak: Lisosomek funtzionamendu eskasa dutenean sustantzien digestioa motelagoa da eta sustratua akumulatu egiten denez lisosoma gehiegi handitzen da. Honek zelulako prozesuak oztopatzen ditu. Hauetako gaixotasun batzukesfingolipidosia, lipasa azidoaren gabezia,Pomperen gaixotasuna edomukopolisakaridosia dira.
Hezueria: Metabolismoanazido uriko gehiegi ekoizten denean artikulazioetan pilatzen da urato kristal itxuran. Inguruko zelulek fagozitatu egiten dituzte baina bigarren mailako lisosometan sartzerakoan kristalek mintza puskatzen dute eta entzimak zitosolean barreiatzen dira zelula kaltetuz eta muturreko egoeran autolisia sortaraziz.
Artritis erreumatoidea: Gaixotasun honen ondorioz lisosomen mintza suntsitzen da eta zelularen autolisia gertatzen da.
Christian de Duve kimikaribelgikarrak lisosomak purifikatu zituen 1955. urtean etalisosoma ("digeritzen duen gorputza") izena eman zion. Aurkikuntza honengatik honek ere 1974. urteanFisiologia eta Medikuntzako Nobel Saria jaso zuen[13].Apoptosia burutzen zuten "suizidio zaku" gisa jarduten zutela ere esan zuen abina gaur egun ikusi da apoptosia parte hartze txikia dutela[14].
