Europako beste herrialde txiki batzuekin gertatu izan den bezala, Letoniako historia beste zenbait nazioren ondoz ondoko erasoek ezaugarritua izan da. Bere historian zehar Suediaren, Poloniaren, Alemaniaren eta Errusiaren mende egon da Letoniako lurraldea, besteak beste. Bi mundu gerren artean denbora tarte labur batez burujabe izan ondoren, Sobietar Batasunak anexionatu zuen 1940an. 1991n lortu zuen berriro ere burujabetasuna. Harrezkero mendebaldeko herrialdeekiko hurbiltasuna bilatu du, etaEuropar Batasuneko kidea da 2004az gero. Gaur egun,Errepublikaparlamentarioa da,Europako Kontseilu,Eurogune,NATO,ELGA etaSchengen eremuko kidea.
Letonia iparraldeko Europan dago,Itsaso Baltikoaren ekialdeko bazterrean. 64.589 kilometro koadroko eremua hartzen du[2]. IparraldeanEstoniarekin du muga (333 kilometro), ekialdeanErrusia (332 km) etaBielorrusiarekin (161 km), mendebaldean eta ipar-mendebaldean Baltikoarekin, eta hegoaldeanLituaniarekin (544 km)[4].
Batez besteko garaiera oso apala da, lurraldearen hiru laurden 210 metrotik behera baitago; mendirik gorenaGaiziņkalns da, 311 metro baino ez duena. 498 kilometroko kostaldea du eta aintzira ugari barnealdean, milatik gora.Lubāns da aintzirarik handiena (80,7 kilometro koadroko eremua), etaDrīdzis sakonena (65,1 metro sakon).Gauja eta iturburua Errusian duenDaugava dira ibai nagusiak. Basoek eremuaren %37 eta padurek %10 hartzen dute.
Goi latitudean egon arren, klima leuna eta hezea du Baltikoaren eraginez; udak freskoak izaten dira eta neguak hotzak.
Letoniarren arbasoakBaltikoaren ekialdean kokatu zirenK. a. 3. milurtekoan[5].Erromatarren garaian baltiar izena eman zitzaien herrietatik garrantzitsuenetakoa zen letoniarra. Herri hauek guztiek erromatarrekin harremanak izan zituzten,germaniarren bitartez, baina K. o.II. mendean, germaniarrak mendebalderago jotzen hasi zirenean, bakar samar geratu ziren. Bestalde, herri eslaviarrak izan zituzten beti ekialdean eta hegoaldean, eta eskandinaviarrak iparraldean.
Letonia pasabide garrantzitsua izan zen. Handik igarotzen zenbaregoen eta greziarren arteko merkataritza-bide ospetsua,Daugavan zehar EskandinaviatikKieveko Rusara etaBizantziora zihoana. Letoniako kostaldeaanbarrarengatik zen ezaguna, eta batzuetanDzintarzeme (“Ambarrerria”) izena ematen zitzaion. Izan ere, anbarrakurreak baino balio handiagoa zeukan toki askotan.
X. mendean, laubaltiar tribu nagusi zeuden gaur egungo Letonian eta iparraldeko Lituanian:kuroniarrak (letonieraz:kurši),latgaliarrak (latgaļi),seloniarrak (sēļi) etasemigaliarrak (zemgaļi). Handiena latgaliarra zen. Garai hartan hasi zen Baltikoko herrien kristautzea, KievekoEliza Ortodoxoaren eraginari esker, etaXII. mendearen bukaeran eraman zuten germaniarrek erlijio katolikoa,Livoniako apezpikutegia sortu zenean (1199; oro har, egungo Letonia eta Estonia hartzen zituen Livoniak). Baltiarrek ez zituzten erraz onartu sinesmen eta praktika erlijioso berriak. Hori zela-eta,Zelestino III.a aita santuakIparraldeko Gurutzadak antolatu zituen.
XII. mendetik aurrera hasi zen lurralde haiengermaniartzea. AlemaniarrekRiga fundatu zuten1201ean, pixkanaka hegoaldeko Baltikoko hiri handiena bilakatu zena, eta1207anTerra Mariana izeneko estatua eratu zuten, geroago Livoniako Konfederazioa deitua. Terra Marianak egungo Letonia eta hegoaldeko Estonia hartzen zituen.1242anAlexandro NevskikTeutoi Zaldunen gudarostea birrindu bazuen ere, XII. mendearen bukaeran germaniarrak nagusitu ziren Livonian eta, beraz, Letonian.
Livoniako Konfederazioko antolamendu feudala hiru zutabe nagusitan oinarritu zuten alemaniarrek: Teutoi Zaldunen ordena, Rigako apezpikutegia eta Rigako hiri librea; hiru erakunde horien arteko harremanak zailak izan ziren luzaroan.1282an,Hansako hirien artean onartu zuten Riga eta neurri horrek oparotasuna ekarri zuen. Hala ere, jatorrizko aitonen semeei zegozkion eskubide guztiak galdu zituzten letoniar nekazariek eta germaniar konkistatzaileen mendeko bihurtu ziren.XIV. mendearen bukaeran osatu zen Lituaniako erreinu handia, lituaniarrak eta poloniarrak koroa bakar batera bildu zituena, etaXV. mendean hasi zenOrdena Teutonikoaren gainbehera.
XVII. etaXVIII. mendeetan,Poloniak,Suediak etaErrusiak elkarren kontra borrokatu ziren Baltikoren ekialdea menperatu nahian. Rigako hiria poloniarren esku geratu zen 1581ean, baina1621eanGustavo II.a Adolfo Suediako erregeak hartu zuen. 1629koAltmarkeko Hitzarmenaren bitartez,Vidzeme Suediaren mende geratu zen. «Suediar Aroa» (letonieraz:zviedru laiki) agintaldi onenaren sinonimoa da gaur egun ere. 1721ean, ordea,Nystadeko Hitzarmenaren ondorioz, Errusia jabetu zen Vidzemez.Latgale Poloniaren esku egon zen, 1772an Errusiak eskuratu zuen arte.Kurlandia eta Semigaliako Dukerrian, alemaniar jatorriko 121 familia aristokraten mende zegoen letoniar populazioa. «Nobleziaren paradisua» deitutako eskualde horierrusiar probintzia bihurtu zen 1795ean[6]. Horrela, egungo Letonia osoa Errusiako Inperioaren barnean geratu zen.
XIX. mendean, letoniar herria Errusiako tsarren mende geratu zen erabat.Alexandro I.akjopu sistema feudala bertan behera utzi zuen, baina letoniar nekazariak lurrak erosteko biderik gabe geratu ziren, Errusiako tsarren mende zeuden nekazari guztiak bezala.
XIX. mendearen hasieran, biztanleriaren %7 hiritarra zen; mende amaieran, berriz, %40. Biztanleria 720.000 lagunetik ia bi milioira pasatu zen. Jatorrizkoak %90tik %68 igaro ziren. Hainbat laborarik lurra berreskuratu ahal izan zuten arren,1897an 591.000 nekazarik lurrik gabe jarraitzen zuten. Hiriko proletariatua ugaldu zen, burgesiaren boterea handitu ahala. Labur esanda, gizarte-egitura guztiz aldatu zen.
XIX. mende erdialdean letoniarren abertzaletasuna piztu zenMikelis Krogzemis poetaren eraginez, etaLetoniar Gazteak (letonieraz:jaunlatvieši) mugimendu abertzalea jarri zen abian. Germaniarren mende zegoen gizarte-ordenaren kontra,eslavofilian bilatzen zuten laguntza.1863koUrtarrileko Matxinadaren ondorenAlexandro III.ak herrialdea errusiartzen ahalegindu bazen ere, huts egin zuen.1905eko iraultza saioaren ondoren, berriro piztu zen Letonia burujabearen aldeko ideia.
Lehen Mundu Gerran, alemaniarrakKurlandia,Semigalia etaSeloniaz jabetu ziren 1915ean, baina Rigak 1917ko iraila arte eutsi zien[7].1917ko Iraultzaren ondoren, sobietar aginpidea nagusitu zen Letoniako alde okupatu gabean, eta1918koazaroaren 18an independentzia aldarrikatu zuten letoniarrek[8]. Moskuko gobernu iraultzaileak ez zuen onartu neurri hori, eta Letoniako Independentzia Gerra piztu zen, kaos handiko garaia. Izan ere,1919ko udaberrirako herrialdea hirutan zatiturik zegoen:Karlis Ulmanis buru zuen Letoniako Errepublika,Armada Gorriaren sostegua zuen Letoniako Sobietar Errepublika Sozialista, eta Dukerri Baltiko Batua,Baltische Landeswehr izeneko alemaniar armadaren laguntza zuena. Alemaniarrak1919an izan ziren garaituak, eta1920koabuztuaren 11n Errusiak aitortu zuen Letoniaren independendentzia,Rigako Hitzarmenaren bitartez[7].1921ean, LetoniaNazioetako Ligako kide bihurtu zen
Karlis Ulmanis nekazarien buruzagia izan zen agintaria urte horietan, baina sozialista, komunista eta nazio gutxiengoen oposizio latza izan zuen.1930eko hamarkadako krisialdi ekonomikoa zela-eta, egonezina zabaldu zen letoniarren artean. Alemaniar gutxiengoaknazien aldeko joera garbia erakutsi zuen eta legez kanpo ezarri zituen Ulmanisek, LetoniaHirugarren Reicharen barnean sarrarazi nahi zutelakoan. Bestalde,Perkonkrust (“Oinaztura gurutzea”) izeneko talde letoniar faxistak indar handia hartu zuen.1934an, aginpide guztiak hartu zituen Ulmanis lehendakariak, legebiltzarreko eta alderdi politikoen jarduera oro bertan behera utzirik. Ulmanisen erregimen autoritarioak ez zuen oposizio sendorik izan, politika egonkortzea era ekonomia suspertzea lortu baitzuen[9].
1939ko abuztuaren 24an,Sobietar Batasunak etaAlemania NaziakMolotov-Ribbentrop Ituna sinatu zuten. Hitzarmenaren isileko protokoloari jarraiki,1940ko ekainaren 17an sobietarrek Letonia inbaditu zuten. Berehala, inbasioa onartu ez zuten letoniarren deportazio masiboak egin ziren[10].1941eko ekainean,alemaniarrek beretu zuten Letonia, eta haien esku egon zen1944ko urrian sobietarrek berreskuratu zuten arte. 200.000 letoniar baino gehiago hil ziren Bigarren Mundu Gerran, naziek sarraskitu zituzten 75.000 judu barne[10].
1945eanLetoniako Sobietar Errepublika Sozialista sortu zen, eta sozializazio prozesuarekin batean, biziro lastertu zen herrialdearen errusiartzea. Ipar-ekialdea Errusiako ErrepublikakoPskov oblastaren barnean geratu zen, bertako biztanle gehienak errusiarrak zirelako aitzakian.
1980ko hamarkadan,Mikhail Gorbatxov sobietar buruzagiak abiarazi zituen erreformak baliaturik, independentziaren aldeko hainbat erakunde sozio-politiko agertu ziren, hala nola Letoniako Herri Frontea (letonieraz:Latvijas Tautas fronte), Independentzia Nazionalaren aldeko Mugimendua (letonieraz:Latvijas Nacionālās Neatkarības Kustība) eta Letoniako Herritarren Biltzarra (letonieraz:Pilsoņu Kongress).1989ko abuztuaren 23an,Molotov-Ribbentrop Itunaren 50. urteurrenean, letoniarrek, lituaniarrek eta estoniarrek giza-kate erraldoia osatu zutenTallinndikVilniusera; guztira 600 kilometro,Bide baltiko izenekoa, sobietarren okupazioaren amaiera exijitzeko.Herrialde Baltikoen burujabetasun gogoaren ikurra izan zen[11].1990eko maiatzaren 4an, Letoniako Parlamentuak independentzia adierazi zuen. Trantsizio aldia1991ko abuztuaren 21ean jo zen amaitutzat. Urte bereko irailaren 6an, Sobietar Batasunak Letoniaren independentzia aitortu zuen.
1991ko irailean ezagutu zen Letoniaren burujabetasuna, eta urte hartan bertan onartu zutenNBEn.1992an Sobietar Batasun ohiko gudarostea Letoniatik ateratzeko elkarrizketak hasi ziren;1994an atera ziren Letoniatik azken soldadu errusiarrak.1993an egin ziren legebiltzarrerako lehenengo hauteskunde libreak, etaGuntis Ulmanis izendatu zuten presidente. Harrezkero, ekonomia liberalizatzeko eta mendebaldeko herrialdeekiko harremanak estutzeko neurriak hartzen hasi zen gobernua (Europako Kontseiluko kide izateko eskaria egin,NATOren programa batean parte hartu du, etab.), eta oro har eskuin eta zentroko alderdiak izan ziren nagusi urte haietan.
1994an, gobernu berriaren joerari jarraituz, atzerriko inbertsioak handitu egin ziren, enpresak pribatizatu ziren etab., baina egoera ekonomikoak ez zuen hobera egin eta hurrengo urtean hainbat finantza erakundek hondoa jo zuten.1996ko hauteskundeetan, hala ere, Ulmanis atera zen berriro lehendakari.1999koetanVaira Vike-Freiberga nagusitu zen eta, horrela, bera izan zenEkialdeko Europako lehen emakume lehendakaria; gobernuburuaAndris Skele zen. Aldaketa handiak gertatu ziren, pribatizazioaren ildotik batez ere, etaEuropar Batasunean sartzera bideratu ziren politika gehienak (harekin zituen merkataritza harremanen %50);2004an sartu zen erakunde horretan, baita NATOn ere.
Bestalde, eta Errusiarekiko harremanak tarteka nahiko onak izan arren, Letoniak bi herrialde horien arteko mugak zehazteko hitzarmen bat sinatzea eskatu zuen etengabe eta, horrezaz gainera, istiluak izan ziren Letonian bizi ziren errusiarren hiritartasuna zela-eta. Horrela,1998an, Letonian bizi ziren errusiar kopurua kontuan harturik eta Errusiarekiko tirabirak baretzearren (izan ere, Letoniaren kontrako neurri ekonomikoak hartuko zituztela iragarri zuten Errusiako agintariek), Letoniako Gobernuak bertan bizi ziren errusiarrei hiritartasun bikoitza ezagutzea erabaki zuen. 1999an, dena dela, Letoniako Parlamentuakletonieraren erabilera sustatzeko neurriak hartu zituen, eta horrekin berriro hasi zirenerrusieraz mintzo ziren herritarren diskriminazioaren auziari buruzko eztabaidak.2007an,Valdis Zatlers hautatu zuten presidente, etaIvars Godmanis lehen ministro.
Letonia errepublika parlamentarioa da. Errepublikako presidentea da estatuburua, eta lehen ministroa gobernuburua. Organo legegile nagusia Parlamentua (lituanieraz:Saeima) da, ganbera bakarrekoa, 100 eserleku dituena. Parlamentarioak boto zuzenaren bitartez hautatzen dira lau urtetik behin. Parlamentarioek aukeratzen dute presidentea, lau urteko agintadirako, eta hark izendatzen du lehen ministroa[4].
2017an Letoniak 1,95 milioi biztanle zituen.[4] 30 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Biztanleen %67,4 bizi da hirietan, gehienakRigan (621.000 biztanle 2015ean). Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %15,1 dira, 15-24 urte bitartekoak %9,4, 25-54 urte bitartekoak %41,7, 55-64 urte bitartekoak %14,1 eta 65 urtetik gorakoak %19,5.[4] Bizi itxaropena 74,5 urtekoa da, 69,9 urtekoa gizonezkoena eta 79,3 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespenak).[4]
Letonia da Baltikoko herrietako lurralderik heterogeneoena, talde txiki ugari baitaude bertan. 2016an, letoniarrak %61,8 ziren, errusiarrak %25,6, bielorrusiarrak %3,4, ukrainarrak %2,3, poloniarrak %2,1, eta lituaniarrak %1,2.[4] Hiri handi batzuetan, letoniarrak baino gehiago dira errusiarrak eta beste gutxiengo batzuk. Ugaritasun horrek zailtasunak sortu ditu elkarbizitzarako.
Industria oso garatuta dago Letonian eta Sobietar Batasun ohiko errepublikarik industrializatuena izan zen; industriako jarduera nagusiak kimika etasiderurgiarekin loturikoak dira,burdinbideekin loturiko ekoizpenena batez ere. Industriak hartzen du ekoizpenaren laurdena (%24,4 2016an[4]). Dena dela, bertako industria jarduera biziaren eraginez arazoak sortu dira ingurumenean, gas igorpenak eta uraren kutsadura batez ere.
Nekazaritza eta abeltzaintza garrantzi handiko jarduerak dira; lurren %40 erabiltzen da jarduera horietarako, horietatik bi heren laboreak ereiteko eta hirugarren herena larre gisa. Uztak bertako beharrak asetzeko eta soberakinak esportatzeko lain ematen du (garia,garagarra,lihoa,patata, bazka landareak). Arrantzak ez du pisu handirik ekonomian, baina oso ugaria da. Bestalde, baliabide aberatsak ditu basoetan, baina oraingoz ez dira behar bezala ustiatzen.
2000. urtetik ekonomia hazkunderik handieneko Europako herrialdea izan zen Letonia; 2007an, %7koa. Urte berean %11tik gorako inflazioa izan zuen, ordea, eta horrek eragotzi zion aurreikusitako epean euroa ezartzea; 2014 arte ez zuen helburu hori lortu. Bestalde, langabezia ere altua da (%9,6 2016an), baina azken urteetan behera egin du, letoniar askok emigratu egin dutelako,Irlandara etaErresuma Batura nagusiki. Erabateko pribatizazioa ezartzeko ahalegin handiak egin ditu herrialdeak, eta horrek gorabeherak eragin ditu, baita gizarte politiketan murrizketak egin beharra ere.2008 amaieran erabateko krisian murgildu zen (ekonomiak %4,3 egin zuen behera) eta atzerriko larrialdiko laguntza eskatu behar izan zuen aurrera egiteko.2009 hasieran, protesta eta istilu ugari gertatu ziren krisi ekonomikoak eragindako gizarte asalduraren ondorioz.
Letoniako eraikuntzarik zaharrenak zurezkoak dira etaXII. mendea arte ez zen harria erabili (Ikchkilgo eliza). Eskandinaviarrek eta alemaniarrek eraginda garatu zutenXIII. mendetik aurrera harrian oinarritutako arkitektura, eta horren erakusgai dira Rigako eliza, Domskaia komentua, San Pedro katedrala, San Joan eliza eta Tsesis, Sigulda, Ludza eta Bauskako gazteluak. Barrokoari dagozkio, bestalde, Rigako Dannenstern etxea (XVII. mendearen bukaeran egina), eta Pasien, Dagd nahiz Kraslavako hirietako hainbat eliza. Baltikoko Herrialdeak Errusiaren mende geratu zirenean, berriz, herri horren eragina jasan zuen, eraikuntza estiloetan bezala, artean. Rundalsk eta Elgavsi jauregiak XVIII. mendekoak dira eta Eleiskikoa XIX. mendekoa.1919. urtean sortu zen Letoniako Arte Ederretako akademia, Rigan.
.svg)
_en2.png)
.png)
