Kenya[1] (ˈkɛɲa), ofizialkiKenyako Errepublika (swahiliz:Jamhuri Ya Kenya;ingelesez:Republic of Kenya)Ekialdeko Afrikako estatu burujabea da. IparraldeanEtiopia du,Somalia ekialdean,Indiako ozeanoa hego-ekialdean,Tanzania hegoaldean,Uganda mendebaldean, etaHego Sudan ipar-mendebaldean. Hego-mendebaldeanVictoria aintzira du, Uganda eta Tanzaniarekin partekaturik. 580.367 kilometro koadroko eremua hartzen du,[2] eta 49,3 milioi biztanle zituen 2019an.[3] HiriburuaNairobi da.
Munduko estatu luze-zabalenetan 48.a da,Frantziaren tamainakoa gutxi gorabehera (580.367 kilometro koadro), etaIndiako ozeanoaren ertzeko eremu lauetatik (536 kilometroko kostaldea dauka) barnealdeko mendiguneetara hedatzen da.Rift Haran Handiak erdialdeko mendigunea erdibitzen du. Inguru horretan daudeAfrikako hiru mendirik garaienak:Kenya (5.199 metro, Kenyan),Elgon (4.321 metro, Ugandan) etaKilimanjaro (5.895 metro, Tanzanian). Mendebaldean Kakamega oihana dago, ekialdeko Afrikako oihan tropikalaren erlikia. Hala ere, Mau oihana zabalagoa da. Mendebaldean, Uganda eta Tanzaniarekin mugan,Victoria aintzira dago,Nilo ibaiaren iturburuetako bat.
Klima tropikala du kostaldean (beroa eta hezea) eta lehorra barnealdean.
Turkana aintziraren aldamenetan aurkitutako aztarnek gizakia orain dela 2.600.000 urte horietan bizi izan zela frogatzen dute. Lurralde horri buruzko dokumentu zaharrenetan agertzen denez, Kenya kostaldeko hiri askoarabiarrek sortu zituzten.X. mende inguruan,bantuek hartu zuten bizilekua barrualdean; haien arteankikuyu herria nabarmendu zen. Kostaledeko arabiarrek merkataritza harremanak sortu zituzten inguruetakobantu taldeekin. Bi kultura horien arteko topaketan sortu zenswahili kultura, batasuneko bi elementuak agertuz:swahili hizkuntza etIslam erlijioa.
Erdi Aroan,kikuyu nekazariak, bantu taldekoak, lurraldeko gizatalde indartsu eta hedatuena bihurtu ziren. Hala ere, haien agintea kolokan jarri zenmasai abeltzain taldenilotikoaXVI. mendean Kenya inbaditu zuenean; masai herria iparraldean kokatu zen,Somalia ondoan.1505ean, portugaldarrekMombasa konkistatu zuten, baina geroagoZanzibarko sultanak mendean hartu zuen itsasertza berriro;esklabo,urre, etaboli salerosketan jardun zuen, harik etaXIX. mendearen bukaeran,piraten nagusigoari amaiera eman behar zitzaiolako aitzakiaz, britainiarrek lurralde osoa hartu zuten arte.
Kenya–Uganda burdinbideaMombasatik gertu, 1899 aldean.
1848an heldu ziren lehenbiziko alemaniar misiolariak;Rabain hartu zuten bizitokia, Mombasatik gertu.1885. urtean,Berlingo Konferentzian, europar nazioen aginpidearen mugak ezartzeko egin zen bileran, Erresuma Batuaren esku utzi zen lurraldea, etaEkialdeko Afrikako Britainiar Konpainiari eman zitzaion hango merkataritzaren monopolioa. Zuri iritsi berriek bertako populazioak aldarazi zituzten barnealdeko eremu emankorretatik, plantazio nekazaritzan ezartzeko. Kikuyuak bertan hasi ziren lanean, lurralde osoan barreiatutako nekazari guneetan. Masaiak, aldiz, bakartuagoak geratu ziren, haien ohiturei gaur arte eutsiz.
1902an, Britainiar Konpainiak burdinbide bat eraiki zuen Mombasako portuaren etaVictoria aintzirako lur emankorren artean; era horretara britainiarrei lurraldean sartzeko bidea erraztu zitzaien.1920an, Britainia Handiak protektoratua kolonia bihurtu etaKenya Britainiarra deitu zuen.1952an, beltzen eta zurien arteko desberdintasun ekonomikoak eta sozialak zirela-eta,Mau-Mau ezkutuko elkartea matxinatu zen, kikuyu etniakoJomo Kenyatta buruzagi zela; gerrak1960 arte iraun zuen. Britainiarrek gogor zapaldu zituzten matxinatuak eta Kenyatta atxilotu zuten, baina lurraldearen autonomia onartu behar izan zuten1961ean.1963. urteko abenduaren 12an Britainia Handiak Kenyaren independentzia onartu zuen. Ondorengo urteetan, estatuak harreman onak eduki zituenErresuma Batuarekin, eta britainiar sistema administratiboaren antzekoa ezarri zuen.
Jomo Kenyatta izan zen lehenbiziko lehendakaria, eta1978an, hura hil zenean,Daniel Arap Moik hartu zuen lehendakari kargua. Kenyatta hil ondoren kikuyu etaluo etnien artean gerra zibila piztuko zen beldurra zabaldu zen, baina ez zen halakorik gertatu; dena dela, Kenyako historiaren ezaugarri nagusietakoa etnien arteko liskar amaigabea da. Arap Moik bere aurretik agintari izandakoaren politika eta ekonomia moderatua bideratu zuen hasieran, baina1982an alderdi bakarreko estatu bihurtu zuen Kenya eta neurri zorrotzak hartu zituen, gobernu autoritario eta antidemokratikoa ezarriz.
Kontrako mugimendu eta kritika asko jaso zituen, lurren kudeaketaren ingurukoustelkeria salaketak batez ere, eta1991. urtearen amaieran atzerriko laguntza ukatu zioten nazioarteko finantza erakunde nagusiek eta mendebaldeko herrialdeek, Moi lehendakaria berrikuntza politiko eta ekonomikoak egitera behartzearren. Hala, alderdi politikoak onartu ziren eta hauteskundeak egin ziren1992an. Alderdi anitzeko lehenengo hauteskunde haietan Moi eta haren alderdia, KANU (Kenyako Afrikar Batasun Nazionala), izan ziren garaile, gehiengoz, oposizioaren baitan zatiketa handiak zeudelako. Baina hauteskunde haiek etnien arteko gatazka odoltsuak piztu zituzten, batez ere oposizioko kikuyuen kontra. Milaka pertsonak ihes egin behar izan zuten beren herrietatik eta ehunka hildako izan ziren.
Gobernuak ustelkeriaren kontrako neurri gogorrak hartu zituen, nazioarteko presioaren eraginez, bainainflazio izugarria, langabezia areagotzea eta zerbitzu publikoen murrizketa ekarri zuten neurri horiek. Gorabeherak gorabehera,1998ko hauteskundeetan ere Arap Moi izan zen garaile, eta legebiltzarrerakoetan haren alderdiak irabazi zuen. Urte haietan, giza eskubideen kontrako eraso ugari salatu ziren: demokraziaren aldeko ikasle mugimenduari eraso zitzaion;1997ko abuztuan 450 pertsonatik gora atxilotu zituzten. 1998ko udaberrian,garbiketa etnikoko ekintzen barruan, ehun nekazari kikuyu hil zituztenRift Haranean.[4] Urte bereko abuztuaren 7an, 224 pertsona hil ziren, Nairobiko estatubatuar enbaxadaren aurkaAl Kaidak egin zuen atentatuan.[5][6].2002an, konstituzioak ezarritako agintaldi muga zela eta, Moi ezin izan zen hauteskundeetan aurkeztu, eta bere ondorengoUhuru Kenyattari eman zion babesa. National Rainbow Coalitionek, oposizioko alderdi asko biltzen zituen koalizioak, irabazi zituen 2002ko hauteskunde demokratikoak etaMwai Kibaki izendatu zuten presidente.
Kibakiren agintaldian, ustelkeriako eskandalu handiak izan ziren, eta baita enfrentamendu gogorrak ere, presidenteak bultzatutako konstituzio berriaren proiektuaren aurkakotasunez, botere handia ematen baitzion hark presidenteari.2005eko azaroan egindako erreferendumean, atzera bota zen proiektu hori.2007ko abenduko hauteskundeetan, Mwai Kibaki lehendakaria eta oposizioko alderdi nagusiaren hautagaiaRaila Odinga ziren lehiakide nagusiak. Odingak irabazi behar zuela zirudienean, Kibaki nagusitu zen boto zenbaketan. Oposizioak iruzurra salatu zuen, eta europar begiraleek hala ziurtatu zuten; manifestazio handiak egin ziren eta Odingak herriaren lehendakari izendatu zuen bere burua eta botoak berriz zenbatzea eta Kibakik gobernua uztea eskatu zuen.2008ko otsailean amaitu zenkrisialdi hori, gobernuak eta oposizioak agintea erdibanatzeko akordioa lortu zutenean.[7]
2010eko abuztuan, kenyarrek baiezkoa eman zioten konstituzio berriari erreferendumean.[8]2011ko urrian, AEBek bultzatuta, Kenyako tropakSomalian sartu zirenAl-Shabab talde islamistaren aurka egiteko.[9]Uhuru Kenyattak irabazi zituen 2013ko presidentetzarako hauteskundeak, botoen %50,03ko babesarekin; Raila Odinga aurkariak "irregulartasunak" salatu zituen.[10] Kenyako armadak Somalian egiten zituen operazioen erantzun gisa, Nairobiko Westgate merkataritza gunearen aurkako erasoa egin zuen Al-Shababek 2013ko irailean; 72 lagun hil ziren.[11] 2014an, berriz, kenyar kristauen kontrako erasoak egin zituzten Al-Shababeko kideekMandera eskualdean: autobus bateko 28 bidaiari hil zituzten azaroan,[12] eta harrobi bateko 36 langile abenduan.[13]2015eko apirilaren 2an, 147 pertsona hil ziren Al-ShababekGarissako unibertsitatearen aurka egindako erasoan.[14]
Uhuru Kenyattak irabazi zituen2017ko abuztuko presidentetzarako hauteskundeak, baina Auzitegi Gorenak emaitzak baliogabetu zituen, irregulartasunak izan zirelako.[15] Urriaren 26an errepikatu ziren, eta orduan ere Kenyatta nagusitu zen; oposizioko NASA alderdiak, ordea, boikota egin zien bozei, abstentziora deituta, eta parte hartzea ez zen %40ra iritsi.[16]
Kenyako Errepublika estatu burujabea etaCommonwealth erakundeko kidea da1963az geroztik, eta errepublika1964az geroztik. Indarrean dagoen2010eko konstituzioaren arabera, presidentea da estatuburua eta gobernuburua. Parlamentuak bi ganbera ditu: Senatua (67 kide) eta Nazio Biltzarra (349 kide).[2]
2010eko konstituzioak aldatu zuen Kenyako banaketa administratiboa. Ordura arte, zortzimikowa edo probintzia zeuden: ErdialdeaKostaldea, Ekialdea, Nairobi, Ipar-ekialdea, Nyanza, Rift Harana eta Mendebaldea.2013tik aurrera, berriz, 47 konderri autonomotan dago banaturik herrialdea.
49,3 milioi biztanle zituen 2019an.[3] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %39 dira, 15-24 urte bitartekoak %19,6, 25-54 urte bitartekoak %34,3, 55-64 urte bitartekoak %4 eta 65 urtetik gorakoak %3,1.[2]
Kenya da azken hamarkadetan biztanle kopuruan igoera handienetakoa izan duen munduko herrialdeetako bat; jaiotza tasa garaia du (milako 22,6 2018an)[2], eta heriotza tasa murrizten ari denez, oso nabarmena da hazkundea. Horrek arazoak sortzen ditu biztanleen beharrak asetzeko (lurra, bizitokia, lana, hezkuntza, zerbitzuak, etab.), eta baliabideetan oso aberatsa ez izaki, kinka larrian jarri du Kenyako ekonomia. Demografiaren gorabeherez gainera, eragina izan du somaliar iheslari saldoen iritsierak (300.000 baino gehiago 2017an).[2] Dena dela, bizi itxaropena 64,6 urtera iritsi da (2018ko zenbatespena),[2] eta alfabetatuta dauden biztanleen zenbatekoari dagokionez, Afrikako beste herrialdeen batez bestekotik gora dago (%78 inguru zeuden alfabetaturik 2015ean, eta 1960an %20 bakarrik ziren).[2]
Kenya bertako biztanleak dira nagusi, baina 100 talde etnikotik gora bereizten dira.Bantu multzoko etniak dira handienak. Etnia banaketa, 2014ko zenbatespenaren arabera, hau da:kikuyuak %17,2,luhyak %13,8%,kalejinak %12,9,luoak %10,5,kambak %10,1,somaliarrak %6,2,kisiiak %5,7,mijikendak %5,1%,meruak %4,3,turkanak %2,6, etamasaiak 2,2.[2] Ugaritasun horrek komunikazio arazoak sortzen ditu biztanleen artean.
Safariek erakarrita, turismoa asko garatu da Kenyan.
Ekialdeko Afrikako ekonomia, finantza eta garraioaren erdigunea da Kenya. 2010eko hamarkadan asko hazi zenBPG erreala, urtean %5 baino gehiago, batez beste. 2014tik aurrera, errenta ertain baxuko herrialdetzat hartzen duMunduko Bankuak. Beti ere, gobernantza ahulak eta ustelkeriak oztopatutu dute garapen ekonomikoa. Langabezia %40 ingurukoa zen 2013an.[2]
Nekazaritza da ekonomiaren oinarria (barne produktu gordinaren %34,5, langileen %61 inguru); lurra da, hain zuzen ere,natura baliabide nagusia. Bertako lurren %11 inguru da nekazaritzarako egokia, baina kenyar nekazariek beren beharrak asetzeko adinako uzta baino ez dute ateratzen, laboreak bereziki (artoa), eta klimaren gorabeheren mende dago uzta.Kafea etatea ere egiten dira, baina esportaziorako. Gai horien esportazioa da, hain zuzen ere, herrialdeko diru iturri nagusietako bat: munduko bigarren te-esportatzailerik handiena da Kenya.
Meatzaritza ere garrantzi handiko jarduera da, eta turismoak indar handia izan zuen 1990eko hamarkadaren hasieran, baina denborarekin behera egin du turismoak, inguruko herrien lehiaren eraginez eta Kenya barneko liskar politikoen ondorioz bereziki. Industria Afrikako ekialdeko beste herrialde batzuetan baino aurreratuagoa da, baina oraindik oso ahula da (barne produktu gordinaren %17,8 2017an). Erregai gisa erabiltzeko energia iturririk eza da gabezia nagusietako bat. Erabateko mendekotasuna du atzerriko inbertsio eta laguntzekiko, erregaiak lortzeko batez ere. Inbertsioak erakartzeko ahaleginak ez ezik, saio bereziak egin dira energia kanpotik inportatu behar ez izateko. Gobernuak energia alternatiboak ekoizteko bideak bilatu ditu; horrela,energia geotermikoa ekoizten da, eta ekoizpen hori areagotzeko ahaleginak egiten ari dira.[19]Kanpo zor handia du, eta presio demografikoarekin batera, kalte handia egiten dio horrek bertako ekonomiari.
.svg)
.svg)
_-_KEN_-_UNOCHA.svg)
.jpg)
